Dzieje zespołu i jego właściciele. - Zespół pałacowo-parkowy w Dąbrówce Wielkopolskiej - Dąbrówka Wielkopolska - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

Ustawienia

Środkowego Nadodrza
Fundacja Pałac Bojadła

Wyszukiwarka

Dąbrówka Wielkopolska

2. Dzieje zespołu i jego właściciele.

Wieś Dąbrówka Wielkopolska powstała prawdopodobnie w XII lub w początkach XIII stulecia2. W 1343 r. teren ten był obszarem pogranicznym, a przez oddalony o 3 kilometry Boleń przebiegała granica pomiędzy Wielkopolską i Śląskiem3.

Pierwsze pisane wzmianki o wsi pochodzą z 1406 r., kiedy to nazywała się „Dabrowca”. W tym też roku stała się własnością szlachecką, a jej właścicielem aż do 1427 r. był właściciel dóbr zbąszyńskich, niejaki Henryk Rakel de Low (w innych źródłach wymieniany również jako Andrzej Rakel lub Henryk Rakel). Prawdopodobnie krótko później nastąpiło przeniesienie własności na Abrahama Zbąskiego herbu Nałęcz ze Zbąszynka. Kolejne informacje o miejscowości pochodzą z roku 1439, kiedy to funkcjonuje ona pod nazwą „Dombrowka” 4. Według Józefa Nowackiego we wsi w tym czasie istniała kaplica, która przynależała do parafii Chociszewo5. Odbywały się w niej nabożeństwa husyckie, a ówczesny kaznodzieja Jakub Kozieł miał udzielać komunii świętej pod obiema postaciami6.

W 1459 r. jako właściciel wsi wymieniany jest Stanisław Zbąski. W tym samym roku nadano przywilej dotacyjny dla kościoła Matki Boskiej i Jakuba, który wystawił syn Abraham Zbąski. Jak sugerował Łukasz Górka z datą tą należy wiązać powstanie pierwszego, drewnianego kościółka w Dąbrówce, która administracyjnie przynależała do parafii Kosieczyn. Właściciel dóbr zbąskich ufundował w tym też roku jego kompletne wyposażenie7.

W 1489 r. dokonano podziału majątku Dąbrówka pomiędzy braci: Abrahama, Marcina i Piotra Zbąskich. Rodzina ta była właścicielem dóbr aż do XVII w.8

Kolejny, historyczny podział dóbr nastąpił w 1531 r., kiedy to Piotr Zbąski został samodzielnym właścicielem wsi, a jego brat Jan, kanonik poznański, zarezerwował dla siebie prawo do połowy łąk tzw. Boleniny oraz praw do polowań w miejscowych lasach. Oprócz tego bracia zobowiązani zostali do wykupu ciążącego na wsi czynszu. W 1563 r. w Dąbrówce wymienia się karczmę, w której rzekomo miano warzyć piwo9.

Niewiele informacji o wsi zachowało się z okresu XVII i XVIII w. Pewnym jest, że w 1640 r. właścicielem Dąbrówki był kasztelan śremski Antoni Ciświcki herbu Wieniawa10. Pozostałe wiadomości dotyczą miejscowego kościoła11. Natomiast jedyna, skąpa wzmianka z kolejnego stulecia dotyczy emigracji mieszkańców wsi do Australii12.

Nowy okres w historii miejscowości rozpoczął się wraz z nadejściem XIX w. Od 1815 r. aż do końca II wojny światowej należała administracyjnie do powiatu międzyrzeckiego (Kreis Meseritz). W 1825 r. hrabia Garczyński ze Zbąszynia sprzedał majątek niewymienionemu z imienia Strein von Schwartzenauowi, wywodzącemu się z jednego z najstarszych rodów austriackich noszących tytuł baronów13. W okresie wojny trzydziestoletniej familia ta został przez cesarza Ferdynanda II Habsburga pozbawiona wielu dóbr, z uwagi na wierność wierze protestanckiej14. W latach 1856–59 Albert hrabia Strein von Schwartzenau-Dammer nakazał wznieść we wsi pałac, [ilustr.] a wykonanie projektu powierzył tajnemu naczelnemu radcy budowlanemu Friedrichowi Augustowi Stülerowi (1800–1865)15, wybitnemu przedstawicielowi szkoły berlińskiej, uczniowi Karla Friedricha Schinkla.

Obiekt, nazwany „Pałacem Alberta”, pod względem stylowym odwoływał się do angielskiego stylu elżbietańskiego (bryła z narożnymi wieżami, okna wykuszowe) i niemieckiego renesansu (kształt okien i ich detal, wzorowane na książęcej rezydencji w Wismarze)16. Projektując pałac Stüler nawiązał też do swojego wcześniejszego dzieła, mianowicie uniwersytetu w Królewcu, którego projekt powstał w 1854 r., realizacja zaś nastąpiła w latach 1857–186117. Układ wnętrza pałacu hrabiego Alberta był nowoczesny, z korytarzem biegnącym pomiędzy traktami i okazałą klatką schodową po północnej stronie sieni18. [ilustr.] . Krótko po ukończeniu pałacu powstała litografia barwna, ukazująca obiekt od strony stawu, zamieszczona w tomie 3. dzieła pod redakcją Alexandra Dunckera z lat 1860–1861. Widoczne na litografii ogrodzenie oraz taras przy podjeździe oraz pergola przy elewacji południowej nie zachowały sie do czasów obecnych19. [ilustr.]

Ród Strein von Schwartzenau należy do jednych z najstarszych baronowskich rodów w całej Austrii. A. Duncker zaliczył ich do tzw. Zwölf Apostel Geschlechter, czyli dwunastu najstarszych austriackich rodów, którzy walczyli z zalewem pogaństwa w średniowiecznej Europie. [ilustr.] Wzmianki o protoplastach rodu pochodzą z 1209 r., kiedy to w dokumentach wymienia się Ulricha i Bernharda. Po wspomnianej utracie dóbr w XVII w., m.in. zamku Dürrenstein nad Dunajem, znanego z tego, że przez pewien czas więziony w nim był król Ryszard Lwie Serce, Strein von Schwartzenauowie wyemigrowali do krajów protestanckich. Jako jedni z nielicznych rodów nie powrócili do Austrii, jako konwertyci, lecz pozostali wierni protestantyzmowi20.

Budowniczy pałacu w Dąbrówki Wielkopolskiej, czyli Albert Achill Dietrich Friedrich Christian hrabia Strein von Schwartzenau-Dammer urodził się 18 marca 1800 r. jako syn barona Friedricha Strein von Schwartzenau i baronówny Caroliny de domo von Britzke21. Był podpułkownikiem armii pruskiej, deputowanym oraz skarbnikiem protestanckiego oddziału Zakonu Joannitów na teren prowincji Poznań-Prusy Wschodnie22. 11 lutego 1856 r. otrzymał od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV dyplom podnoszący go do stanu hrabiowskiego, która to godność powiązana była z posiadaniem Dąbrówki Wielkopolskiej, stąd do nazwiska Strein von Schwartzenau dodano człon „Dammer”23.

Albert hrabia Strein von Schwartzenau-Dammer był dwukrotnie żonaty. Najpierw w 1837 r. poślubił Caroline de domo von Wenden, która jednak rok później zmarła. W 1840 r. za żonę wziął sobie Augustę Elisę von Britzke z linii Rosenthal. Miał z nią trójkę potomstwa – córkę Cäcilie (ur. 20 maja 1841 r.) oraz dwóch synów: Ortolfa Friedricha (ur. 22 października 1844 r. – zm. 5 lipca 1863 r.), porucznika pełniącego służbę w poczdamskim Batalionie Jegrów24 i Wolfharda Eberharda (ur. 25 stycznia 1846 r.), porucznika w 3. Brandenburskim Pułku Huzarów25.

W 1877 r. właścicielką dóbr i pałacu została Cäcilie baronowa Strein von Schwartzenau, której prawnym opiekunem, a równocześnie administratorem dóbr był pułkownik von Byern. Za jej czasów dokonano przebudowy pałacu26. [ilustr.] W 1884 r. majątek Dąbrówka podzielony był na obszar dworski (dominium) oraz wieś. Cały majątek ziemski obejmował 1.493,13 ha ziemi, z czego 587,35 ha stanowiły pola uprawne, 183,34 ha łąki, 54,34 ha pastwiska, 614 ha lasy, 42 ha nieużytki oraz 11 ha zajęte były przez wody. Do Dąbrówki przynależały w tym czasie także folwarki: Samsonki (Schrompe) i Czarnuszka (Schwarzenau) oraz leśnictwo Theerschelerei. Na terenie dóbr znajdowały się: cegielnia, mleczarnia, tuczarnia, gospodarstwo mleczne, a także hodowano znaczne ilości bydła holenderskiego. Dąbrówkę wraz z przynależnościami zamieszkiwało wówczas 225 osób, w tym 113 ewangelików i 112 katolików27.

Po śmierci baronowej Cäcilie majątkiem przez pewien czas zarządzał, wcześniej wymieniony, pułkownik Byern. To właśnie do niego 22 lutego 1908 r. władze kościelne zwróciły się z wnioskiem o dofinansowanie rozpoczętych prac przy organistówce28.

Zmiana właściciela dóbr Gross-Dammer nastąpiła w 1910 r., kiedy wieś Dąbrówkę wraz z folwarkiem Samsonki (1445 ha) nabył Bernhard von Britzke (1873–1936). W tym też czasie w miejscowym folwarku uruchomiono gorzelnię parową. W okresie rządów von Britzkego rozebrano pergolę łączącą pałac z ogrodem29. [ilustr.] W 1930 r. von Britzke sprzedał swój majątek nieznanemu nabywcy i przeniósł się do Goslar, gdzie sześć lat później zmarł30.

W 1937 r. w Dąbrówce działały dwie kuźnie, dwa zakłady kołodziejskie, trzy stolarnie, trzy sklepy spożywcze, dwie piekarnie i jeden zakład siodlarski. Oprócz tego funkcjonowały dwie gospody, a trzy osoby posiadały zezwolenia na handel obwoźny31. [ilustr.]

Niewiele z tego okresu wiadomo o założeniu pałacowym. Po parcelacji majątku w latach 30. obiekt stracił funkcję reprezentacyjną. Następnie przeznaczono go na siedzibę schroniska młodzieżowego i szkołę32. Po przejęciu go przez żeńską sekcję Hitlerjugend tzw. Bund Deutscher Mädel obiekt stał się ważnym miejscem propagandy na kresach wschodnich III Rzeszy. W maju 1938 r. wprowadzona do obiegu została pocztówka w formie cegiełki z czterema młodymi kobietami na tle elewacji ogrodowej pałacu z wezwaniem do młodszych dziewcząt, aby chciały służyć narodowo-socjalistycznej ojczyźnie i ich przywódcy Adolfowi Hitlerowi. Wezwanie kończono stwierdzeniem, że schronisko młodzieżowe w pałacu Gross-Dammer ma stać się w niedalekiej przyszłości centrum niemieckiej kultury na obszarach wiejskich33.

Przed II wojną światową w jednej z pałacowych oficyn swoją siedzibę miał żeński obóz Służby Pracy Rzeszy (Reichsarbeitsdienst Lager 16/40). W czasie kilku lat wojny w budynku pałacowym zakwaterowani byli uczniowie liceum z Poczdamu w ramach tzw. akcji Kinderlandverschickung (KLV)34. Akcja wysyłania dzieci na wczasy w ramach KLV zawierała w swoim programie przeniesienie dzieci niemieckich z zagrożonych terenów Reichu w spokojniejsze okolice35. Na zachowanych fotografiach regionalisty Pana Sławomira Nowaka można zobaczyć dzieci, bawiące się na zamarzniętym przypałacowym stawie, prawdopodobnie w 1944 r. [ilustr.]

W 1945 r. wieś włączono w granice odrodzonego państwa polskiego. Rok później oficjalnie zatwierdzono jej nazwę jako Dąbrówka Wielkopolska. Pałac pełnił funkcję ośrodka kulturalnego. Przez pewien czas była tam świetlica, a sale wynajmowane były na uroczystości weselne. W 1962 r. w murach pałacu, z inicjatywy miejscowej ludności i Lubuskiego Towarzystwa Kultury, ulokowano Izbę Pamiątek Regionalnych. Przechowywano w niej i eksponowano zbiory dotyczące sztuki ludowej i dokumenty świadczące o walce ludności tych ziem z germanizacją36. [ilustr.] [ilustr.] W murach obiektu mieściły się także biura Stowarzyszenia Regionu Kozła. W chwili obecnej obiekt jest własnością Gminy Zbąszynek i jest nieużytkowany. Władze gminy starają się o znalezienie dla niego nabywcy.

Przypisy:

  1. 2) Podczas prowadzonego w latach 80. XX w. Archeologicznego Zdjęcia Polski na terenie miejscowości zlokalizowano kilka stanowisk archeologicznych, spośród których najstarsze znaleziska archeologiczne pochodzą z epoki neolitu oraz wczesnej epoki brązu. Pomimo, że odkryto także ślady osadnictwa z przełomu okresu lateńskiego i wpływów rzymskich to lokacja wsi i osadnictwo związane jest z okresem średniowiecza. Powrót do przypisu 2
  2. 3) A. Skowron, Pałac Alberta księcia Stein von Schwarzenau, Zielona Góra 1998, s. 2, karta zabytku przechowywana w archiwum Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze. Powrót do przypisu 3
  3. 4) Ł. Górka, Historyczny układ ruralistyczny wsi Dąbrówka Wielkopolska, Zielona Góra 2013, s. 2, karta zabytku przechowywana w archiwum Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze. Powrót do przypisu 4
  4. 5) Nie są znane dokładne szczegóły w jaki sposób kaplica przeszła pod zarząd parafii w Kosieczynie, gdyż w 1453 r. tamtejszy proboszcz o imieniu Adam, zrzekł się jej na rzecz wcześniej już wymienionej parafii w Chociszewie. Sześć lat później Mikołaj – proboszcz z Chociszewa, ponownie oddał budynek plebanowi Adamowi z Kosieczyna, zob.: Ł. Górka, Historyczny układ ruralistyczny wsi…, s. 2. Powrót do przypisu 5
  5. 6) Dąbrówka Wielkopolska, http://www.zbaszyn.com/okolice/dabrowka/index.htm [data pobrania: 27.09.2019]. Powrót do przypisu 6
  6. 7) Ł. Górka, op. cit., s. 2. Józef Łukaszewicz pisał jednak, że we wsi przed tą datą musiał już istnieć kościół, albowiem Zbąski w przywileju erekcyjnym z 1459 r. pisał: Quia in villa nostra dicta Dambrowka ad laudem et honorem Sanctae et individuae Trinitatis et in honorem Beatae Mariae Virginis et Jacobi Apostoli Capellam denuo fundavimus et ereximusi, zob.: J. Łukaszewicz, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościołków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej Dyecezyi Poznańskiej. Tom II, Poznań 1859, s. 354. Powrót do przypisu 7
  7. 8) Plan odnowy miejscowości Dąbrówka Wlkp. na lata 2008–2015, Zbąszynek 2008. Załącznik do uchwały Nr XXI/22/2008 Rady Miejskiej w Zbąszynku z dnia 29.05.2008 r., s. 8–9. Powrót do przypisu 8
  8. 9) Ł. Górka, op. cit., s. 3. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu. Tom VIII Wielkopolska – Woj. Poznańskie, Część 1, Zeszyt 2: Ca – Dębowa Łęka, pod red. J. Wiśniewskiego, Wrocław 1983, s. 342. Powrót do przypisu 9
  9. 10) J. Nowacki, Dzieje Archidiecezji Poznańskiej, T. II. Archidiecezja Poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań 1964, s. 457. Powrót do przypisu 10
  10. 11) Warto tu wspomnieć o tym, że w materiałach źródłowych miejscowej parafii odnotowano nazwiska kilku proboszczów tu rezydujących. I tak w 1505 r. był nim Marcin z Brodów; w 1516 r. Walentyn; w latach 1537–40 Mikołaj Gnuszyński; w latach 1603–14 Jakub z Kamionny i od 1640 r. Stanisław z Buku. Pozostałe wzmianki tyczą się wizyty we wsi w 1640 r. archidiakona pszczewskiego Jana Braneckiego, który wizytował poszczególne parafie, a następnie z każdej wizyty spisywał stosowne sprawozdania. I tak odnotowywał on, że istnieje kościół parochialny w konstrukcji murowanej z kamienia, nie poświęcony, pod wezwaniem Świętego Jakuba. Według wizyty Pawłowskiego poświęcenie nastąpiło 13 maja 1660 r. przez Macieja Kurskiego, sufragana poznańskiego. W 1640 r. we wsi, oprócz kościoła, istniała jeszcze cmentarna kaplica pw. Św. Anny, w dość dobrym stanie. Na rzecz jej remontu Jakób Wargos, mieszkaniec Dąbrówki, zapisał w swoim testamencie 500 tynfów. Musiało to istotnie podreperować jej stan, gdyż ponownie była wymieniana w 1738 r., zob.: J. Łukaszewicz, op. cit., s. 354–355. Powrót do przypisu 11
  11. 12) W 1790 r. miała miejsce pierwsza fala emigracji z Dąbrówki i innych okolicznych wsi do Australii, w okolice miasta Adelajda. Pierwsi polscy osadnicy założyli między innymi miejscowość Hill River, nazwaną wśród miejscowych jako Polish Hill River, zob.: B. Kres, Dąbrówka Wielkopolska, [w:] Spod znaku Rodła, pod red. H. Szczegóły, Zielona Góra 1974, s. 45. Powrót do przypisu 12
  12. 13) Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie (...), A. Duncker (Hrsg.), Bd. 3, Berlin 1860–1861, opis do tab. 144. Powrót do przypisu 13
  13. 14) Ibidem. Powrót do przypisu 14
  14. 15) K. Garbacz, Przewodnik po zabytkach województwa lubuskiego. Tom 1. Zielona Góra 2011, s. 195; M. Gaworski, Zamki, pałace, dwory w Polsce, Warszawa 2012, s. 100–101. Powrót do przypisu 15
  15. 16) J. Skuratowicz, Dwory i pałace w Wielkim Księstwie Poznańskim, Międzychód 1992, s. 93. Powrót do przypisu 16
  16. 17) Ibidem. Powrót do przypisu 17
  17. 18) Ibidem. Powrót do przypisu 18
  18. 19) Czas architekturą zapisany. Zabytki województwa zielonogórskiego, pod red. I. Peryt-Gierasimczuk, Zielona Góra 1998, s. 52–53. Powrót do przypisu 19
  19. 20) Die ländlichen Wohnsitze, … . Powrót do przypisu 20
  20. 21) E. H. Kneschke, Neues allgemeines Deutsches Adels-Lexicon im vereine mit mehreren Historikern. Achter Band, Leipzig 1868, s. 389–390. Powrót do przypisu 21
  21. 22) Genealogisches Taschenbuch der freiherrlichen Häuser auf das Jahr 1854. Vierter Jahrgang, Gotha 1853, s. 479–480. Powrót do przypisu 22
  22. 23) Ibidem, s. 479. Powrót do przypisu 23
  23. 24) Gothaisches genealogisches Taschenbuch der gräflichen Häuser auf das Jahr 1864. Sieben und dreißigster Jahrgang, Gotha 1863, s. 1069. Powrót do przypisu 24
  24. 25) Gothaisches genealogisches Taschenbuch der gräflichen Häuser auf das Jahr 1865. Acht und dreißigster Jahrgang, Gotha 1864, s. 801. Powrót do przypisu 25
  25. 26) Zamki Lubuskie, https://zamkilubuskie.pl/dabrowka-wielkopolskamerita-dammere-gross-dammer/ [data pobrania: 27.09.2019]. Powrót do przypisu 26
  26. 27) A. Skowron, op. cit., s. 3. Powrót do przypisu 27
  27. 28) Zamki Lubuskie, https://zamkilubuskie.pl/dabrowka-wielkopolskamerita-dammere-gross-dammer/ [data pobrania: 27.09.2019]. Powrót do przypisu 28
  28. 29) K. Garbacz, op. cit., s. 196. Powrót do przypisu 29
  29. 30) Heimatkreis Kreis Meseritz, https://www.heimatkreis-meseritz.de/4_7.htm, [data pobrania: 27.09.2019]. Powrót do przypisu 30
  30. 31) Ł. Górka, op. cit., s. 3. Powrót do przypisu 31
  31. 32) Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego, pod red. B. Bielinis-Kopeć, Zielona Góra 2008, s. 78. Powrót do przypisu 32
  32. 33) AKG IMAGES, https://www.akg-images.de/archive/-2UMEBMBVL4VDM.html, [data pobrania: 27.09.2019]. Powrót do przypisu 33
  33. 34) Heimatkreis Kreis Meseritz, https://www.heimatkreis-meseritz.de/4_7.htm [data pobrania: 27.09.2019]. Powrót do przypisu 34
  34. 35) S. Świeżawski, Wielki przełom 1907–1945, Lublin 1989, s. 359; R. Hrabar, Hitlerowski rabunek dzieci polskich: uprowadzanie i germanizowanie dzieci polskich w latach 1939–1945, Wrocław 1960, s. 34. Powrót do przypisu 35
  35. 36) S. Lorentz, Przewodnik po muzeach i zbiorach w Polsce, Warszawa 1982, s. 86; M. I. Mileska, Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, Warszawa 1983, s. 129. Powrót do przypisu 36

Informacja o ciasteczkach

Korzystając z naszego serwisu bez zmiany ustawień dotyczących ciasteczek wyrażasz zgodę na ich używanie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Akceptuję informację o ciasteczkachZamknij
Pałace i Parki Środkowego Nadodrza nie wspiera starszych wersji przeglądarek, które mogą nie obsługiwać wszystkich funkcjonalności serwisu. Prosimy o skorzystanie z najnowszych wersji przeglądarek Google Chrome, Firefox, Internet Explorer lub innych.
Nie pokazuj więcej tego komunikatu