Dzieje zespołu i jego właściciele. - Zespół pałacowo-parkowy w Dąbrówce Wielkopolskiej - Dąbrówka Wielkopolska - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele.

Wieś Dąbrówka Wielkopolska powstała prawdopodobnie w XII lub w początkach XIII stulecia². W 1343 r. teren ten był obszarem pogranicznym, a przez oddalony o 3 kilometry Boleń przebiegała granica pomiędzy Wielkopolską i Śląskiem³.

Pierwsze pisane wzmianki o wsi pochodzą z 1406 r., kiedy to nazywała się „Dabrowca”. W tym też roku stała się własnością szlachecką, a jej właścicielem aż do 1427 r. był właściciel dóbr zbąszyńskich, niejaki Henryk Rakel de Low (w innych źródłach wymieniany również jako Andrzej Rakel lub Henryk Rakel). Prawdopodobnie krótko później nastąpiło przeniesienie własności na Abrahama Zbąskiego herbu Nałęcz ze Zbąszynka. Kolejne informacje o miejscowości pochodzą z roku 1439, kiedy to funkcjonuje ona pod nazwą „Dombrowka” ⁴. Według Józefa Nowackiego we wsi w tym czasie istniała kaplica, która przynależała do parafii Chociszewo⁵. Odbywały się w niej nabożeństwa husyckie, a ówczesny kaznodzieja Jakub Kozieł miał udzielać komunii świętej pod obiema postaciami⁶.

W 1459 r. jako właściciel wsi wymieniany jest Stanisław Zbąski. W tym samym roku nadano przywilej dotacyjny dla kościoła Matki Boskiej i Jakuba, który wystawił syn Abraham Zbąski. Jak sugerował Łukasz Górka z datą tą należy wiązać powstanie pierwszego, drewnianego kościółka w Dąbrówce, która administracyjnie przynależała do parafii Kosieczyn. Właściciel dóbr zbąskich ufundował w tym też roku jego kompletne wyposażenie⁷.

W 1489 r. dokonano podziału majątku Dąbrówka pomiędzy braci: Abrahama, Marcina i Piotra Zbąskich. Rodzina ta była właścicielem dóbr aż do XVII w.⁸

Kolejny, historyczny podział dóbr nastąpił w 1531 r., kiedy to Piotr Zbąski został samodzielnym właścicielem wsi, a jego brat Jan, kanonik poznański, zarezerwował dla siebie prawo do połowy łąk tzw. Boleniny oraz praw do polowań w miejscowych lasach. Oprócz tego bracia zobowiązani zostali do wykupu ciążącego na wsi czynszu. W 1563 r. w Dąbrówce wymienia się karczmę, w której rzekomo miano warzyć piwo⁹.

Niewiele informacji o wsi zachowało się z okresu XVII i XVIII w. Pewnym jest, że w 1640 r. właścicielem Dąbrówki był kasztelan śremski Antoni Ciświcki herbu Wieniawa¹⁰. Pozostałe wiadomości dotyczą miejscowego kościoła¹¹. Natomiast jedyna, skąpa wzmianka z kolejnego stulecia dotyczy emigracji mieszkańców wsi do Australii¹².

Nowy okres w historii miejscowości rozpoczął się wraz z nadejściem XIX w. Od 1815 r. aż do końca II wojny światowej należała administracyjnie do powiatu międzyrzeckiego (Kreis Meseritz). W 1825 r. hrabia Garczyński ze Zbąszynia sprzedał majątek niewymienionemu z imienia Strein von Schwartzenauowi, wywodzącemu się z jednego z najstarszych rodów austriackich noszących tytuł baronów¹³. W okresie wojny trzydziestoletniej familia ta został przez cesarza Ferdynanda II Habsburga pozbawiona wielu dóbr, z uwagi na wierność wierze protestanckiej¹⁴. W latach 1856–59 Albert hrabia Strein von Schwartzenau-Dammer nakazał wznieść we wsi pałac, [ilustr.] a wykonanie projektu powierzył tajnemu naczelnemu radcy budowlanemu Friedrichowi Augustowi Stülerowi (1800–1865)¹⁵, wybitnemu przedstawicielowi szkoły berlińskiej, uczniowi Karla Friedricha Schinkla.

Obiekt, nazwany „Pałacem Alberta”, pod względem stylowym odwoływał się do angielskiego stylu elżbietańskiego (bryła z narożnymi wieżami, okna wykuszowe) i niemieckiego renesansu (kształt okien i ich detal, wzorowane na książęcej rezydencji w Wismarze)¹⁶. Projektując pałac Stüler nawiązał też do swojego wcześniejszego dzieła, mianowicie uniwersytetu w Królewcu, którego projekt powstał w 1854 r., realizacja zaś nastąpiła w latach 1857–1861¹⁷. Układ wnętrza pałacu hrabiego Alberta był nowoczesny, z korytarzem biegnącym pomiędzy traktami i okazałą klatką schodową po północnej stronie sieni¹⁸. [ilustr.] . Krótko po ukończeniu pałacu powstała litografia barwna, ukazująca obiekt od strony stawu, zamieszczona w tomie 3. dzieła pod redakcją Alexandra Dunckera z lat 1860–1861. Widoczne na litografii ogrodzenie oraz taras przy podjeździe oraz pergola przy elewacji południowej nie zachowały sie do czasów obecnych¹⁹. [ilustr.]

Ród Strein von Schwartzenau należy do jednych z najstarszych baronowskich rodów w całej Austrii. A. Duncker zaliczył ich do tzw. Zwölf Apostel Geschlechter, czyli dwunastu najstarszych austriackich rodów, którzy walczyli z zalewem pogaństwa w średniowiecznej Europie. [ilustr.] Wzmianki o protoplastach rodu pochodzą z 1209 r., kiedy to w dokumentach wymienia się Ulricha i Bernharda. Po wspomnianej utracie dóbr w XVII w., m.in. zamku Dürrenstein nad Dunajem, znanego z tego, że przez pewien czas więziony w nim był król Ryszard Lwie Serce, Strein von Schwartzenauowie wyemigrowali do krajów protestanckich. Jako jedni z nielicznych rodów nie powrócili do Austrii, jako konwertyci, lecz pozostali wierni protestantyzmowi²⁰.

Budowniczy pałacu w Dąbrówki Wielkopolskiej, czyli Albert Achill Dietrich Friedrich Christian hrabia Strein von Schwartzenau-Dammer urodził się 18 marca 1800 r. jako syn barona Friedricha Strein von Schwartzenau i baronówny Caroliny de domo von Britzke²¹. Był podpułkownikiem armii pruskiej, deputowanym oraz skarbnikiem protestanckiego oddziału Zakonu Joannitów na teren prowincji Poznań-Prusy Wschodnie²². 11 lutego 1856 r. otrzymał od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV dyplom podnoszący go do stanu hrabiowskiego, która to godność powiązana była z posiadaniem Dąbrówki Wielkopolskiej, stąd do nazwiska Strein von Schwartzenau dodano człon „Dammer”²³.

Albert hrabia Strein von Schwartzenau-Dammer był dwukrotnie żonaty. Najpierw w 1837 r. poślubił Caroline de domo von Wenden, która jednak rok później zmarła. W 1840 r. za żonę wziął sobie Augustę Elisę von Britzke z linii Rosenthal. Miał z nią trójkę potomstwa – córkę Cäcilie (ur. 20 maja 1841 r.) oraz dwóch synów: Ortolfa Friedricha (ur. 22 października 1844 r. – zm. 5 lipca 1863 r.), porucznika pełniącego służbę w poczdamskim Batalionie Jegrów²⁴ i Wolfharda Eberharda (ur. 25 stycznia 1846 r.), porucznika w 3. Brandenburskim Pułku Huzarów²⁵.

W 1877 r. właścicielką dóbr i pałacu została Cäcilie baronowa Strein von Schwartzenau, której prawnym opiekunem, a równocześnie administratorem dóbr był pułkownik von Byern. Za jej czasów dokonano przebudowy pałacu²⁶. [ilustr.] W 1884 r. majątek Dąbrówka podzielony był na obszar dworski (dominium) oraz wieś. Cały majątek ziemski obejmował 1.493,13 ha ziemi, z czego 587,35 ha stanowiły pola uprawne, 183,34 ha łąki, 54,34 ha pastwiska, 614 ha lasy, 42 ha nieużytki oraz 11 ha zajęte były przez wody. Do Dąbrówki przynależały w tym czasie także folwarki: Samsonki (Schrompe) i Czarnuszka (Schwarzenau) oraz leśnictwo Theerschelerei. Na terenie dóbr znajdowały się: cegielnia, mleczarnia, tuczarnia, gospodarstwo mleczne, a także hodowano znaczne ilości bydła holenderskiego. Dąbrówkę wraz z przynależnościami zamieszkiwało wówczas 225 osób, w tym 113 ewangelików i 112 katolików²⁷.

Po śmierci baronowej Cäcilie majątkiem przez pewien czas zarządzał, wcześniej wymieniony, pułkownik Byern. To właśnie do niego 22 lutego 1908 r. władze kościelne zwróciły się z wnioskiem o dofinansowanie rozpoczętych prac przy organistówce²⁸.

Zmiana właściciela dóbr Gross-Dammer nastąpiła w 1910 r., kiedy wieś Dąbrówkę wraz z folwarkiem Samsonki (1445 ha) nabył Bernhard von Britzke (1873–1936). W tym też czasie w miejscowym folwarku uruchomiono gorzelnię parową. W okresie rządów von Britzkego rozebrano pergolę łączącą pałac z ogrodem²⁹. [ilustr.] W 1930 r. von Britzke sprzedał swój majątek nieznanemu nabywcy i przeniósł się do Goslar, gdzie sześć lat później zmarł³⁰.

W 1937 r. w Dąbrówce działały dwie kuźnie, dwa zakłady kołodziejskie, trzy stolarnie, trzy sklepy spożywcze, dwie piekarnie i jeden zakład siodlarski. Oprócz tego funkcjonowały dwie gospody, a trzy osoby posiadały zezwolenia na handel obwoźny³¹. [ilustr.]

Niewiele z tego okresu wiadomo o założeniu pałacowym. Po parcelacji majątku w latach 30. obiekt stracił funkcję reprezentacyjną. Następnie przeznaczono go na siedzibę schroniska młodzieżowego i szkołę³². Po przejęciu go przez żeńską sekcję Hitlerjugend tzw. Bund Deutscher Mädel obiekt stał się ważnym miejscem propagandy na kresach wschodnich III Rzeszy. W maju 1938 r. wprowadzona do obiegu została pocztówka w formie cegiełki z czterema młodymi kobietami na tle elewacji ogrodowej pałacu z wezwaniem do młodszych dziewcząt, aby chciały służyć narodowo-socjalistycznej ojczyźnie i ich przywódcy Adolfowi Hitlerowi. Wezwanie kończono stwierdzeniem, że schronisko młodzieżowe w pałacu Gross-Dammer ma stać się w niedalekiej przyszłości centrum niemieckiej kultury na obszarach wiejskich³³.

Przed II wojną światową w jednej z pałacowych oficyn swoją siedzibę miał żeński obóz Służby Pracy Rzeszy (Reichsarbeitsdienst Lager 16/40). W czasie kilku lat wojny w budynku pałacowym zakwaterowani byli uczniowie liceum z Poczdamu w ramach tzw. akcji Kinderlandverschickung (KLV)³⁴. Akcja wysyłania dzieci na wczasy w ramach KLV zawierała w swoim programie przeniesienie dzieci niemieckich z zagrożonych terenów Reichu w spokojniejsze okolice³⁵. Na zachowanych fotografiach regionalisty Pana Sławomira Nowaka można zobaczyć dzieci, bawiące się na zamarzniętym przypałacowym stawie, prawdopodobnie w 1944 r. [ilustr.]

W 1945 r. wieś włączono w granice odrodzonego państwa polskiego. Rok później oficjalnie zatwierdzono jej nazwę jako Dąbrówka Wielkopolska. Pałac pełnił funkcję ośrodka kulturalnego. Przez pewien czas była tam świetlica, a sale wynajmowane były na uroczystości weselne. W 1962 r. w murach pałacu, z inicjatywy miejscowej ludności i Lubuskiego Towarzystwa Kultury, ulokowano Izbę Pamiątek Regionalnych. Przechowywano w niej i eksponowano zbiory dotyczące sztuki ludowej i dokumenty świadczące o walce ludności tych ziem z germanizacją³⁶. [ilustr.] [ilustr.] W murach obiektu mieściły się także biura Stowarzyszenia Regionu Kozła. W chwili obecnej obiekt jest własnością Gminy Zbąszynek i jest nieużytkowany. Władze gminy starają się o znalezienie dla niego nabywcy.