Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół pałacowo-parkowo-folwarczny w Siecieborzycach - Siecieborzyce - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

Ustawienia

Środkowego Nadodrza
Fundacja Pałac Bojadła

Wyszukiwarka

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Pierwsza wzmianka o Siecieborzycach pochodzi z 1273 roku, kiedy to wieś nazwana została w jednym z dokumentów „Rodrigeri Villa”2. Kolejne wspomnienie o niej znajduje się w zapisie o ponad sto lat młodszym – z 1393 roku – zawartym w liście księcia żagańskiego Henryka, który 23 kwietnia tegoż roku przekazał Siecieborzyce Hannosowi von Knobelsdorff zu Hirschefelde (członkowi rodu z linii jelenińskiej) oraz jego krewnemu, także Hannosowi von Knobelsdorff (założycielowi gałęzi siecieborzyckiej). Książę w owym dokumencie przekazuje wspomnianym wszystkie dobra, jakie posiadał we wsi „Rikirstorf”3. Zapoczątkowany wówczas podział majątku na dwóch właścicieli utrzymywał się w Siecieborzycach także w późniejszym czasie, ulegając w niektórych momentach jeszcze większemu rozdrobieniu, między trzech spadkobierców.

Po śmierci Hannosa von Knobelsdorff z linii siecieborzyckiej, około 1439 roku4 majątek przeszedł we władanie jego synów, co potwierdzało uzyskane przez nich prawo lenne z dnia 29 listopada tegoż roku5. Po nich dobra odziedziczyli trzej bracia: Bernard, Paweł oraz Jan II6. W związku z tym, że dwóch pierwszych z wymienionych posiadało majątki także w innych wsiach, z Siecieborzycami związani pozostali wyłącznie trzej synowie Jana II: Krzysztof, Bernard III oraz Jan7. Po śmierci tego ostatniego (przed 1467 rokiem), pozostali dwaj bracia, 16 marca 1474 roku uzyskali potwierdzenie praw lennych od książąt żagańskich8. Wówczas to w skład ich majątku wliczana była siedziba wraz z folwarkiem i wiatrak9. Nieznana jest forma znajdujących się tam budowli, a brak przeprowadzonych badań architektonicznych pałacu uniemożliwia potwierdzenie hipotezy o takiej jego metryce.

Obecna rezydencja w Siecieborzycach powstała prawdopodobnie w czasie, kiedy pierwszym wyłącznym właścicielem wsi był Walenty von Knobelsdorff10 (ur. 1500; zm. 156611), wnuk Bernarda III. Z przeprowadzonej przez Ewę Lukas analizy architektonicznej obecnego pałacu wynika, że istniało wtedy założenie na planie kwadratu, które składało się z dwóch nierównych względem siebie szerokością skrzydeł (skrzydło zachodnie miało wymiary 5,4 x 21 m, natomiast wschodnie 6,5 x 21 m12). Skrzydła te połączone były od północy i południa murami parawanowymi. Wzdłuż północnego powstał łącznik, zapewniający komunikację między budynkami bez potrzeby wychodzenia na zewnątrz13. W związku z późniejszymi przebudowami nie wiadomo, gdzie znajdowało się pierwotne główne wejście do dworu. Wprawdzie w literaturze pojawiają się wzmianki o umieszczeniu sieni wzdłuż południowego muru parawanowego, w miejscu, w którym później wybudowano reprezentacyjną klatkę schodową14, jednak nie sposób obecnie potwierdzić tych informacji ze względu na znaczne zmiany w strukturze tej partii budowli.

Na związki rodu z Siecieborzycami we wspomnianym okresie wskazują także dwie płyty nagrobne, umieszczone w kruchcie pobliskiego kościoła pw. Matki Boskiej Częstochowskiej. Upamiętniają one najpewniej dwóch synów Walentego: Jana (ur. 1547; zm. 6.01.156315) i Zygfryda (ur. 1543; zm. 14.05.159116). Na płycie drugiego z nich widnieje inskrypcja, której fragment głosi „auf Rückersdorf”, co można interpretować jako dowód na związanie zmarłego z miejscowością17.

Żaden z synów Walentego von Knobelsdorffa nie doczekał się potomków. W związku z tym po dwóch latach od śmierci starszego z nich, w 1593 roku, majątek przeszedł na rzecz cesarza. Ten z kolei dobra siecieborzyckie przekazał w 1595 roku w ręce Maksymiliana von Knobelsdorff, pochodzącemu z linii świebodzińskiej18.

Kolejny przekaz o siedzibie mieszkalnej w Siecieborzycach pochodzi z lat około 1622–1681, gdy jej właścicielem był Hans Christoph von Knobelsdorff, wnuk Maksymiliana. Po śmierci został on upamiętniony okazałym epitafium z inskrypcją, które znajduje się obecnie w kruchcie tamtejszego kościoła. Za życia natomiast znany był jako darczyńca na rzecz wielu inicjatyw. Ufundował on m.in. w 1661 roku ołtarz o późnorenesansowych formach19 w świątyni pw. Matki Boskiej Częstochowskiej oraz miał znaczący udział w budowie kościoła granicznego w nieistniejącej dziś wsi Jaszkowice20. Według Georga Stellera, za jego czasów w Siecieborzycach istniała dwukondygnacyjna budowla, której parter był murowany, pierwsze piętro zaś wzniesione zostało w konstrukcji szachulcowej21.

Od 18 lipca 1684 roku22 majątek należał do Georga Friedricha von Knobelsdorff. Z pochodzących z tego czasu źródeł wynika, że rodzina miała coraz większe problemy z zadłużeniem i popadała w konflikt z mieszkańcami wsi23. Mimo to, sześć lat po przejęciu dóbr właściciel zdecydował się na gruntowną odbudowę bardzo zniszczonego wówczas dworu24. Dokładny zakres prac, w świetle zachowanych dziś źródeł, nie jest znany, jednak na podstawie analizy architektury stwierdzić można, że Georg Friedrich dokonał znacznych ingerencji w strukturę skrzydła północnego. Prawdopodobnie to wtedy zdecydowano się na wprowadzenie do bryły ryzalitu, co wiązało się z pogrubieniem murów tej partii. Na jego osi umieszczono portal, przy którym wmurowano tablicę piaskowcową25 w „barokowym stylu”26, z herbem von Knobelsdorffów oraz inskrypcją, która wskazywała ówczesnego właściciela jako inicjatora tychże prac27.

Stan majątkowy Knobelsdorffów uległ w ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat dużemu pogorszeniu. Od 1709 roku właścicielem dworu był Fryderyk August, który ostatecznie, zmuszony niekorzystną sytuacją majątkową28, obciążony długiem, którego nie był w stanie spłacić, zdecydował się w 1744 roku na wystawienie majątku na licytację.

Dziesiątego czerwca posiadłość, wraz z pozostałymi dobrami i długiem, za ponad 66 tys. talarów reńskich29 nabyła Amelia Esperance von Reuss, która po piętnastu latach dokonała przebudowy dworu30. Szeroko zakrojone prace, które przekształciły założenie siecieborzyckie na pałacowe31, trwały pięć lat, gdyż jeszcze w 1764 roku, w Śląskim Kodeksie Dyplomatycznym wspominane są roboty32. Kształt, jaki otrzymał pałac podczas tej przebudowy, ilustruje rysunek Friedricha Bernharda Wernera [ilustr.]. Ukazana na nim budowla, wraz z zabudowaniami folwarcznymi po stronie północnej, ogrodem ozdobnym po stronie południowej i sadem po stronie wschodniej, otoczona nawodnioną fosą, widoczna jest od strony północno-wschodniej, w rozbudowanej, czteroskrzydłowej formie, z wewnętrznym, prostokątnym dziedzińcem. Od strony południowej przylegała do niej dwukondygnacyjna przybudówka, która wysokością murów obwodowych nie dorównywała wysokości zasadniczej części pałacu. Przybudówka ta dodana została do bryły prawdopodobnie około 1750 roku33. Druga kondygnacja, jak wskazuje rysunek, była już wówczas wzniesiona z cegły i otynkowana, a zdobienia elewacji ograniczyły się do gzymsu koronującego oraz lizen na narożach. Linie poprowadzone pod i nad otworami okiennymi sugerować mogą, że posiadały one parapety i nadproża. Sześcioosiowa fasada pałacu była wyróżniona ryzalitem, który obejmował jej dwie środkowe osie. Do portalu wejściowego, z dwoma kolumnami po każdej ze stron i przerwanym naczółkiem w partii zwieńczenia, prowadził most, zabezpieczony balustradą, przerzucony ponad fosą. Drugą kondygnację ryzalitu przepruwały dwa prostokątne w wykroju otwory okienne, a całość wieńczył profilowany gzyms koronujący. Na osi ryzalitu, w partii dachu znajdowała się jedno- lub dwuosiowa facjatka, zamknięta łukiem odcinkowym. Ponad nią wznosiła się dwukondygnacyjna wieża z latarnią, zwieńczona hełmem cebulastym, na którego szczycie umieszczona była chorągiewka. Po obu stronach ryzalitu, fasada miała dwie osie, które wyznaczały prostokątne otwory okienne. Północna ściana pałacu była czteroosiowa, z regularnie rozmieszczonymi prostokątnymi otworami okiennymi. Dwuspadowy dach posiadał regularnie rozmieszczone lukarny. Na rysunku widoczny jest także kawałek elewacji wschodniej wewnętrznego dziedzińca, przeprutej pięcioma otworami okiennymi. Zarówno dekoracja wnętrza, jak i jego wyposażenie, pozostają nieznane. Nie zachowały się żadne źródła ikonograficzne, ani pisane, które dostarczałyby jakichś wiadomości na ich temat.

Pałac zwrócony był fasadą w stronę prostokątnego dziedzińca, otoczonego z trzech stron zabudowaniami folwarcznymi, przylegającymi do siebie ścianami szczytowymi.

W 1781 roku rezydencję odkupiła hrabina Rzeszy Frederica Christina von Cosel34 za 70 tys. talarów reńskich35. Jednak jak wspomina Georg Steller, ta starsza dama o miłym obliczu, której portret znajdował się w pałacu większość czasu spędzała w posiadłości w Zaborze36.

Jedenaście lat później Siebieborzyce kupuje Gottlieb Heinrich Francke37. Jego potomkowie byli w posiadaniu pałacu aż do 1881 roku38 i to im przypisać należy kolejną przebudowę.

XIX-wieczne przemiany w strukturze budowli dokonane zostały prawdopodobnie na początku stulecia. Jak bowiem wspomina w swoim dziele Georg Steller, G.F. von Franke w 1817 roku miał odnowić wieżę39, która – tak jak pozostała część założenia – ucierpiała w trakcie wojen prowadzonych w latach 1806–181540. Na podobny czas datować można kolejne przekształcenia, jakich dokonano w budowli, co potwierdza analiza stylistyczna zastosowanych wówczas form. Znacznej przemianie uległa fasada. Zmodernizowano ryzalit, który poszerzono. Od tej pory po jego obu stronach znajdowała się jedna oś elewacji, nie zaś dwie, jak miało to miejsce wcześniej, a jego mury obwodowe podniesiono o wysokość gzymsu koronującego [ilustr.]. Zmianie uległy ogólne podziały tej partii. Zlikwidowano piaskowcowy portal dodany do niego w 1690 roku, elewacje zorganizowano za pomocą trzech osi, które wyznaczają umieszczone jedne nad drugimi okna obu kondygnacji, oddzielonych od siebie gzymsem kordonowym. [ilustr.] Zmianie uległ także dach, który nakrywał ryzalit wcześniej. W miejsce facjatki na jego osi powstało zdecydowanie mniejszych rozmiarów okno powiekowe. Modernizacji poddano także wystrój elewacji pałacu: pokryto je boniowaniem, akcentowanym na narożach lizenami, kondygnacje zaś oddzielono profilowanym gzymsem kordonowym.

W tym samym czasie przebudowie uległ folwark, którego układ po stronie wschodniej przybrał kształt zwężającego się leja. [ilustr.] Dostęp do niego od strony zachodniej umożliwiała brama, z której do dziś przetrwały dwa filary. Na ich trzonach, od zewnętrznej strony wmurowane zostały płyty z herbami rodziny Francke, a ponad wieńczącymi je gzymsami ustawiono dwa posągi lwów, zwrócone głowami w stronę pałacu. [ilustr.]

G.F. Franke umiera 16.03.1824 roku41. Po jego śmierci kwestie własnościowe majątku ulegają zawirowaniom i dopiero po około kilkunastu latach właścicielem zostaje Gottlob Heinrich Franke42, dzięki któremu, w 1875 roku43, na pobliskim cmentarzu wzniesiono rodzinną kaplicę grobową44. Budowla o neogotyckich formach ozdobiona jest ponad otworem drzwiowym kartuszem herbowym wraz z inskrypcją.

Ostatnim właścicielem Siecieborzyc z rodu był Karl Francke, który umarł w 1880 roku. Rok później, na skutek zawarcia związku małżeńskiego wdowy po wspomnianym – Margarete, z Heinrichem Maetschke z Głogowa majątek przechodzi w nowe ręce45 i pozostaje w nich do 1945 roku46.

Rodzinie Meatschke należy przypisać dodaną w 1925 roku do pałacu od zachodu przybudówkę47. [ilustr.] Prawdopodobnie w podobnym czasie powstało również skrzydło wysunięte najdalej na południe – o jego datowaniu na XX wiek wnioskować można na podstawie mapy sztabowej z ok. 1900 roku, na której ta część pałacu nie została jeszcze ujęta. [ilustr.]

Po drugiej wojnie światowej majątek stał się własnością Skarbu Państwa48, a do lat 70. XX wieku w pałacu mieściła się Stacja Hodowli Roślin. W 1983 roku w założeniu rozpoczęto generalny remont, który nie został ukończony49. Od początku lat 90. XX wieku administratorem zespołu jest Agencja Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa, która wydzierżawiała poszczególne obiekty osobom prywatnym. Pałac przekształcany był na potrzeby mieszkaniowe, przez co częściowo zatracił swoje walory historyczne i artystyczne. Obecnie wraz z zabudowaniami folwarcznymi wystawiony jest na sprzedaż.

 

Przypisy:

  1. 2) Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego, red. B. Bielinis-Kopeć, B. Skaziński, Zielona Góra 2007, s.267. Powrót do przypisu 2
  2. 3) E. Lukas, Siecieborzyce, pałac. Dokumentacja historyczna opracowana na zlecenie Prezydium Wojewódzkiej Rady Naukowej w Zielonej Górze Wydziału Kultury Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Szczecin 1971, s. 2 (maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze). Powrót do przypisu 3
  3. 4) Ibidem, s. 3. Powrót do przypisu 4
  4. 5) Ibidem. Powrót do przypisu 5
  5. 6) Ibidem. Powrót do przypisu 6
  6. 7) G. Steller, Rückersdorf Kr. Sprottau, Die Geschichte des Ortes u. seiner Kirche, „Archiv für schlesische Kirchengeschichte”, vol. 22 (1964), s. 23 Powrót do przypisu 7
  7. 8) E. Lukas, op. cit., s. 3. Powrót do przypisu 8
  8. 9) Ibidem. Powrót do przypisu 9
  9. 10) Ibidem, s. 4. Powrót do przypisu 10
  10. 11) G. Steller, op. cit., s. 26. Powrót do przypisu 11
  11. 12) E. Lukas, op. cit., s. 16. Powrót do przypisu 12
  12. 13) Ibidem. Powrót do przypisu 13
  13. 14) Ibidem. Powrót do przypisu 14
  14. 15) G. Steller, op. cit., s. 26. Powrót do przypisu 15
  15. 16) Ibidem. Powrót do przypisu 16
  16. 17) E. Lukas, op. cit., s. 4. Powrót do przypisu 17
  17. 18) Ibidem. Powrót do przypisu 18
  18. 19) G. Steller, op. cit., s. 44. Powrót do przypisu 19
  19. 20) Ibidem, s. 47. Powrót do przypisu 20
  20. 21) Zamki, dwory…, red. B. Bielinis-Kopeć, B. Skaziński, s. 267. Powrót do przypisu 21
  21. 22) G. Steller, op. cit., s. 33. Powrót do przypisu 22
  22. 23) Ibidem. Powrót do przypisu 23
  23. 24) Ibidem. Powrót do przypisu 24
  24. 25) Tablica z inskrypcją wmurowana była w ryzalit pałacu do 1759 roku, kiedy to przeniesiono ją na filar bramy siecieborzyckiego kościoła. Tam umieszczona była do 1935 roku. Zob. Ibidem. Powrót do przypisu 25
  25. 26) Ibidem. Powrót do przypisu 26
  26. 27) Zamki, dwory…, red. B. Bielinis-Kopeć, B. Skaziński, s. 267. Powrót do przypisu 27
  27. 28) G. Steller, op. cit., s. 34. Powrót do przypisu 28
  28. 29) Ibidem. Powrót do przypisu 29
  29. 30) Zamki, dwory…, red. B. Bielinis-Kopeć, B. Skaziński, s. 268. Powrót do przypisu 30
  30. 31) Ibidem. Powrót do przypisu 31
  31. 32) Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. XXXI, Breslau 1925, s. 11. Powrót do przypisu 32
  32. 33) S. Kowalski, op. cit., s. 204. Powrót do przypisu 33
  33. 34) G. Steller, op. cit., s. 34. Powrót do przypisu 34
  34. 35) Ibidem, s. 37. Powrót do przypisu 35
  35. 36) Ibidem. Powrót do przypisu 36
  36. 37) Ibidem. Powrót do przypisu 37
  37. 38) Zamki, dwory…, red. B. Bielinis-Kopeć, B. Skaziński, s. 268. Powrót do przypisu 38
  38. 39) G. Steller, op. cit., s. 37. Powrót do przypisu 39
  39. 40) Ibidem. Powrót do przypisu 40
  40. 41) Ibidem, s. 38. Powrót do przypisu 41
  41. 42) Ibidem. Powrót do przypisu 42
  42. 43) Ibidem. Powrót do przypisu 43
  43. 44) Ibidem. Powrót do przypisu 44
  44. 45) Ibidem, s. 39. Powrót do przypisu 45
  45. 46) Po Heinrichu Maetschke właścicielami byli kolejno: Fritz (1908–1931) oraz Hans (1931–1945), zob.: Ibidem. Powrót do przypisu 46
  46. 47) S. Kowalski, op. cit., s. 204. Powrót do przypisu 47
  47. 48) Zamki, dwory…, red. B. Bielinis-Kopeć, B. Skaziński s. 269. Powrót do przypisu 48
  48. 49) Czas architekturą zapisany. Zabytki województwa Zielonogórskiego, red.I. Peryt-Gierasimczuk, Zielona Góra 1998, s. 327. Powrót do przypisu 49

Informacja o ciasteczkach

Korzystając z naszego serwisu bez zmiany ustawień dotyczących ciasteczek wyrażasz zgodę na ich używanie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Akceptuję informację o ciasteczkachZamknij
Pałace i Parki Środkowego Nadodrza nie wspiera starszych wersji przeglądarek, które mogą nie obsługiwać wszystkich funkcjonalności serwisu. Prosimy o skorzystanie z najnowszych wersji przeglądarek Google Chrome, Firefox, Internet Explorer lub innych.
Nie pokazuj więcej tego komunikatu