Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół pałacowo-parkowo-folwarczny w Siecieborzycach - Siecieborzyce - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Pierwsza wzmianka o Siecieborzycach pochodzi z 1273 roku, kiedy to wieś nazwana została w jednym z dokumentów „Rodrigeri Villa”². Kolejne wspomnienie o niej znajduje się w zapisie o ponad sto lat młodszym – z 1393 roku – zawartym w liście księcia żagańskiego Henryka, który 23 kwietnia tegoż roku przekazał Siecieborzyce Hannosowi von Knobelsdorff zu Hirschefelde (członkowi rodu z linii jelenińskiej) oraz jego krewnemu, także Hannosowi von Knobelsdorff (założycielowi gałęzi siecieborzyckiej). Książę w owym dokumencie przekazuje wspomnianym wszystkie dobra, jakie posiadał we wsi „Rikirstorf”³. Zapoczątkowany wówczas podział majątku na dwóch właścicieli utrzymywał się w Siecieborzycach także w późniejszym czasie, ulegając w niektórych momentach jeszcze większemu rozdrobieniu, między trzech spadkobierców.

Po śmierci Hannosa von Knobelsdorff z linii siecieborzyckiej, około 1439 roku⁴ majątek przeszedł we władanie jego synów, co potwierdzało uzyskane przez nich prawo lenne z dnia 29 listopada tegoż roku⁵. Po nich dobra odziedziczyli trzej bracia: Bernard, Paweł oraz Jan II⁶. W związku z tym, że dwóch pierwszych z wymienionych posiadało majątki także w innych wsiach, z Siecieborzycami związani pozostali wyłącznie trzej synowie Jana II: Krzysztof, Bernard III oraz Jan⁷. Po śmierci tego ostatniego (przed 1467 rokiem), pozostali dwaj bracia, 16 marca 1474 roku uzyskali potwierdzenie praw lennych od książąt żagańskich⁸. Wówczas to w skład ich majątku wliczana była siedziba wraz z folwarkiem i wiatrak⁹. Nieznana jest forma znajdujących się tam budowli, a brak przeprowadzonych badań architektonicznych pałacu uniemożliwia potwierdzenie hipotezy o takiej jego metryce.

Obecna rezydencja w Siecieborzycach powstała prawdopodobnie w czasie, kiedy pierwszym wyłącznym właścicielem wsi był Walenty von Knobelsdorff¹⁰ (ur. 1500; zm. 1566¹¹), wnuk Bernarda III. Z przeprowadzonej przez Ewę Lukas analizy architektonicznej obecnego pałacu wynika, że istniało wtedy założenie na planie kwadratu, które składało się z dwóch nierównych względem siebie szerokością skrzydeł (skrzydło zachodnie miało wymiary 5,4 x 21 m, natomiast wschodnie 6,5 x 21 m¹²). Skrzydła te połączone były od północy i południa murami parawanowymi. Wzdłuż północnego powstał łącznik, zapewniający komunikację między budynkami bez potrzeby wychodzenia na zewnątrz¹³. W związku z późniejszymi przebudowami nie wiadomo, gdzie znajdowało się pierwotne główne wejście do dworu. Wprawdzie w literaturze pojawiają się wzmianki o umieszczeniu sieni wzdłuż południowego muru parawanowego, w miejscu, w którym później wybudowano reprezentacyjną klatkę schodową¹⁴, jednak nie sposób obecnie potwierdzić tych informacji ze względu na znaczne zmiany w strukturze tej partii budowli.

Na związki rodu z Siecieborzycami we wspomnianym okresie wskazują także dwie płyty nagrobne, umieszczone w kruchcie pobliskiego kościoła pw. Matki Boskiej Częstochowskiej. Upamiętniają one najpewniej dwóch synów Walentego: Jana (ur. 1547; zm. 6.01.1563¹⁵) i Zygfryda (ur. 1543; zm. 14.05.1591¹⁶). Na płycie drugiego z nich widnieje inskrypcja, której fragment głosi „auf Rückersdorf”, co można interpretować jako dowód na związanie zmarłego z miejscowością¹⁷.

Żaden z synów Walentego von Knobelsdorffa nie doczekał się potomków. W związku z tym po dwóch latach od śmierci starszego z nich, w 1593 roku, majątek przeszedł na rzecz cesarza. Ten z kolei dobra siecieborzyckie przekazał w 1595 roku w ręce Maksymiliana von Knobelsdorff, pochodzącemu z linii świebodzińskiej¹⁸.

Kolejny przekaz o siedzibie mieszkalnej w Siecieborzycach pochodzi z lat około 1622–1681, gdy jej właścicielem był Hans Christoph von Knobelsdorff, wnuk Maksymiliana. Po śmierci został on upamiętniony okazałym epitafium z inskrypcją, które znajduje się obecnie w kruchcie tamtejszego kościoła. Za życia natomiast znany był jako darczyńca na rzecz wielu inicjatyw. Ufundował on m.in. w 1661 roku ołtarz o późnorenesansowych formach¹⁹ w świątyni pw. Matki Boskiej Częstochowskiej oraz miał znaczący udział w budowie kościoła granicznego w nieistniejącej dziś wsi Jaszkowice²⁰. Według Georga Stellera, za jego czasów w Siecieborzycach istniała dwukondygnacyjna budowla, której parter był murowany, pierwsze piętro zaś wzniesione zostało w konstrukcji szachulcowej²¹.

Od 18 lipca 1684 roku²² majątek należał do Georga Friedricha von Knobelsdorff. Z pochodzących z tego czasu źródeł wynika, że rodzina miała coraz większe problemy z zadłużeniem i popadała w konflikt z mieszkańcami wsi²³. Mimo to, sześć lat po przejęciu dóbr właściciel zdecydował się na gruntowną odbudowę bardzo zniszczonego wówczas dworu²⁴. Dokładny zakres prac, w świetle zachowanych dziś źródeł, nie jest znany, jednak na podstawie analizy architektury stwierdzić można, że Georg Friedrich dokonał znacznych ingerencji w strukturę skrzydła północnego. Prawdopodobnie to wtedy zdecydowano się na wprowadzenie do bryły ryzalitu, co wiązało się z pogrubieniem murów tej partii. Na jego osi umieszczono portal, przy którym wmurowano tablicę piaskowcową²⁵ w „barokowym stylu”²⁶, z herbem von Knobelsdorffów oraz inskrypcją, która wskazywała ówczesnego właściciela jako inicjatora tychże prac²⁷.

Stan majątkowy Knobelsdorffów uległ w ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat dużemu pogorszeniu. Od 1709 roku właścicielem dworu był Fryderyk August, który ostatecznie, zmuszony niekorzystną sytuacją majątkową²⁸, obciążony długiem, którego nie był w stanie spłacić, zdecydował się w 1744 roku na wystawienie majątku na licytację.

Dziesiątego czerwca posiadłość, wraz z pozostałymi dobrami i długiem, za ponad 66 tys. talarów reńskich²⁹ nabyła Amelia Esperance von Reuss, która po piętnastu latach dokonała przebudowy dworu³⁰. Szeroko zakrojone prace, które przekształciły założenie siecieborzyckie na pałacowe³¹, trwały pięć lat, gdyż jeszcze w 1764 roku, w Śląskim Kodeksie Dyplomatycznym wspominane są roboty³². Kształt, jaki otrzymał pałac podczas tej przebudowy, ilustruje rysunek Friedricha Bernharda Wernera [ilustr.]. Ukazana na nim budowla, wraz z zabudowaniami folwarcznymi po stronie północnej, ogrodem ozdobnym po stronie południowej i sadem po stronie wschodniej, otoczona nawodnioną fosą, widoczna jest od strony północno-wschodniej, w rozbudowanej, czteroskrzydłowej formie, z wewnętrznym, prostokątnym dziedzińcem. Od strony południowej przylegała do niej dwukondygnacyjna przybudówka, która wysokością murów obwodowych nie dorównywała wysokości zasadniczej części pałacu. Przybudówka ta dodana została do bryły prawdopodobnie około 1750 roku³³. Druga kondygnacja, jak wskazuje rysunek, była już wówczas wzniesiona z cegły i otynkowana, a zdobienia elewacji ograniczyły się do gzymsu koronującego oraz lizen na narożach. Linie poprowadzone pod i nad otworami okiennymi sugerować mogą, że posiadały one parapety i nadproża. Sześcioosiowa fasada pałacu była wyróżniona ryzalitem, który obejmował jej dwie środkowe osie. Do portalu wejściowego, z dwoma kolumnami po każdej ze stron i przerwanym naczółkiem w partii zwieńczenia, prowadził most, zabezpieczony balustradą, przerzucony ponad fosą. Drugą kondygnację ryzalitu przepruwały dwa prostokątne w wykroju otwory okienne, a całość wieńczył profilowany gzyms koronujący. Na osi ryzalitu, w partii dachu znajdowała się jedno- lub dwuosiowa facjatka, zamknięta łukiem odcinkowym. Ponad nią wznosiła się dwukondygnacyjna wieża z latarnią, zwieńczona hełmem cebulastym, na którego szczycie umieszczona była chorągiewka. Po obu stronach ryzalitu, fasada miała dwie osie, które wyznaczały prostokątne otwory okienne. Północna ściana pałacu była czteroosiowa, z regularnie rozmieszczonymi prostokątnymi otworami okiennymi. Dwuspadowy dach posiadał regularnie rozmieszczone lukarny. Na rysunku widoczny jest także kawałek elewacji wschodniej wewnętrznego dziedzińca, przeprutej pięcioma otworami okiennymi. Zarówno dekoracja wnętrza, jak i jego wyposażenie, pozostają nieznane. Nie zachowały się żadne źródła ikonograficzne, ani pisane, które dostarczałyby jakichś wiadomości na ich temat.

Pałac zwrócony był fasadą w stronę prostokątnego dziedzińca, otoczonego z trzech stron zabudowaniami folwarcznymi, przylegającymi do siebie ścianami szczytowymi.

W 1781 roku rezydencję odkupiła hrabina Rzeszy Frederica Christina von Cosel³⁴ za 70 tys. talarów reńskich³⁵. Jednak jak wspomina Georg Steller, ta starsza dama o miłym obliczu, której portret znajdował się w pałacu większość czasu spędzała w posiadłości w Zaborze³⁶.

Jedenaście lat później Siebieborzyce kupuje Gottlieb Heinrich Francke³⁷. Jego potomkowie byli w posiadaniu pałacu aż do 1881 roku³⁸ i to im przypisać należy kolejną przebudowę.

XIX-wieczne przemiany w strukturze budowli dokonane zostały prawdopodobnie na początku stulecia. Jak bowiem wspomina w swoim dziele Georg Steller, G.F. von Franke w 1817 roku miał odnowić wieżę³⁹, która – tak jak pozostała część założenia – ucierpiała w trakcie wojen prowadzonych w latach 1806–1815⁴⁰. Na podobny czas datować można kolejne przekształcenia, jakich dokonano w budowli, co potwierdza analiza stylistyczna zastosowanych wówczas form. Znacznej przemianie uległa fasada. Zmodernizowano ryzalit, który poszerzono. Od tej pory po jego obu stronach znajdowała się jedna oś elewacji, nie zaś dwie, jak miało to miejsce wcześniej, a jego mury obwodowe podniesiono o wysokość gzymsu koronującego [ilustr.]. Zmianie uległy ogólne podziały tej partii. Zlikwidowano piaskowcowy portal dodany do niego w 1690 roku, elewacje zorganizowano za pomocą trzech osi, które wyznaczają umieszczone jedne nad drugimi okna obu kondygnacji, oddzielonych od siebie gzymsem kordonowym. [ilustr.] Zmianie uległ także dach, który nakrywał ryzalit wcześniej. W miejsce facjatki na jego osi powstało zdecydowanie mniejszych rozmiarów okno powiekowe. Modernizacji poddano także wystrój elewacji pałacu: pokryto je boniowaniem, akcentowanym na narożach lizenami, kondygnacje zaś oddzielono profilowanym gzymsem kordonowym.

W tym samym czasie przebudowie uległ folwark, którego układ po stronie wschodniej przybrał kształt zwężającego się leja. [ilustr.] Dostęp do niego od strony zachodniej umożliwiała brama, z której do dziś przetrwały dwa filary. Na ich trzonach, od zewnętrznej strony wmurowane zostały płyty z herbami rodziny Francke, a ponad wieńczącymi je gzymsami ustawiono dwa posągi lwów, zwrócone głowami w stronę pałacu. [ilustr.]

G.F. Franke umiera 16.03.1824 roku⁴¹. Po jego śmierci kwestie własnościowe majątku ulegają zawirowaniom i dopiero po około kilkunastu latach właścicielem zostaje Gottlob Heinrich Franke⁴², dzięki któremu, w 1875 roku⁴³, na pobliskim cmentarzu wzniesiono rodzinną kaplicę grobową⁴⁴. Budowla o neogotyckich formach ozdobiona jest ponad otworem drzwiowym kartuszem herbowym wraz z inskrypcją.

Ostatnim właścicielem Siecieborzyc z rodu był Karl Francke, który umarł w 1880 roku. Rok później, na skutek zawarcia związku małżeńskiego wdowy po wspomnianym – Margarete, z Heinrichem Maetschke z Głogowa majątek przechodzi w nowe ręce⁴⁵ i pozostaje w nich do 1945 roku⁴⁶.

Rodzinie Meatschke należy przypisać dodaną w 1925 roku do pałacu od zachodu przybudówkę⁴⁷. [ilustr.] Prawdopodobnie w podobnym czasie powstało również skrzydło wysunięte najdalej na południe – o jego datowaniu na XX wiek wnioskować można na podstawie mapy sztabowej z ok. 1900 roku, na której ta część pałacu nie została jeszcze ujęta. [ilustr.]

Po drugiej wojnie światowej majątek stał się własnością Skarbu Państwa⁴⁸, a do lat 70. XX wieku w pałacu mieściła się Stacja Hodowli Roślin. W 1983 roku w założeniu rozpoczęto generalny remont, który nie został ukończony⁴⁹. Od początku lat 90. XX wieku administratorem zespołu jest Agencja Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa, która wydzierżawiała poszczególne obiekty osobom prywatnym. Pałac przekształcany był na potrzeby mieszkaniowe, przez co częściowo zatracił swoje walory historyczne i artystyczne. Obecnie wraz z zabudowaniami folwarcznymi wystawiony jest na sprzedaż.