Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu - Zespół pałacowy w Piotrkowicach - Piotrkowice - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu

Pałac w Piotrkowicach (niem. Gross Peterwitz) zbudowano w początku II połowy XVI w. (źródła pisane wskazują na 1574 r.; w 1599 r. wymieniamy jest jako siedziba von Nostitzów, 1624 r. jako siedziba Hansa von Studnitz¹⁶); zamek renesansowy uległ barokizacji w 1693 r.

Budynek pałacowy ukształtowany został jako wysoka, czterokondygnacyjna prostokątna bryła, która zdradza nieregularności fasady wcześniejszego renesansowego dworu [ilustr.]. Pałac przykryty jest czterospadowym dachem mansardowym. Według rysunku F. B. Werhnera w XVIII w. dach posiadał 6 lukarn w połaci dolnej. W XIX w. (za chromolitografią A. Dunckera) możemy już stwierdzić otwarcie połaci dolnej 3 oknami w formie wolich ok.

Budynek wzniesiony został na rzucie prostokąta wydłużonego na osi wschód-zachód. Od południa i północy na osi środkowej pałacu znajdują się portyki, z których północna posiada schody prowadzące do parku. Pałac w Piotrkowicach stanowi rzadki przykład obiektu, na którego elewacjach występuje tak duże nagromadzenie dekoracji plastycznej [ilustr.]. Zwykle jest ona ograniczona do pewnych wydzielonych płaszczyzn i nie występuje w takiej profuzji (jak pisze K. Kalinowski¹⁷). Dzięki temu zabiegowi bryła budynku posiada bardzo dekoracyjny charakter, przy jednoczesnym zachowaniu swej masywności. Wszystkie elewacje posiadają identyczną kompozycję, polegającą na podziale każdej z nich na dwie części – dolną, wolną od dekoracji i górną, której całą płaszczyznę pokrywa dekoracja plastyczna [ilustr.]. Dolna kondygnacja posiada charakter cokołu i oddzielona jest od pozostałej płaszczyzny ściany profilowanym gzymsem z konsolkami [ilustr.]. Trzy górne kondygnacje ujęte są podziałami wg wielkiego porządku [ilustr.]. Girlandy kwiatowo-owocowe są przedzielone osiami okien. Typ dekoracji pozwala przypuszczać, że jej układ był wzorowany na XVII-wiecznych meblach proweniencji holenderskiej z dekoracją pasową¹⁸. Jeden z najbardziej znanych badaczy architektury w XX w., N. Pevsner w swojej pracy doktorskiej poddaje dokładnej analizie stylistycznej budynek Starej Giełdy w Lipsku, której dekorację wykonał Giovanni Simonetti, autor dekoracji w Piotrkowicach¹⁹. O ile podział fasady mógł powtarzać koncepcje dekoracyjne niderlandzkie, to zasób form dekoracyjnych w Piotrkowicach jest bezsprzecznie pochodzenia północnowłoskiego.

W kapitele pilastrów flankujących i pilastra centralnego wpisano koronę hrabiowską, wskazującą na ważne wydarzenie w życiu inicjatora przebudowy pałacu, tj. przyznanie tytułu hrabiowskiego Cesarstwa Austriackiego. W pierwszej girlandzie licząc od zachodu umieszczona jest kobieca głowa otoczona wicią akantu oraz kwiatami, symbolizująca wiosnę [ilustr.]. W drugą girlandę wpleciono biust dziewczyny, która trzyma róg obfitości z wysypującymi się owocami – symbol lata [ilustr.]. W trzeciej girlandzie kobiecy biust otaczają wić akantu, owoce i liście winnego grona – jesień [ilustr.]. Prawa ręka kobiety skierowana w dół wskazuje na zająca znajdującego się na skraju girlandy, co może być wyraźnym odniesieniem do herbu Maltzana. W czwartej girlandzie umieszczona jest głowa starego, brodatego mężczyzny w otoczeniu wici akantu i owoców – symbolizuje zimę [ilustr.]. W czterech narożnikach budowli w partii fryzu znajdują się maszkarony, w formie przypominające malowidła Arcimbolda [ilustr.].

Jeśli chodzi o dopełnienie opisu fasad, interesujące jest zastosowane rozwiązanie balkonu, które K. Kalinowski opisuje jako konstrukcyjnie nowatorskie na terenie Śląska [ilustr.]. Rozwiązanie polega na dekoracyjnym potraktowaniu balkonu, będącego jednocześnie portalem [ilustr.]. Zdaniem Kalinowskiego rozwiązanie wprowadzone w Piotrkowicach było nowatorskie, nawet w stosunku do takich znanych ośrodków, jak Litomierice w Czechach. Podobny przykład znajduje się w pałacu w Plaskovicach z ok 1720 r., którego projekt przypisuje się Ottaviano Broggiemu²⁰.

Na elewacji północnej, na osi przyziemia znajduje się portyk otwarty trzema arkadami na północ. Portyk umieszczony jest na cokole, prowadzą do niego ośmiostopniowe schody. Przed elewacją zachodnią-boczną znajdował się na przełomie XIX/XX w. taras, wzniesiony na cokole z balustradą tralkową, który do dziś nie zachował się [ilustr.]. Do elewacji wschodniej-bocznej na wysokości pierwszej kondygnacji przystawiona została dobudówka modernistyczna [ilustr.]. Została ona zaprojektowana przez Hansa Thomasa, wrocławskiego architekta kręgu Werkbundu²¹. W przybudówce zaprojektowano zaplecze kuchenne dla sal reprezentacyjnych parteru. Przebudowa przedwojenna obejmowała urządzenie łazienek I i II piętra od strony wschodniej.

W wystroju wewnętrznym obiektu czytelne są poszczególne etapy przekształceń i modernizacji, datujące się na okres od końca XVI w. do lat 30. XX w., wskazujące na wysoki poziom twórców zatrudnianych przez zmieniających się właścicieli (rodziny Maltzanów, Colonnów, Kospothów, Promnitzów, Danckelmanów). Szczególnie cenne są zachowane elementy wystroju renesansowo-manierystycznego, jak opaski drzwiowe i okienne fasciowe, sklepienia cęgowe i dekorowane malarsko drewniane stropy z II poł. XVI w. Zachowały się również relikty wystroju z pocz. XVIII w., w postaci sztukatorskiego opracowania sali reprezentacyjnej parteru [Ilustr.].

Piwnice oraz wszystkie – poza salą balową – pomieszczenia parteru nakryte są sklepieniami. Sklepienia dwóch pomieszczeń parteru pokryte są ornamentem okuciowym w typie niderlandzkim, charakterystyczną dla śląskich dworów późnorenesansowych [Ilustr.]. Podobną dekorację znajdziemy we wnętrzach dworów w Mojęcicach i Broniszowie (pozwala to datować hol piotrkowicki na okres pomiędzy obiema datowanymi realizacjami, tj. Broniszów – 1608 r. i Mojęcice – 1620 r.). Powinowactwa dekoracji mogą wskazywać na autorstwo Antona Fodige z Lubska, który jest notowany jako budowniczy dworu w Mojęcicach. W jednym z pomieszczeń znajduje się skromne sklepienie kryształowe, nawiązujące do gotyku jako element świadomej archaizacji wykonanej w czasie przebudowy dworu ok. 1600²² [Ilustr.]. Na trzecim piętrze, na skutek zniszczenia podłóg, odsłonięte zostały belki stropowe pokryte malowaną dekoracją o motywie wici akantu, datowaną na okres 1560–1630. W literaturze²³ spotyka się informację o malowanej tapecie naklejonej na belki stropowe. W rzeczywistości malowany papier pokrywa jedynie połączenia pomiędzy belkami. W ten prosty sposób uzyskano jednolitą warstwę dekoracji sufitowej [ilustr.].

Najbardziej reprezentacyjną salę parteru nakrywa płaski sufit z bogatą dekoracją sztukatorską z elementami kratki regencyjnej z lat 20. XVIII w. [Ilustr.]. Sala dekorowana jest herbami Maltzanów i Espachów, co pozwala na datowanie dekoracji w okolicach daty ślubu (1728 r.) Joachima von Maltzan i Anny Zofii Christiany von Espach, właścicielki majoratu w Brzezince. Również pomieszczenia piętra kryją płaskie sufity zdobione bogatą dekoracją stiukową, która wykazuje stylistyczne pokrewieństwo z dekoracją pałacu opatów klasztoru w Lubiążu [Ilustr.].