Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu - Zespół pałacowo-parkowy w Przytoku - Przytok - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu

Jedyną zachowaną do naszych czasów pozostałością po renesansowym dworze jest bogato rzeźbiony, kamienny portal. [ilustr.] Jest to unikatowy obiekt należący do nielicznej grupy renesansowych i manierystycznych portali, pochodzących z rezydencji szlacheckich, zachowanych na terenie województwa lubuskiego. Składa się on z niekompletnego obramienia, archiwolty oraz zwieńczenia. Pilastry oraz czoło arkady pokrywa ornament okuciowy, w który wpleciono pojedyncze główki putt, po jednym na pilastrze i klińcach. W klińcu wieńczącym archiwoltę umieszczona została głowa kobiety. Wzdłuż zewnętrznego łuku archiwolty na obiegającym go wąskim pasie umieszczono inskrypcję pisana antykwą: IOACHIM VON [ST]HENTZSCH FRAV VRSL[A] GEBORNE SCHKOPPIN. W pachach łuku umieszczono głowy lwów, z kolcem w paszczy i datą „1596”⁵⁸. Obramienie portalu flankują dwa pilastry z płytką niszą zwieńczoną wachlarzowato rozłożoną muszlą. Pierwotnie przed nimi znajdowały się niezachowane do dziś kolumny, dźwigające zachowane do czasów obecnych dwa imposty, pomiędzy którymi przebiega fryz, przedzielony pośrodku konsolką, ozdobioną główką putta. Imposty przyozdobione zostały tarczami herbowymi, które wypełniają również pole fryzu. Pierwszym jest herb fundatora dworu Joachima von Stentsch. Na dalszych znalazły się m.in. herby rodów: von Knobelsdorff, von Promnitz, von Dobritsch, von Löben, von Kracht, von Unruh, von Gersdorf. Następny szereg herbów rozpoczynający się za kroksztynem otwiera herb małżonki Joachima – Ursuli von Scopp, a za nią herby rodów z nią spokrewnionych: von Bock, von Kittlitz, von Schweinichen, von Stosch i von Schindel⁵⁹. Nad nimi znajduje się wydatny, profilowany gzyms, ozdobiony od spodu rozetkami. Zwieńczenie portalu tworzy płycina wypełniona reliefem wypukłym o motywach figuralnych, flankowana przez dwie wypustki pokryte ornamentem okuciowym i zwieńczona trójkątnym szczytem o wciętych z dwóch stron brzegach. Pole wypełnia słabo czytelne przedstawienie figuralne Trójcy Świętej. [ilustr.] Na szczycie zwieńczenia umieszczono głowę lwa z otwarta paszczą, z uszu którego zwisają girlandy.

 

Pałac w Przytoku jest obiektem murowanym, założonym na rzucie zbliżonym do prostokąta. [ilustr.] [ilustr.] Rozczłonkowana bryła w partii korpusu jest dwukondygnacyjna, nakryta dachem czterospadowym, pierwotnie krytym kamiennym łupkiem, nad którym górują smukłe kominy zwieńczone dekoracyjnymi koronami. Przyległe do krótszych boków aneksy, piętrowy i parterowy, nakryte są przestronnymi tarasami. Wieża wyrastająca z części frontowej nakryta jest dachem namiotowym, z latarnią. Całość posadowiona jest na wysokim cokole mieszczącym suterenę. [ilustr.]

Elewacja frontowa, północna, jest niesymetryczna, podzielona na segmenty. [ilustr.] Część środkowa jest pięcioosiowa, symetryczna, z ryzalitem na osi, mieszczącym wysunięty przed lico portyk osłaniający wejście główne do pałacu. Ponad portykiem ryzalit przechodzi w wyniesioną ponad dach wieżę. Portyk otwarty jest z trzech stron półkoliście zamkniętymi arkadami, z trójkątnym naczółkiem zwieńczonym obeliskową sterczyną. Elewacja w części wieżowej przepruta jest otworami okiennymi o zróżnicowanym wykroju, umieszczonymi na osi na czterech poziomach, z wąskim wykuszem na najwyższym poziomie, zamkniętym półkolistym naczółkiem z kulą. Okna na dwóch poziomach elewacji tego segmentu zgrupowane są parami, ujęte w proste, profilowane opaski. Całość wieńczy tralkowa attyka. Od wschodu przylega ryzalit, trójosiowy, zwieńczony dwukondygnacyjnym szczytem zdobionym wolutami i sterczynami. Na poziomie pierwszej i drugiej kondygnacji okna zgrupowane są w triforia, z czego dolne mają wykrój prostokątny, a górne zamknięte są łukami pełnymi, w profilowanych opaskach, spiętym klińcami. Podziały wertykalne ryzalitu, na poziomie pierwszej kondygnacji tworzą zdwojone płaskie lizeny zwieńczone ceramicznymi konsolkami w formie kobiecych twarzy, a na poziomie drugiej kondygnacji pilastry z korynckimi kapitelami. Szczyt w dolnej części jest trójosiowy, z oknem i blendami zamkniętymi łukiem pełnym, a w kondygnacji drugiej jednoosiowy, z prosto zamkniętą blendą. Każdy z poziomów flankują spływające, mięsiste woluty, podkreślające formę szczytu oraz pilastry zwieńczone obeliskowymi sterczynami. Skrajny wschodni segment fasady, jest dwuosiowy, przy czym osie wyznaczają otwory okienne, prostokątne na poziomie pierwszej kondygnacji, ujęte lizenami oraz zamknięte łukiem pełnym na drugiej kondygnacji, ujęte pilastrami. Skrajny zachodni segment w części centralnej mieści apsydialny wykusz, z wejściem do sutereny w przyziemiu, z trzema otworami okiennymi powyżej, zamkniętymi łukiem pełnym, ujętymi w profilowane opaski spięte klińcami. [ilustr.] Wystrój elewacji tworzy proste, pasowe boniowanie. Podziały horyzontalne elewacji wyznaczają gzymsy: cokołowy, podokienny, zdwojony międzykondygnacyjny i koronujący.

Elewacja boczna, wschodnia jest pięcioosiowa, w części aneksu z pięciobocznie zamkniętym wykuszem na osi, mieszczącym wejście do sutereny i pięć wąskich okien powyżej, wypełniających ścianki. [ilustr.] Całość wieńczy pełna, płycinowa bariera, stanowiąca wydzielenie tarasu znajdującego się na dachu aneksu. W części korpusu głównego każdą z osi wyznaczonych blendami zamkniętymi łukiem pełnym spiętym klińcem i centralnym oknem, podkreślona jest pilastrami zwieńczonymi korynckimi kapitelami. Całość wieńczy pełna, płycinowa bariera.

Elewacja tylna jest dwukondygnacyjna, dziesięcioosiowa, przy czym osie wyznaczają otwory okienne o wykroju stojącego prostokąta oraz zamknięte łukiem okna skrajne na poziomie drugiej kondygnacji części wschodnie,, z ryzalitem mieszczącym wejście do obiektu od strony ogrodu. Trójosiowy ryzalit z loggią mieszczącą wejście do obiektu od strony ogrodu, do której prowadzą wachlarzowe schody, ujęty jest lizenami na pierwszej kondygnacji i pilastrami na drugim poziomie. Wieńczy go dekoracyjna wystawka, w formie danskeru ujętego wolutami, zamknięta półkolistym naczółkiem, z którego wyrasta obeliskowa sterczyna. Pseudoryzalit w trzeciej osi ujęty jest analogicznie, lizenami i pilastrami, zwieńczony szczytem z wolutami i sterczynami.

Elewacja boczna, zachodnia, w części aneksu przepruta jest zgrupowanymi podwójnie oknami, zamkniętymi łukiem pełnym. [ilustr.] Całość wieńczy tralkowa attyka. W części korpusu gładką elewację wieńczy gzyms koronujący.

W części zachowana jest historyczna stolarka okienna. Są to okna o prostym wykroju oraz zamknięte łukiem pełnym, o konstrukcji skrzynkowej. [ilustr.] Krzyż okienny ma formę krzyża łacińskiego, z dominującym, profilowanym ślemieniem, listwą przymykową w formie półkolumny o gładkim trzonie. Podślemię wydzielają poziome szczebliny.

 

Wnętrza mają układ trójtraktowy, o korytarzowej komunikacji. Hall wejściowy sklepiony, zdobiony sztukateriami, artykułowany arkadowymi płycinami wspartymi na pilastrach, prowadzi do klatki schodowej i korytarza, z którego rozchodzą się wejścia do sal pierwszej kondygnacji. [ilustr.] Na skraju korytarza mieści się wejście do sali reprezentacyjnej, mieszczącej się w zachodnim aneksie. Na osi mieści ona apsydialną, sklepioną niszę wykuszu. Jej wnętrze zdobią sztukaterie o motywach floralnych. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] Klatka schodowa, ze schodami zabiegowymi, ze spocznikiem, wsparta jest na kolumnach o korynckich kapitelach, dźwigających łukowe arkady. Ślusarka barier jest bogato dekorowana. [ilustr.]

Wewnątrz zachowała się historyczna stolarka drzwiowa, o konstrukcji ramowo-płycinowej, pełna, oraz drzwi prowadzące do klatki schodowej, z przeszkloną górną kwaterą, z nadświetlem.