Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół pałacowo-parkowy w Przytoku - Przytok - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

Ustawienia

Środkowego Nadodrza
Fundacja Pałac Bojadła

Wyszukiwarka

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Przytok jest miejscowością o średniowiecznym rodowodzie. Wieś odnotowano już w XIV w. jako własność rycerską. Tradycyjnie, nazwa miejscowości wywodzi się od polskiego słowa „przetak”, a w starszych dokumentach określana była jako „Prettik” lub „Prittek”1. Osada posiada więc słowiańskie korzenie i założono ją przed kolonizacją na prawie niemieckim2. W najstarszym znanym dokumencie, opublikowanym w 1421 r., dotyczącym sporu o granice pomiędzy Droszkowem a Przytokiem, wieś została odnotowana jako „Prittag”. Wówczas właścicielami dóbr przytockich byli bracia Hildebrand, Wirlich i Kondrad von Quoss, którzy odziedziczyli majątek po ojcu, Urlichu von Quoss, związanym z Przytokiem już w 1408 r.3 Jeden z braci von Quoss, Konrad, był rycerzem zaciężnym w wojskach krzyżackich i brał udział w bitwie pod Grunwaldem4.

Kolejnym znanym z przekazów właścicielem tych dóbr był wymieniony w 1471 r. Heinz Schoff, przedstawiciel znakomitego śląskiego rodu, będący także panem na pobliskim Droszkowie, Starym Kisielinie, Nowym Kisielinie i Grębocicach pod Głogowem5. Następna wzmianka dotycząca dóbr w Przytoku pochodzi z lipca 1503 r., kiedy to Kasper Schoff z Ochli sprzedał Przytok, Droszków, Stary i Nowy Kisielin Ziablowi von Burckersdorff, który następnie w 1566 r. odsprzedał obciążony długiem majątek ziemski braciom Fabianowi i Nickelowi von Tschammer6. W 1577 r. doszło do podziału dóbr między braci. Fabian będący w związku małżeńskim z Ewą von Burckersdorff, córką Hieronima, otrzymał Przytok, zaś Nickel został właścicielem wsi Łaz. Po śmierci Fabiana w 1583 r., jako właściciela majątku wymieniono jego syna Wolffa von Tschammer7. Jednakże związki tego rodu z Przytokiem nie trwały długo, gdyż już w 1591 r. zadłużone dobra nabył Joachim von Stentsch8, który zapoczątkował linię rodu związaną odtąd z Przytokiem nieprzerwanie, aż do 1834 r.

Urodzony w 1555 r. Joachim, syn Asmusa von Stentscha na Szczańcu, pierwsze arystokratyczne szlify zdobywał służąc w korpusie paziów na dworze księcia legnicko-brzeskiego Fryderyka III z Brzegu, starosty krajowego w Głogowie, gdzie przybył jako trzynastoletni chłopiec. Po śmierci ojca odziedziczył on dobra w Szczańcu, gdzie osiadł z poślubioną w 1587 r. Ursullą Scopp, doczekawszy się siedmiorga dzieci. W 1591 r. Joachim awansował na starszego weichbildu zielonogórskiego i nabył majątek Przytok wraz ze Starym Kisielinem oraz Przecławiem. Właśnie w Przytoku w 1596 r. rozpoczął on budowę okazałej, rodowej siedziby9.

Wygląd renesansowego dworu znany jest ze źródeł pisanych10. Dwór założony był na rzucie zbliżonym do litery „L”, a jego bryła składała się z dłuższego członu głównego i dostawionego skrzydła bocznego. Elewacje boczne wieńczyły wysokie, murowane szczyty. Taka kompozycja stanowiła rozwiązanie typowe dla renesansowych, śląskich rezydencji. Wejście do obiektu, w centralnej osi części głównej, ujmował monumentalny, piaskowcowy portal. [ilustr.] Nad wejściem głównym znajdowało się reprezentacyjne pomieszczenie i ganek.

Budowniczym renesansowego dworu w Przytoku był wywodzący się z terenów Włoch Anthonius von Mesar, który, jak wynika z inskrypcji na kamiennym portalu, zakończył budowę w 1597 r. Portal, stanowiący jedyną pozostałość z dawnej rezydencji, podczas rozbiórki dworu w 1933 r. został przewieziony do Zielonej Góry i wmontowany w elewację budynku Starostwa Powiatowego (ob. Muzeum Ziemi Lubuskiej)11. [ilustr.]

W 1609 r. Joachim von Stentsch powiększył znacznie swoje dobra, nabywając od Georga von Rechenberga Jarogniewice, Podbrzezie Górne i Dolne oraz zamek w Kożuchowie, wraz z przynależącymi folwarkami 12. Joachim dokonał żywota w kożuchowskim zamku, w dniu 5 grudnia 1611 r. Pochowano go z honorami w dniu 13 grudnia w kościele w Przytoku13.

Następstwem śmierci Joachima był podział majątku pomiędzy trzech pełnoletnich wówczas synów. Najstarszy z nich, Joachim, otrzymał majątek kożuchowski, średni Sigismund przejął Przecław, a najmłodszy, Johann Georg von Stentsch (1588–1638), objął dobra leżące w Przytoku. Po bezpotomnej śmierci Joachima, jego część ojcowizny przeszła w ręce Johanna Georga, który pełnił funkcję asesora królewskiego sądu księstwa głogowskiego i nader sprawnie zarządzał podległymi włościami. Był on również fundatorem murowanego kościoła w Przytoku, wzniesionego w latach 1627–162814.

Na mocy zapisów testamentu Johanna Georga, po jego śmierci w 1638 r. Przytok przeszedł w dożywotnie użytkowanie wdowy, Barbary von Stentsch (z domu Klackreuth)15. Po jej śmierci w 1648 r. dobrami, w których skład wchodził Przytok, Stary i Nowy Kisielin oraz część Siecieborzyc, zarządzał syn, Wenzel Rudolph von Stentsch (1618–1666)16, który pełnił funkcję deputowanego powiatu weichbildu zielonogórskiego. Wenzel zmarł nagle 13 grudnia 1666 r., w drodze do Głogowa17. Uroczystości pogrzebowe odbyły się dopiero w maju następnego roku, w kościele granicznym w lesie w Cigacicach18. W tym okresie ewangelicka świątynia w Przytoku znajdowała się w rękach katolików, którzy przejęli kościół w 1654 r., wskutek ustaleń po wojnie trzydziestoletniej19.

Od 1666 r. majątkiem zarządzała wdowa, Anna Marianna von Stentsch, a podział dóbr pomiędzy czterech synów nastąpił dopiero w 1680 r. Dobra w Przytoku przypadły najmłodszemu z braci, Maximilianowi Rudolphowi von Stentsch (1648–1710), wszechstronnie wykształconemu na uczelniach we Frankfurcie i Strasburgu, który sprawował funkcję deputowanego okręgu zielonogórskiego oraz sędziego w sądzie głogowskim. Jako racjonalny zarządca powiększył on znacznie odziedziczone dobra (Jeleniów, Chichy, Bobrzany, kapitał w Zaborze)20. Po jego śmierci majątkiem zarządzali jego dwaj synowie, Maximilian Gottlob i Joachim Ernst.

Po przeprowadzonym podziale odziedziczonych dóbr w 1718 r., majątek w Przytoku przypadł młodszemu z braci, Joachimowi Ernstowi von Stentsch (1679–1737), który, aby zająć się właściwie majątkiem, zrezygnował z pełnionych funkcji szambelana i koniuszego na dworze króla Prus21. Niestety w czasie jego zarządzania majątkiem Przytok dotykały klęski żywiołowe, które nawiedzały i niszczyły region (w latach 1718–1737)22. Ponadto, porywczy właściciel majątku wszedł w konflikt z ówczesnym właścicielem Starego Kisielina, Casprem Siegmundem von Stosch, którego przedmiotem był przygraniczny las23. W wyniku pojedynku na szpady obaj panowie odnieśli poważne obrażenia24. Po śmierci Joachima Ernsta w 1737 r., w związku z niepełnoletnością synów, Ernsta Rudolpha i Maximiliana Adolpha, pozostawionym majątkiem w Przytoku i odziedziczoną po zmarłym bezpotomnie bracie Świdnicą, zarządzała wdowa Elenora Charlotta von Stentsch25.

W 1746 r. doszło do podziału majątku pomiędzy dorosłych już i wykształconych braci. Starszy z nich, Ernst Rudolph, otrzymał Świdnicę, a młodszy Maximilian Adolph został panem na Przytoku i właścicielem dóbr Czasław w powiecie kożuchowskim26. Dzięki jego staraniom w Przytoku wybudowano nowy kościół ewangelicki. Poświęcenie świątyni odbyło się w dniu 15 listopada 1778 r.27. Jemu przypisuje się również wzniesienie barokowej oficyny, nowych zabudowań gospodarczych i oranżerii28. [ilustr.] Maximilian Adolph nie doczekał się potomstwa, dlatego też zaadoptował Hansa Ernsta von Schweinichena (1750–1834), który w 1773 r. otrzymał oficjalne pozwolenie na przyjęcie nazwiska i herbu po przybranym ojcu, a w 1785 r. zgodę na dziedziczenie dóbr29.

W wyniku XVIII-wiecznej rozbudowy do dworu dostawiono drugie skrzydło, przez co utworzył on rzut podkowy30.Rozbudowa ta nie wpłynęła znacząco na renesansowy wystrój elewacji, gdyż jeszcze w 1791 r. Friedrich Albert Zimmermann, określa go jako „antyczny”, co w praktyce oznaczało „renesansowy”31. To właśnie Hansowi Ernstowi przypisuje się założenie w 1792 r. wspaniałego, krajobrazowego parku przy siedzibie rodowej32.

Z 1791 r. pochodzi jedyny opis przytockiego dworu. Zgodnie z zapisami F. A. Zimmermanna „pański zamek w Przytoku zaliczany do najwspanialszych rezydencji okręgu zielonogórskiego, jest dużym obiektem zbudowanym według antycznej mody. Jego dwa boczne skrzydła wieńczą wysokie szczyty (…) później obiekt został rozszerzony i ozdobiony portalem, nad którym znajdował się salon i ganek33. Hans Ernst w latach 1790–1806 piastował funkcję landrata powiatu zielonogórskiego. Jego związek małżeński z Johanną Heleną von Bojanowską nie zaowocował potomstwem. Dlatego też zaadoptowali oni krewną ze strony żony, Fryderykę Constanzę von Hessler34. Otrzymała ona nazwisko i prawo dziedziczenia dóbr, a w 1805 r. poślubiła porucznika, Xaviera Reinholda von Ryssel35. I wówczas wygasła linia von Stentschów w Przytoku36. Od pierwszej ćw. XIX w. dawna siedziba rodowa zaczęła popadać w ruinę.

Dziedziczka majątku, Fryderyka von Ryssel, mimo posiadania czwórki dzieci, doczekała pełnoletniości jedynie córki, która umarła w wieku lat dwudziestu pięciu, po urodzeniu swego pierwszego dziecka, córki Marii37. Była ona owocem małżeństwa z Juliuszem Leopoldem Kracker von Schwarzenfeld i wydana została za mąż za stryja, najmłodszego brata swego ojca, Emila Ottokara Leopolda Kracker von Schwarzenfeld38. Objął on majątek najprawdopodobniej między 1861 a 1863 r.39. Z uwagi na zły stan renesansowego dworu Stentschów mieszkanie w nim okazało się niemożliwe i pod koniec XIX stulecia rozebrano człon środkowy i jedno z dwóch skrzydeł bocznych40. Pozostałe skrzydło nazywane „starym zamkiem” użytkowane było odtąd jako spichlerz41.

Major Emil Kracker von Schwarzenfeld krótko po przejęciu majątku przystąpił do budowy nowej siedziby, zgodnej z najnowszymi tendencjami w architekturze42. [ilustr.] Wzniesiony w latach 1867–186843 pałac, o cechach neorenesansu, nawiązywał stylistycznie do architektury starego dworu rodowego von Stentschów. Nowa rezydencja została wzniesiona według projektu książęcego inspektora Adolpha Theodora Jaeckela z Nowej Soli, który był również budowniczym obiektu44. Pałac założono na planie wydłużonego prostokąta, o nieregularnym obrysie. Pałac umiejscowiono w centralnej części parku, w pobliżu dawnej siedziby. Elewację frontową zwrócono w kierunku wjazdu na teren założenia. [ilustr.] Budowla ta przetrwała do dziś z niewielkimi przekształceniami w układzie wnętrz45.

Po śmierci Emila Ottokara Leopolda w 1891 r. spadkobiercy sprzedali majątek Reinholdowi hrabiemu Finck von Finckenstein46. W 1922 r., po śmierci hrabiego, majątek przejęła wdowa, hrabina Elisabeth Anna von Finckenstein i jej dwie córki47. Po jej śmierci, w 1928 r., dobra przytockie odkupiło państwo z przeznaczeniem na parcelację48. Należący do majątku folwark Marienhof nabył Hubert Wasmer, zaś folwark Oberhof Wilhelm Grassow49.

W 1933 r., po parcelacji majątku, rozebrano pozostałą część dworu, a renesansowy, kamienny portal dzięki inicjatywie i na koszt właściciela zakładu kamieniarskiego Schröttera50 przewieziono w 1937 r. do Zielonej Góry. Jako wybitne dzieło sztuki kamieniarskiej portal został wmurowany w elewację tylną budynku Starostwa Powiatowego (ob. Muzeum Ziemi Lubuskiej przy al. Niepodległości 15), gdzie eksponowany jest po dziś dzień51.

Po zakończeniu II wojny światowej założenie pałacowo–parkowo–folwarczne przeszło na własność Skarbu Państwa. Wówczas część parku znalazła się zasobach Leśnictwa, ziemię zaś rozparcelowano chłopom w ramach reformy rolnej. W pałacu należącym do tutejszego PGR-u zlokalizowano Wojewódzki Ośrodek Szkoleniowy Związku Młodzieży Polskiej52. W latach 60. i 70. pałac pełnił funkcję ośrodka kolonijnego Kopalni „Bolesław Chrobry”, a potem Kopalni „Wałbrzych”53. W 1980 r. obiekt przejęło Kuratorium Oświaty i Wychowania Urzędu Wojewódzkiego w Zielonej Górze, celem urządzenia tu Ośrodka Szklono Wychowawczego54. Zanim doszło do adaptacji obiekt pozostawał przez kilka lat nieużytkowany i niezabezpieczony ulegał dewastacji. Funkcję Ośrodka Szkolno-Wychowawczego zaczął pełnić dopiero w 1986 r. Natomiast szeroko zakrojone prace budowlane związane z przystosowaniem obiektu do nowej funkcji prowadzone były jeszcze na przełomie lat 80. i 90. Prace przerwał wybuch pożaru w dniu 14 sierpnia 1990 r., w wyniku którego doszło do istotnych zniszczeń w obiekcie55. Ogień strawił znaczną część konstrukcji dachu i stropu drugiej kondygnacji. Podjęcie zdecydowanych działań przez ówczesnego dyrektora placówki, Bogdana Szafrańskiego, pozwoliło na odbudowę pałacu. W kolejnych latach kontynuowano przerwany remont, organizując na ten cel zbiórki funduszy oraz powołując Społeczny Komitet Odbudowy Pałacu56. Przeprowadzono wówczas również remont reprezentacyjnej sali wraz z konserwacją sztukaterii i restauracją historycznej stolarki drzwiowej oraz dębowego parkietu57. W latach 1998–1999 przeprowadzono pełen remont elewacji, z przywróceniem oryginalnej kolorystyki terakotowego detalu architektonicznego. Odrestaurowano także stolarkę drzwiową wejścia głównego i przywrócono pierwotną, tralkową formę balustrady tarasu w elewacji frontowej. Od 1999 r. pałac wraz z zabudowaniami i parkiem stanowi własność Starostwa Powiatu Zielonogórskiego, i swoją siedzibę ma tu Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii im. Ireny Sendlerowej w Przytoku.

 

Przypisy:

  1. 1) A. Förster, Geschichtliches von den Dörfern des Grünberger Kreises, Grünberg 1905, s. 21–22. Powrót do przypisu 1
  2. 2) J. Karczewska, Dzieje Przytoku w średniowieczu, [w:] „In Gremium. Studia nad Historią, Kulturą i Polityką”, t. 12, Zielona Góra 2018, s. 113. Powrót do przypisu 2
  3. 3) Codex Diplomaticus Silesiae. Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. Die Kreise Grünberg und Freystadt, T. 24, K. Wutke (Hrsg.), Breslau 1908, s. 53. Powrót do przypisu 3
  4. 4) J. Karczewska, op. cit., s. 114. Powrót do przypisu 4
  5. 5) K. Garbacz, Przewodnik po zabytkach województwa lubuskiego, Tom I, Powiaty: zielonogórski – świebodziński – krośnieński, Zielona Góra 2011, s. 110. Powrót do przypisu 5
  6. 6) O. Wolff, Geschichte der Stadt Grünberg in Niederschlesien von ihrer Entstehung bis zur Einführung der Reformation, Grünberg 1848, s. 283–284. Powrót do przypisu 6
  7. 7) O. Frühbus, Geschichte der Parochie Prittag, Grünberg 1841, s. 35–41. Powrót do przypisu 7
  8. 8) Ibidem, s. 41. Powrót do przypisu 8
  9. 9) R. Kąsinowska, Przytok, gm. Zabór woj. zielonogórskie /dawn. pow. Zielonogórski/, Pałac dokumentacja historyczno-architektoniczna wykonana na zlecenie wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze, maszynopis znajdujący się w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, Poznań 1984, s. 4–5. Powrót do przypisu 9
  10. 10) Syntezę stanowiącą wnioski z ustaleń badaczy niemieckich i polskich zebrała Katarzyna Adamek-Pujszo w artykule Architektura dworu i pałacu w Przytoku, [w:] „In Gremium. Studia nad Historią, Kulturą i Polityką”, t. 12, Zielona Góra 2018. Powrót do przypisu 10
  11. 11) K. Adamek-Pujszo, op. cit., s. 144. Powrót do przypisu 11
  12. 12) O. Frühbus, op. cit., s. 44. Powrót do przypisu 12
  13. 13) Ibidem, s. 44. Powrót do przypisu 13
  14. 14) R. Kąsinowska, op.cit., s. 5–6. Powrót do przypisu 14
  15. 15) Codex Diplomaticus Silesiae, s. 55. Powrót do przypisu 15
  16. 16) M. Konopnicka, Rodzina von Stentsch – właściciele Przytoku w XVI–XIX wieku, [w:] „In Gremium. Studia nad Historią, Kulturą i Polityką”, t. 12, Zielona Góra 2018, s. 123. Powrót do przypisu 16
  17. 17) O. Frühbus, op. cit., s. 100. Powrót do przypisu 17
  18. 18) R. Kąsinowska, op. cit., s. 7. Powrót do przypisu 18
  19. 19) O. Frühbus, op. cit., s. 100. Powrót do przypisu 19
  20. 20) Ibidem, s. 107. Powrót do przypisu 20
  21. 21) Ibidem, s. 114–116. Powrót do przypisu 21
  22. 22) Więcej: R. Kąsinowska i M. Konopnicka, za O. Frühbus, op.cit., s. 116–118. Powrót do przypisu 22
  23. 23) R. Kąsinowska, op. cit., s. 10. Powrót do przypisu 23
  24. 24) Ibidem, s.10 Powrót do przypisu 24
  25. 25) O. Frühbus, op. cit., s. 119. Powrót do przypisu 25
  26. 26) M. Konopnicka, op. cit., s. 128. Powrót do przypisu 26
  27. 27) Ibidem, s. 128. Powrót do przypisu 27
  28. 28) R. Kąsinowska, op. cit., s. 12. Powrót do przypisu 28
  29. 29) M. Konopnicka, op. cit., s. 128. Powrót do przypisu 29
  30. 30) K. Adamek-Pujszo, op. cit., s. 145. Powrót do przypisu 30
  31. 31) F. A. Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. 10, Brieg 1791, s. 309. Powrót do przypisu 31
  32. 32) R. Kąsinowska, op. cit., s. 13. Powrót do przypisu 32
  33. 33) F. A. Zimmermann, op. cit., s. 309. Powrót do przypisu 33
  34. 34) R. Kąsinowska, op. cit., s. 19. Powrót do przypisu 34
  35. 35) O. Frühbus, op. cit., s. 232. Powrót do przypisu 35
  36. 36) M. Konopnicka, op. cit., s. 128–129. Powrót do przypisu 36
  37. 37) O. Frühbus, op. cit., s. 239. Powrót do przypisu 37
  38. 38) R. Kąsinowska, op. cit., s. 19. Powrót do przypisu 38
  39. 39) A. Förster, op. cit., s. 22. Powrót do przypisu 39
  40. 40) K. Adamek Pujszo, op. cit., s. 147. Powrót do przypisu 40
  41. 41) A. Förster, op. cit., s. 23. Powrót do przypisu 41
  42. 42) Ibidem, s. 23. Powrót do przypisu 42
  43. 43) K. Adamek Pujszo, op. cit., s. 149. Powrót do przypisu 43
  44. 44) K. Adamek-Pujszo jako pierwsza ustaliła autora projektu oraz wykonawcę prac.Ibidem, s.153. Powrót do przypisu 44
  45. 45) Dokładny opis wnętrz – K. Adamek-Pujszo, op. cit., s. 152–153. Powrót do przypisu 45
  46. 46) R. Kąsinowska, op. cit., s. 20. Powrót do przypisu 46
  47. 47) Ibidem, s. 20. Powrót do przypisu 47
  48. 48) Ibidem. Powrót do przypisu 48
  49. 49) Ibidem. Powrót do przypisu 49
  50. 50) R. Kąsinowska, op. cit., s. 14. Powrót do przypisu 50
  51. 51) K. Adamek Pujszo, op. cit., s. 143–148. Powrót do przypisu 51
  52. 52) R. Skobelski, Szkice z powojennych dziejów Przytoku, [w:] „In Gremium. Studia nad Historią, Kulturą i Polityką”, t. 12, Zielona Góra 2018, s. 140. Powrót do przypisu 52
  53. 53) Ibidem. Powrót do przypisu 53
  54. 54) Ibidem. Powrót do przypisu 54
  55. 55) M.Lisiecka, Przytok, park pałacowy [w:] Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego, Bielinis-Kopeć B. (red.), Zielona Góra 2008, s. 325. Powrót do przypisu 55
  56. 56) R. Skobelski, op. cit., s. 140. Powrót do przypisu 56
  57. 57) Ibidem. Powrót do przypisu 57

Informacja o ciasteczkach

Korzystając z naszego serwisu bez zmiany ustawień dotyczących ciasteczek wyrażasz zgodę na ich używanie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Akceptuję informację o ciasteczkachZamknij
Pałace i Parki Środkowego Nadodrza nie wspiera starszych wersji przeglądarek, które mogą nie obsługiwać wszystkich funkcjonalności serwisu. Prosimy o skorzystanie z najnowszych wersji przeglądarek Google Chrome, Firefox, Internet Explorer lub innych.
Nie pokazuj więcej tego komunikatu