Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół pałacowo-parkowy w Przytoku - Przytok - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Przytok jest miejscowością o średniowiecznym rodowodzie. Wieś odnotowano już w XIV w. jako własność rycerską. Tradycyjnie, nazwa miejscowości wywodzi się od polskiego słowa „przetak”, a w starszych dokumentach określana była jako „Prettik” lub „Prittek”¹. Osada posiada więc słowiańskie korzenie i założono ją przed kolonizacją na prawie niemieckim². W najstarszym znanym dokumencie, opublikowanym w 1421 r., dotyczącym sporu o granice pomiędzy Droszkowem a Przytokiem, wieś została odnotowana jako „Prittag”. Wówczas właścicielami dóbr przytockich byli bracia Hildebrand, Wirlich i Kondrad von Quoss, którzy odziedziczyli majątek po ojcu, Urlichu von Quoss, związanym z Przytokiem już w 1408 r.³ Jeden z braci von Quoss, Konrad, był rycerzem zaciężnym w wojskach krzyżackich i brał udział w bitwie pod Grunwaldem⁴.

Kolejnym znanym z przekazów właścicielem tych dóbr był wymieniony w 1471 r. Heinz Schoff, przedstawiciel znakomitego śląskiego rodu, będący także panem na pobliskim Droszkowie, Starym Kisielinie, Nowym Kisielinie i Grębocicach pod Głogowem⁵. Następna wzmianka dotycząca dóbr w Przytoku pochodzi z lipca 1503 r., kiedy to Kasper Schoff z Ochli sprzedał Przytok, Droszków, Stary i Nowy Kisielin Ziablowi von Burckersdorff, który następnie w 1566 r. odsprzedał obciążony długiem majątek ziemski braciom Fabianowi i Nickelowi von Tschammer⁶. W 1577 r. doszło do podziału dóbr między braci. Fabian będący w związku małżeńskim z Ewą von Burckersdorff, córką Hieronima, otrzymał Przytok, zaś Nickel został właścicielem wsi Łaz. Po śmierci Fabiana w 1583 r., jako właściciela majątku wymieniono jego syna Wolffa von Tschammer⁷. Jednakże związki tego rodu z Przytokiem nie trwały długo, gdyż już w 1591 r. zadłużone dobra nabył Joachim von Stentsch⁸, który zapoczątkował linię rodu związaną odtąd z Przytokiem nieprzerwanie, aż do 1834 r.

Urodzony w 1555 r. Joachim, syn Asmusa von Stentscha na Szczańcu, pierwsze arystokratyczne szlify zdobywał służąc w korpusie paziów na dworze księcia legnicko-brzeskiego Fryderyka III z Brzegu, starosty krajowego w Głogowie, gdzie przybył jako trzynastoletni chłopiec. Po śmierci ojca odziedziczył on dobra w Szczańcu, gdzie osiadł z poślubioną w 1587 r. Ursullą Scopp, doczekawszy się siedmiorga dzieci. W 1591 r. Joachim awansował na starszego weichbildu zielonogórskiego i nabył majątek Przytok wraz ze Starym Kisielinem oraz Przecławiem. Właśnie w Przytoku w 1596 r. rozpoczął on budowę okazałej, rodowej siedziby⁹.

Wygląd renesansowego dworu znany jest ze źródeł pisanych¹⁰. Dwór założony był na rzucie zbliżonym do litery „L”, a jego bryła składała się z dłuższego członu głównego i dostawionego skrzydła bocznego. Elewacje boczne wieńczyły wysokie, murowane szczyty. Taka kompozycja stanowiła rozwiązanie typowe dla renesansowych, śląskich rezydencji. Wejście do obiektu, w centralnej osi części głównej, ujmował monumentalny, piaskowcowy portal. [ilustr.] Nad wejściem głównym znajdowało się reprezentacyjne pomieszczenie i ganek.

Budowniczym renesansowego dworu w Przytoku był wywodzący się z terenów Włoch Anthonius von Mesar, który, jak wynika z inskrypcji na kamiennym portalu, zakończył budowę w 1597 r. Portal, stanowiący jedyną pozostałość z dawnej rezydencji, podczas rozbiórki dworu w 1933 r. został przewieziony do Zielonej Góry i wmontowany w elewację budynku Starostwa Powiatowego (ob. Muzeum Ziemi Lubuskiej)¹¹. [ilustr.]

W 1609 r. Joachim von Stentsch powiększył znacznie swoje dobra, nabywając od Georga von Rechenberga Jarogniewice, Podbrzezie Górne i Dolne oraz zamek w Kożuchowie, wraz z przynależącymi folwarkami ¹². Joachim dokonał żywota w kożuchowskim zamku, w dniu 5 grudnia 1611 r. Pochowano go z honorami w dniu 13 grudnia w kościele w Przytoku¹³.

Następstwem śmierci Joachima był podział majątku pomiędzy trzech pełnoletnich wówczas synów. Najstarszy z nich, Joachim, otrzymał majątek kożuchowski, średni Sigismund przejął Przecław, a najmłodszy, Johann Georg von Stentsch (1588–1638), objął dobra leżące w Przytoku. Po bezpotomnej śmierci Joachima, jego część ojcowizny przeszła w ręce Johanna Georga, który pełnił funkcję asesora królewskiego sądu księstwa głogowskiego i nader sprawnie zarządzał podległymi włościami. Był on również fundatorem murowanego kościoła w Przytoku, wzniesionego w latach 1627–1628¹⁴.

Na mocy zapisów testamentu Johanna Georga, po jego śmierci w 1638 r. Przytok przeszedł w dożywotnie użytkowanie wdowy, Barbary von Stentsch (z domu Klackreuth)¹⁵. Po jej śmierci w 1648 r. dobrami, w których skład wchodził Przytok, Stary i Nowy Kisielin oraz część Siecieborzyc, zarządzał syn, Wenzel Rudolph von Stentsch (1618–1666)¹⁶, który pełnił funkcję deputowanego powiatu weichbildu zielonogórskiego. Wenzel zmarł nagle 13 grudnia 1666 r., w drodze do Głogowa¹⁷. Uroczystości pogrzebowe odbyły się dopiero w maju następnego roku, w kościele granicznym w lesie w Cigacicach¹⁸. W tym okresie ewangelicka świątynia w Przytoku znajdowała się w rękach katolików, którzy przejęli kościół w 1654 r., wskutek ustaleń po wojnie trzydziestoletniej¹⁹.

Od 1666 r. majątkiem zarządzała wdowa, Anna Marianna von Stentsch, a podział dóbr pomiędzy czterech synów nastąpił dopiero w 1680 r. Dobra w Przytoku przypadły najmłodszemu z braci, Maximilianowi Rudolphowi von Stentsch (1648–1710), wszechstronnie wykształconemu na uczelniach we Frankfurcie i Strasburgu, który sprawował funkcję deputowanego okręgu zielonogórskiego oraz sędziego w sądzie głogowskim. Jako racjonalny zarządca powiększył on znacznie odziedziczone dobra (Jeleniów, Chichy, Bobrzany, kapitał w Zaborze)²⁰. Po jego śmierci majątkiem zarządzali jego dwaj synowie, Maximilian Gottlob i Joachim Ernst.

Po przeprowadzonym podziale odziedziczonych dóbr w 1718 r., majątek w Przytoku przypadł młodszemu z braci, Joachimowi Ernstowi von Stentsch (1679–1737), który, aby zająć się właściwie majątkiem, zrezygnował z pełnionych funkcji szambelana i koniuszego na dworze króla Prus²¹. Niestety w czasie jego zarządzania majątkiem Przytok dotykały klęski żywiołowe, które nawiedzały i niszczyły region (w latach 1718–1737)²². Ponadto, porywczy właściciel majątku wszedł w konflikt z ówczesnym właścicielem Starego Kisielina, Casprem Siegmundem von Stosch, którego przedmiotem był przygraniczny las²³. W wyniku pojedynku na szpady obaj panowie odnieśli poważne obrażenia²⁴. Po śmierci Joachima Ernsta w 1737 r., w związku z niepełnoletnością synów, Ernsta Rudolpha i Maximiliana Adolpha, pozostawionym majątkiem w Przytoku i odziedziczoną po zmarłym bezpotomnie bracie Świdnicą, zarządzała wdowa Elenora Charlotta von Stentsch²⁵.

W 1746 r. doszło do podziału majątku pomiędzy dorosłych już i wykształconych braci. Starszy z nich, Ernst Rudolph, otrzymał Świdnicę, a młodszy Maximilian Adolph został panem na Przytoku i właścicielem dóbr Czasław w powiecie kożuchowskim²⁶. Dzięki jego staraniom w Przytoku wybudowano nowy kościół ewangelicki. Poświęcenie świątyni odbyło się w dniu 15 listopada 1778 r.²⁷. Jemu przypisuje się również wzniesienie barokowej oficyny, nowych zabudowań gospodarczych i oranżerii²⁸. [ilustr.] Maximilian Adolph nie doczekał się potomstwa, dlatego też zaadoptował Hansa Ernsta von Schweinichena (1750–1834), który w 1773 r. otrzymał oficjalne pozwolenie na przyjęcie nazwiska i herbu po przybranym ojcu, a w 1785 r. zgodę na dziedziczenie dóbr²⁹.

W wyniku XVIII-wiecznej rozbudowy do dworu dostawiono drugie skrzydło, przez co utworzył on rzut podkowy³⁰.Rozbudowa ta nie wpłynęła znacząco na renesansowy wystrój elewacji, gdyż jeszcze w 1791 r. Friedrich Albert Zimmermann, określa go jako „antyczny”, co w praktyce oznaczało „renesansowy”³¹. To właśnie Hansowi Ernstowi przypisuje się założenie w 1792 r. wspaniałego, krajobrazowego parku przy siedzibie rodowej³².

Z 1791 r. pochodzi jedyny opis przytockiego dworu. Zgodnie z zapisami F. A. Zimmermanna „pański zamek w Przytoku zaliczany do najwspanialszych rezydencji okręgu zielonogórskiego, jest dużym obiektem zbudowanym według antycznej mody. Jego dwa boczne skrzydła wieńczą wysokie szczyty (…) później obiekt został rozszerzony i ozdobiony portalem, nad którym znajdował się salon i ganek”³³. Hans Ernst w latach 1790–1806 piastował funkcję landrata powiatu zielonogórskiego. Jego związek małżeński z Johanną Heleną von Bojanowską nie zaowocował potomstwem. Dlatego też zaadoptowali oni krewną ze strony żony, Fryderykę Constanzę von Hessler³⁴. Otrzymała ona nazwisko i prawo dziedziczenia dóbr, a w 1805 r. poślubiła porucznika, Xaviera Reinholda von Ryssel³⁵. I wówczas wygasła linia von Stentschów w Przytoku³⁶. Od pierwszej ćw. XIX w. dawna siedziba rodowa zaczęła popadać w ruinę.

Dziedziczka majątku, Fryderyka von Ryssel, mimo posiadania czwórki dzieci, doczekała pełnoletniości jedynie córki, która umarła w wieku lat dwudziestu pięciu, po urodzeniu swego pierwszego dziecka, córki Marii³⁷. Była ona owocem małżeństwa z Juliuszem Leopoldem Kracker von Schwarzenfeld i wydana została za mąż za stryja, najmłodszego brata swego ojca, Emila Ottokara Leopolda Kracker von Schwarzenfeld³⁸. Objął on majątek najprawdopodobniej między 1861 a 1863 r.³⁹. Z uwagi na zły stan renesansowego dworu Stentschów mieszkanie w nim okazało się niemożliwe i pod koniec XIX stulecia rozebrano człon środkowy i jedno z dwóch skrzydeł bocznych⁴⁰. Pozostałe skrzydło nazywane „starym zamkiem” użytkowane było odtąd jako spichlerz⁴¹.

Major Emil Kracker von Schwarzenfeld krótko po przejęciu majątku przystąpił do budowy nowej siedziby, zgodnej z najnowszymi tendencjami w architekturze⁴². [ilustr.] Wzniesiony w latach 1867–1868⁴³ pałac, o cechach neorenesansu, nawiązywał stylistycznie do architektury starego dworu rodowego von Stentschów. Nowa rezydencja została wzniesiona według projektu książęcego inspektora Adolpha Theodora Jaeckela z Nowej Soli, który był również budowniczym obiektu⁴⁴. Pałac założono na planie wydłużonego prostokąta, o nieregularnym obrysie. Pałac umiejscowiono w centralnej części parku, w pobliżu dawnej siedziby. Elewację frontową zwrócono w kierunku wjazdu na teren założenia. [ilustr.] Budowla ta przetrwała do dziś z niewielkimi przekształceniami w układzie wnętrz⁴⁵.

Po śmierci Emila Ottokara Leopolda w 1891 r. spadkobiercy sprzedali majątek Reinholdowi hrabiemu Finck von Finckenstein⁴⁶. W 1922 r., po śmierci hrabiego, majątek przejęła wdowa, hrabina Elisabeth Anna von Finckenstein i jej dwie córki⁴⁷. Po jej śmierci, w 1928 r., dobra przytockie odkupiło państwo z przeznaczeniem na parcelację⁴⁸. Należący do majątku folwark Marienhof nabył Hubert Wasmer, zaś folwark Oberhof Wilhelm Grassow⁴⁹.

W 1933 r., po parcelacji majątku, rozebrano pozostałą część dworu, a renesansowy, kamienny portal dzięki inicjatywie i na koszt właściciela zakładu kamieniarskiego Schröttera⁵⁰ przewieziono w 1937 r. do Zielonej Góry. Jako wybitne dzieło sztuki kamieniarskiej portal został wmurowany w elewację tylną budynku Starostwa Powiatowego (ob. Muzeum Ziemi Lubuskiej przy al. Niepodległości 15), gdzie eksponowany jest po dziś dzień⁵¹.

Po zakończeniu II wojny światowej założenie pałacowo–parkowo–folwarczne przeszło na własność Skarbu Państwa. Wówczas część parku znalazła się zasobach Leśnictwa, ziemię zaś rozparcelowano chłopom w ramach reformy rolnej. W pałacu należącym do tutejszego PGR-u zlokalizowano Wojewódzki Ośrodek Szkoleniowy Związku Młodzieży Polskiej⁵². W latach 60. i 70. pałac pełnił funkcję ośrodka kolonijnego Kopalni „Bolesław Chrobry”, a potem Kopalni „Wałbrzych”⁵³. W 1980 r. obiekt przejęło Kuratorium Oświaty i Wychowania Urzędu Wojewódzkiego w Zielonej Górze, celem urządzenia tu Ośrodka Szklono Wychowawczego⁵⁴. Zanim doszło do adaptacji obiekt pozostawał przez kilka lat nieużytkowany i niezabezpieczony ulegał dewastacji. Funkcję Ośrodka Szkolno-Wychowawczego zaczął pełnić dopiero w 1986 r. Natomiast szeroko zakrojone prace budowlane związane z przystosowaniem obiektu do nowej funkcji prowadzone były jeszcze na przełomie lat 80. i 90. Prace przerwał wybuch pożaru w dniu 14 sierpnia 1990 r., w wyniku którego doszło do istotnych zniszczeń w obiekcie⁵⁵. Ogień strawił znaczną część konstrukcji dachu i stropu drugiej kondygnacji. Podjęcie zdecydowanych działań przez ówczesnego dyrektora placówki, Bogdana Szafrańskiego, pozwoliło na odbudowę pałacu. W kolejnych latach kontynuowano przerwany remont, organizując na ten cel zbiórki funduszy oraz powołując Społeczny Komitet Odbudowy Pałacu⁵⁶. Przeprowadzono wówczas również remont reprezentacyjnej sali wraz z konserwacją sztukaterii i restauracją historycznej stolarki drzwiowej oraz dębowego parkietu⁵⁷. W latach 1998–1999 przeprowadzono pełen remont elewacji, z przywróceniem oryginalnej kolorystyki terakotowego detalu architektonicznego. Odrestaurowano także stolarkę drzwiową wejścia głównego i przywrócono pierwotną, tralkową formę balustrady tarasu w elewacji frontowej. Od 1999 r. pałac wraz z zabudowaniami i parkiem stanowi własność Starostwa Powiatu Zielonogórskiego, i swoją siedzibę ma tu Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii im. Ireny Sendlerowej w Przytoku.