Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół dworsko-parkowy w Świdnicy - Świdnica - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Rozpowszechniona w XVI w. legenda głosi, że pierwotna osada w Świdnicy została założona w 1221 r. O starszej metryce miejscowości niż podają źródła świadczy słowiański źródłosłów nazwy wywodzący się od słowa Swietny – czyli świetlisty, jasny, w znaczeniu osady położonej w miejscu jasnym, na śródleśnej polanie. Pierwsza wiarygodna wzmianka o Świdnicy pojawia się w Rejestrze Głogowskim z 1305 r. (Codex Diplomaticus Silesiae, t. XIV, reg. E19), gdzie wymieniona jest nazwa wsi Swidnitz, jako określenie areału ziemi uprawnej liczące wówczas 23 łany, w związku z pobieranymi dziesięcinami, oraz wymieniony został ówczesny właściciel Świdnicy – rycerz z rodu Landsberg¹. W omawianym czasie własność rodziny Landsberg obejmowała siedem miejscowości². Następna wzmianka o Świdnicy to Dokument Avinionski, który wymienia proboszcza istniejącej w Świdnicy parafii. Dokument ten, sporządzony został 14 stycznia 1376 r. przez kardynała Johanna od Św. Marka, biskupa Sabiny³. Rozstrzygał on konflikt między biskupem wrocławskim a franciszkanami o pełnienie posługi duchowej⁴. W XIV w. wieś przeszła we władanie rodu Kittlitzów, który w dokumencie z 1389 r. został poświadczony jako sprawujący prawa patronackie nad miejscowym kościołem⁵.

Rodzina von Kittlitz pochodziła z Górnych Łużyc. Świdnica zapewne nie była siedzibą rodową Kittlizów, tylko gniazdem rycerskim bocznej, mniej znacznej linii rodu. Ród Kittlizów świdnickich od XIV w. używał wspólnego herbu z innymi gałęziami rodziny. Prastary i pierwotny herb szlachty von Kittliz składa się z podzielonej skośnie tarczy heraldycznej⁶. Świdniccy Kittlizowie używali od XIV w. herbu wspólnego z innymi domami rodu, a była to tarcza dzielona w skos, z prawej pół tura, z lewej skośne belki.⁷. Herb taki widnieje na nagrobku Baltazara von Kittlitz, który można zobaczyć kościele katolickim p.w. św. Marcina w Świdnicy, za jednym z bocznych ołtarzy [ilustr.]. Barwy herbu z jego nagrobka były następujące: tur czarny na złotym tle, tarcza w trzy skośne pasy czerwone i dwa środkowe złote⁸. Kittlizowie świdniccy doszli do wysokich godności na dworze Fryderyków legnickich i w okresie XVI w. byli jedną ze świetniejszych rodzin w księstwie głogowskim. W najbliższej okolicy rywalizowała z nimi rodzina von Knobelsdorffów, a następnie von Kesslitzowie na Letnicy i Dobrej⁹.

Pierwszym z rodu Kittlitz, który zawiadywał Świdnicą był Heinrich Młodszy von Kittlitz, który w dokumencie z 1396 r. jako właściciel wsi wymieniony został jako patron świdnickiego kościoła. Wiadomości o Kittlizach w Świdnicy związane były nie tylko z prawem do posiadania wsi, ale również z siedzibą, nazywaną „zamkiem rycerskim”. Prawdopodobnie, jej fragmentem była średniowieczna wieża rycerska stojąca obok dworu należącego do rodu von Zedlitz w Świdnicy II [ilustr.] ¹⁰. Następnym właścicielem wsi wymienianym w 1428 r. był Otto von Kittlitz¹¹. Regest wystawiony czterdzieści lat później wskazuje tego samego członka rodu, który sprzedał dobra w Mirocinie Dolnym Mikołajowi i Hansowi Ebirsbachom¹². W 1490 r. doszło do podziału majątku świdnickiego pomiędzy braćmi Heirichem III i Balthasarem I. Wytyczono wówczas linię graniczną na strumieniu Świdniczka, przepływającym z północy na południe wsi. W 1497 r. jedynym spadkobiercą został Balthasar I. Majątek świdnicki odziedziczył po nim syn - Balthasar II Młodszy, który w sposób szczególny wpisał się w dzieje miejscowości.

W kościele pw. Św. Marcina, za bocznym ołtarzem [ilustr.] znajdują się kunsztownie wykonane, renesansowe płyty nagrobne Balthasara II oraz jego żony Anny von Löben. Napis na płycie Balthasara głosi: „Zatem w sobotę po niedzieli Miłosierdzia Bożego (22 kwietnia) roku 1553 zmarł w Bogu pan Balthasar von Kittlitz właściciel ziemski na Świdnicy w wieku 99 (lat)”¹³. Balthasar sprawujący funkcję starosty weichbildowego w Zielonej Górze (Weichbildshauptmann) był jedną z bardziej interesujących postaci z rodu Kittlitzów. Rozpoczął on budowę kościoła w Świdnicy, sprowadził pierwszego kaznodzieję ewangelickiego i jego staraniem wprowadzono tu nauki Marcina Lutra¹⁴. Dzięki skutecznym działaniom Bathasara w dzień św. Tomasza, tj. 21 grudnia 1514 r., w Ofen, król Czech i Węgier Władysław II Jagiellończyk nadał, Świdnicy prawa miejskie „oppidum” z przywilejami m.in. prawa do utrzymywania cotygodniowego targu w każdy wtorek, ośmiodniowego jarmarku raz w roku, tworzenia cechów, wyszynku soli, warzenia piwa oraz pobierania cła od ciężkich wozów, handlu śledziami i od wołów¹⁵. Doszło wówczas do konfliktów z pobliską Zieloną Górą, jak i starostą księstwa głogowskiego Jacobem von Salza o tzw. prawo mili, czyli o możliwość dochodowej produkcji i sprzedaży piwa. Pachołkowie obydwu stron wdawali się w kłótnie, nie chcąc dopuścić do sprzedaży trunku konkurenta. W krótkim jednak czasie, podobnie jak w przypadku lokacji miast położonych poza głównymi traktami komunikacyjnymi, przedsięwzięcie świdnickie okazało się chybione¹⁶. Dlatego też w 1519 r. Ludwik II Jagiellończyk wydał antypatent, w którym anulował przywileje nadane przez swojego poprzednika. W 1547 r. Balthasar II w zaawansowanym już wieku 93 lat, na 6 lat przed śmiercią otrzymał tytuł barona. To prawdopodobnie z jego inicjatywy rozpoczęto budowę dworu w Świdnicy.

Po śmierci Balthasara II Świdnica znalazła się we wspólnym posiadaniu wdowy po Balthasarze III – Ursuli, zmarłej 1591 r., a po niej Urlicha Niclasa I i Abrahama von Kittlitz. Około 1572 r. jako właściciele Świdnicy zostali odnotowani Abraham i Niclas II von Kittlitz, który zmarł w 1589 r. Do tego czasu posiadaczami świdnickich dóbr byli zawsze członkowie rodziny von Kittlitz, którzy dzielili się dobrami ziemskimi wewnętrznie, w ramach swego rodu. Jednakże ok. 1580 r., po śmierci Ulricha, jego część – tak zwana Świdnica II – przeszła z rąk Niclasa II drogą kupna na rzecz Heinricha von Zedlitz Pan na Kromolinie, w weichbildzie głogowskim, aby już nigdy w posiadanie Kittlitzów nie powrócić¹⁷. Świdnica I w 1580 r. była własnością Abrahama, a następnie po jego śmierci w 1598 r. przeszła w ręce zmarłego młodo Hansa Christopha I¹⁸.

Hans Christoph I von Kittlitz, posiadacz tytułu honorowego cesarskiego krojczego przy dworze wiedeńskim, wymieniany był jako komandor zakonu Joannitów. Z jego inicjatywy wcześniejszy dwór wzniesiony ok. 1. poł. XVI w. został przebudowany i powiększony, zyskując formę trzykondygnacyjnego, dwuskrzydłowego założenia nakrytego wysokimi dwuspadowymi dachami, z reprezentacyjnym, późnorenesansowym piaskowcowym portalem z datą 1602 r. Elewacje pokryte zostały wówczas cienką warstwą tynku wykończonego pobiałą, a narożniki ujęto boniowaniem w technice sgraffita. Według historyka sztuki G. Chmarzyńskiego, plany budowy dworu w Świdnicy są dziełem włoskiego architekta - Alberta Antonio z Urbino, działającego w księstwach niemieckich w drugiej połowie XVI w., autora m.in. projektu ratusza w Lubsku z 1585 r.¹⁹.

W wyniku wyniszczających działań wojny trzydziestoletniej pozycja rodziny von Kittlitz, która była wyznania luterańskiego uległa pogorszeniu, co doprowadziło do ogłoszenia niewypłacalności rodu. Pomimo potwierdzenia przez cesarza austriackiego Rudolfa II w 1602 r. przywilejów i nadaniu statutów cechowych dla tkaczy, bednarzy, cieśli i kamieniarzy już w połowie XVII w. Świdnica bezpowrotnie utraciła prawa miejskie. W 1617 r. dokonano podziału majątku ziemskiego. Jedna część wsi, określana jako Świdnica I (w źródłach Gut I) należała nadal do Kittlitzów, druga zaś – Świdnica II (Gut II) - należała do rodu von Zedlitz.

W latach 1626–1652 dobra majątku pierwszego były we władaniu Hansa Christopha II von Kittlitz, a po nim Hansa Christopha III. Od 1670 r. majątek podupadł do tego stopnia, że ostatni ze świdnickich Kittlitzów – Hans Georg, który od 1679 r. jako następca Hansa Christopha III był głową rodziny, sprzedał w 1702 r. Świdnicę I wraz z resztą dawnych posiadłości. Zakupił ją sulechowski szlachcic Otto Abraham von Diebitsch, Pan na Podlegórzu i Okuninie²⁰. Ten z kolei sprzedał swój majątek za sumę 44 tyś. talarów śląskich Maxymilianowi Gottlob von Stensch, którego barokowy portret trumienny malowany na blasze miedzianej, znajduje się w kościele pw. Św. Marcina Biskupa w Świdnicy [ilustr.]. Następnie po jego śmierci w 1734 r. dwór z dobrami świdnickimi odziedziczył jego brat, podkomorzy Johan Ernst von Stensch, a od 1737 r. wdowa po nim Eleonore Charlotte von Stentsch z domu Kittlitz. W czasie, gdy Śląsk zagarnęły Prusy, z dnia 16 na 17 grudnia 1740 r. gościem posiadłości należącej do Eleonore, był król Fryderyk II, który urządził w dworze swoją pierwszą kwaterę podczas I wojny Śląskiej. Król, który zamieszkał w górnej komnacie, wychodzącej na wschód, zjadł kolację ze swoją gospodynią i jej synami, a jak odnotowano w źródłach okazał się przy tym bardzo łaskawy i rozmowny. Następnego ranka kazał ofiarować pani von Stensch na pamiątkę królewskiego pobytu kosztowną tabakierkę. Wygląd dworu w otoczeniu ogrodów znany jest z tego okresu z rysunku z 2 poł. XVIII w., utrwalonego na rycinach B.F. Wernera. Na jednym z rysunków przedstawiającym założenie dworskie z lotu ptaka, dwór zajmował centralne miejsce, po jego stronie pd.-zach. znajdował się dziedziniec folwarczny otoczony sadami. Za dworem znajdował się mniejszy dziedziniec okolony budynkami, w dalszej części znajdowały się sady. W miejscu obecnego magazynu przed fasadą dworu stała ujeżdżalnia z przejazdem na podwórzec dworski z basenem wodnym pośrodku. Podwórze oddzielone było od symetrycznego parku i dziedzińca folwarcznego ażurowym parkanem [ilustr.]. Tego typu założenia dworskiego znane są na Dolnym Śląsku od połowy XVI w. (dwór w Dziewinie i Jaszkowej Górze), aż do pierwszej ćwierci wieku XVII (dwór w Maciejowcu). Rezydencje dworskie z tego okresu posiadają wspólne, charakterystyczne dla renesansu cechy tj. wolutowe szczyty, kamienne obramienia okienne i portale, zdobione sgraffitami elewacje oraz polichromowane stropy belkowe we wnętrzach. Według sztychu Wernera dwór miał wówczas pięć szczytów wolutowych.
Z uwagi na konieczność zapewnienia ludności wyznania ewangelickiego zamieszkującej Świdnicę, miejsca do wspólnej modlitwy, w 1742 r. pastor ewangelicki otrzymał pomieszczenie na piętrze dworu dla celów obrzędowych. Tzw. sala rycerska (Tempel) pełniła funkcję kaplicy luterańskiej do 1746 r., kiedy to wybudowano w Świdnicy zbór ewangelicki. W 1744 r. wymieniono jako właścicieli tej części Świdnicy Ernsta Rudolpha i Maxa Adoplha von Stensch, synów Johana Ernsta i Eleonore, a dwa lata później odnotowano już tylko pierwszego. Po bezpotomnej śmierci ostatniego z rodu Stensch dobrami świdnickimi w latach 1770–1786 władał królewski marszałek i szambelan Karl Bernhard von Prittwitz – Gaffron, który urządził pomiędzy Świdnicą i Wilkanowem pustelnie i park. W czasach zawiadowania przez niego majątkiem, król Fryderyk Wilhelm II miał odwiedzać Świdnicę dla polowań i innych okazji. Po śmierci von Prittwitz-Graffrona dobra odziedziczyła jego córka, Friedericke Christine von Prittwitz, której mężem był kapitan Melchior Gotthard baron von Dyherrn, Pan na Mirocinie Górnym (Ober-Herzogswaldau), Dolnym i Środkowym oraz Barcikowicach (Hänchen), a od 1789 r. również posiadacz Świdnicy I, którą zarządzał do roku 1808. W 1791 r. majątek zwany Świdnica I składał się z kościoła katolickiego, ewangelickiego, dwóch domów parafialnych, dwóch szkół, karczmy, dworu, dwóch folwarków, z których jeden był folwarkiem leśnym²¹.

W połowie XIX w. w Świdnicy dokonano kolejnego podziału majątku, a mianowicie tzw. Świdnica II została podzielona na dwie odrębne własności. Na terenie trzech majątków świdnickich znajdowały się wówczas odrębne siedziby właścicieli, wraz z zabudowaniami folwarcznymi: renesansowy dwór w pierwszym majątku, pałac w drugim majątku oraz dwór w majątku trzecim²².

W ciągu XIX stulecia majątek wraz z rezydencją często zmieniał właścicieli. W 1808 r. Świdnicę I kupił za 75000 talarów wysoki urzędnik kameralny, późniejszy radca Johann Georg Schneider. W 1832 r. majątek przeszedł w ręce jego syna Johanna Georga Heinricha Schneidera, a w 1849 r. na wdowę po nim Ernestine Schneider, z domu von Ehrenberg, i ich córkę Helenę Albertine Elise Polykarpe Schneider. Za ich panowania w 1. poł. XIX w. przeprowadzony został remont i przebudowa starego dworu. W czasie tych prac dokonano szeregu uproszczeń zarówno w bryle jak i w wystroju obiektu. We wnętrzu zakryto podsufitką stropy belkowe i wprowadzono dodatkowe podziały. Zlikwidowano wówczas charakterystyczne trzy renesansowe szczyty, znane z przedstawień ikonograficznych - dwa północne i jeden południowy, jak również usunięto gzymsy i kamieniarkę pozostałych obramień szczytów.

Z majątkiem tzw. Świdnicy I związane były trzy folwarki (Niedervorwerk, Waldvorwerk i Drosenberg), działała tu cegielnia, browar i gorzelnia, wytłaczarnia oleju i trzy młyny wodne. W 1842 r. omawiana część wsi liczyła 148 domów i 844 mieszkańców²³. Po roku 1862 dwór stał się własnością hrabiego Arthura Friedricha Joahima von Knobelsdorff, właściciela Buchałowa, który wielokrotnie zastawiał dobra świdnickie. Po wielkiej powodzi, która dotknęła Świdnicę w 1863 r. dwór był remontowany. W 1873 r. majątek przeszedł we władanie August Lehme z Legnicy, a w 1877 r. w ręce posiadacza browaru Franza Steinleina z Berlina. W tym samym roku majątek przejął rolnik Robert Meyn, a w 1878 r. rolnik Heinrich Koehne. W 1883 r. dobra pozyskał ponownie Arthur von Knobelsdorff , a w 1886 r. kupiec z Wrocławia – Otto Eisenstück. W kolejnych latach majątek powrócił w posiadanie rodziny von Knobelsdorff, która zbyła go ostatecznie w 1899 r. porucznikowi Emilowi Frudenfeldowi. W maju 1903 r. doszło po raz kolejny do zmiany właściciela, którym został zaledwie na kilka miesięcy Paul Schulz. Od 1905 r. właścicielem Świdnicy I był wysoki urzędnik kameralny (Oberamtmann) Louis Geisler²⁴. Do 1945 r. Świdnica I wraz z zabudową dworską kilkakrotnie zmieniała właścicieli, którzy zawiadywali majątkiem przez krótki okres czasu (m.in. Max Stober i Bruno Funk)²⁵.

Po 1945 r. dwór użytkowany był przez GS „Samopomoc Chłopska”, z przeznaczeniem na magazyn płodów rolnych. W latach 1960–1969 pozostawał opuszczony i ulegał stopniowej dewastacji. Z uwagi na wyjątkową wartość obiektu w latach 1970–1974 podjęto działania mające na celu przywrócenie mu dawnej świetności. Pracownie Konserwacji Zabytków, Oddział w Poznaniu, na podstawie projektu zakładającego przywrócenie zabytkowi formy z okresu renesansu, przeprowadziły remont kapitalny wraz z adaptacją dworu na potrzeby pracowni konserwatorskich i magazynów. W trakcie prac usunięto większość XIX wiecznych naleciałości, odsłaniając m.in. ukryte pod sufitami belkowane stropy, likwidując ganki i dobudówkę, rekonstruując brakujące kamienne obramienia okien oraz szczyty²⁶. W narożnikach elewacji zrekonstruowano sgraffitowe boniowanie oraz przeprowadzono prace konserwatorskie przy historycznych polichromiach. Od 1982 r. w odrestaurowanym dworze mieści się siedziba Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza.