Opis architektury i wystroju architektonicznego zespołu zamkowego - Zespół zamkowy wraz z parkiem w Siedlisku - Siedlisko - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego zespołu zamkowego

Zamek, otoczony niegdyś fosą, wzmocniony fortyfikacjami ziemnymi z bastionami, mimo tragicznych losów przetrwał do dziś w stanie umożliwiającym odczytanie ogólnej koncepcji twórców. Rozplanowany jest symetrycznie z prostokątnym dziedzińcem głównym, ujętym czterema skrzydłami zamkowymi, z których jedynie wschodnie z kaplicą od północy oraz budynkiem bramnym od strony wschodniej, jest utrzymane i zadaszone. Pozostałe części założenia znajdują się w stanie trwałej ruiny, z zachowanymi w większości murami obwodowymi. Wokół dziedzińca gospodarczego przyległego od strony północnej skupiono skrzydła mieszczące dawniej archiwum księstwa oraz stajnię i ujeżdżalnię, również zrujnowane.

Budynek bramny zlokalizowany jest w linii wschodniej umocnień, przylega od południa do bastionu południowo-wschodniego. Obiekt został zrealizowany jako zwieńczenie rozbudowy prowadzonej przez Georga von Schönaicha od 1602 r., prowadzonej przez Melchiora Deckhardta, w ramach której rozbudowano starszą siedzibę w części południowej ujmując ją w skrzydło południowe oraz skrzydło wschodnie wraz z kaplicą zamkową. Ustawiony jest równolegle do skrzydła południowego, z którym połączony jest pasażem, z przejazdem prowadzącym do ogrodów przy skrzydle południowym zamku. Pierwotnie pasaż mieścił kryte przejście łączące skrzydło mieszkalne z ulokowaną w budynku bramnym biblioteką, dziś nieistniejące. Budynek założono na rzucie prostokąta, jako wielokondygnacyjny, przekryty dachem dwuspadowym, z dekoracyjnymi renesansowymi szczytami, zdobionymi wolutami i spływami. W elewacji frontowej i tylnej na osi dachu mieszczą się facjaty o analogicznym wystroju. Otwory okienne są prostokątne, ujęte w dekoracyjne, kamienne obramienia. Stolarka okienna w obiekcie jest wtórna. [ilustr.]

Elewacja frontowa budynku bramnego jest pięcioosiowa, przy czym osie wyznaczają otwory okienne i portal w przyziemiu. W południowej części elewacji zachowane jest okienko w formie niewielkiego okulusa, stanowiące relikt pierwotnego wystroju budynku o charakterze obronnym. Facjata jest dwuosiowa, z dwiema kondygnacjami prostokątnych okienek. Wystrój architektoniczny fasady tworzą proste, pasowe gzymsy podokienne i międzykondygnacyjne, różnicujące partię facjatki oraz dekoracyjne, floralne spływy ujmujące okienka górnej partii facjatki i zdobiące fryz pomiędzy kondygnacjami tej części. Centralną częścią elewacji frontowej budynku jest kamienny, zdwojony portal, flankowany pilastrami, ze strukturalną dekoracją pasową ujmującą pilastry w okowy. W kluczu spinającym przejazd bramny umieszczono płaskorzeźbę z przedstawieniem strusia i sentencją IN IMPROVISO – Nie bez ostrzeżenia. Otwór z furtą spina klucz z wyobrażeniem lwiej głowy. Portal wieńczy belkowanie z przedstawieniami lwich głów na spływach, które wieńczą pilastry, z wyrytą inskrypcją w partii fryzu o następującej treści: IEHOVAE DEXTERA NOSTRVM MVNIMENTIV – EXTRA CHR 1611. Prawica Jahwe naszą ostoją – wzniesione w roku Chrystusowym 1611.³² Nad portalem umieszczono kamienny kartusz z herbami Georga von Schönaicha i jego żony Elisabeth von Landscrone. Od strony elewacji zachodniej przejazd ujęto w prosty, kamienny portal z ciosów piaskowca, spiętych wydatnym kluczem.

Skrzydło wschodnie, w części zniszczone podczas pożaru zamku w 1945 r., zostało odbudowane w latach 60. XX w. Budynek założono na rzucie prostokąta, jest on trójkondygnacyjny, przekryty dachem dwuspadowym. Od północy przylega do niego mauzoleum, od wschodu przechodzi w ustawiony prostopadle budynek kaplicy, a od południa styka się z pozostającym w stanie ruiny skrzydłem południowym. Ponadto jest skomunikowany pasażem z budynkiem bramnym i ogrodem założonym na bastionie południowo-wschodnim. [ilustr.]

Elewacja zachodnia, od strony dziedzińca, jest ośmioosiowa, przy czym w przyziemiu mieści się przejazd prowadzący na zamkowy dziedziniec, a w skrajnej południowej osi zejście do zamurowanych piwnic. W osi przyziemia mieści się również zamurowane obecnie wejście do kaplicy. Okna w części północnej elewacji ujęte są w dekoracyjne, kamienne opaski okienne, zwieńczone w formie trójliścia, z płaskorzeźbioną dekoracją o motywach floralnych. Okna w osi drugiej, powyżej zamurowanego wejścia do kaplicy, mają formę biforiów. Otwory okienne ponad przejazdem są podwójne, natomiast w części południowej pojedyncze, prostokątne, ujęte w proste, profilowane kamienne opaski.

Wnętrze w części mieszkalnej ma układ dwutraktowy, z korytarzem w trakcie zachodnim. Z przejazdu od północy prowadzi wejście do kaplicy, natomiast od południa korytarz, zamurowany u styku ze zrujnowanym skrzydłem południowym, mieści klatkę schodową prowadzącą na wyższe kondygnacje mieszkalne. Z poziomu kolejnych kondygnacji od północy prowadzą wejścia na piętrowe empory kaplicy oraz do mieszczących się tu pokoi. W dużej sali drugiej kondygnacji, sklepionej krzyżowo, mieściła się niegdyś kancelaria. Biforyjne okna dawnej kancelarii i korytarza zdobią piaskowcowe kolumienki o różnorodnie dekorowanych trzonach, z ornamentem okuciowym, maszkaronami i motywami floralnymi.

Kaplica, konsekrowana w 1618 r., przylega od północy do skrzydła wschodniego. Kaplica mieści bogaty wystrój rzeźbiarski nieznanego autorstwa, o wysokich walorach artystycznych, stanowiący niezwykle cenny przykład sztuki kamieniarskiej doby późnego renesansu. Stanowi ona wyraz wybitnego kunsztu i wizji artystycznej początku XVII w. Autorstwo jej formy architektonicznej przypisywane jest, nie bez wątpliwości, V. Saebischowi, na podstawie zachowanych rysunków projektowych przedstawiających zbliżoną koncepcję.³³ Całość bogatego wystroju rzeźbiarskiego przypisywać należy jednemu warsztatowi, a realizacji tego dzieła dokonano w jednym czasie. [ilustr.]

Budowla założona jest na rzucie prostokąta, z apsydialnie zamkniętą częścią prezbiterialną od wschodu. Apsydę przepruwają strzeliste okna ostrołukowe. [ilustr.] Do wnętrza od strony północnej prowadzi przejście z przejazdu w skrzydle wschodnim; drugie wejście, obecnie zamurowane, wiodło także od strony dziedzińca. Na wyższe kondygnacje empor można było dostać się z dostawionej do południowej elewacji kaplicy klatki schodowej założonej na półkolistym rzucie, dziś pozbawionej schodów. Z kaplicy, od strony północnej prowadzi wejście do przyległego mauzoleum i zejście do podziemnej krypty nagrobnej, mieszczących zgromadzone relikty kamieniarskiego wyposażenia zamku i nagrobków pochowanych tu członków rodziny Schönaichów.

Wnętrze jest jednonawowe, otoczone od północy, południa i zachodu dwukondygnacyjnymi emporami wspartymi na kamiennych, bogato dekorowanych kolumnach. Empory w całości wykonane są z piaskowca, z barierami wypełnionymi dekoracją nawiązującą do form gotyckich, z motywami dwuliścia i czwórliścia na poziomie pierwszej kondygnacji i wpisanego w koło krzyża greckiego w części zachodniej drugiej kondygnacji. Empory wsparte są na kamiennych kolumnach, na których opierają się arkady. W centralnej części empory pierwszej kondygnacji, od strony zachodniej, barierę zdobi kartusz z herbem Georga von Schönaich, z fragmentarycznie zachowaną polichromią. W tym miejscu zapewne zasiadała rodzina fundatora kaplicy, o czym świadczył być może kominek, również nieistniejący. Zachowana jest również kamienna ambona z baldachimem, dostawiona do północnej ściany w części prezbiterialnej. W obrębie prezbiterium, na ścianie wschodniej, wmurowano kamienną tablicę pochodzącą z 1582 r., a przeniesioną tu z zamku w Prochowicach. Inskrypcja tablicy opisuje zasługi i upamiętnia zawiłe losy Fabiana von Schönaich, który wsławił się w wielu bitwach burzliwego XVI w.³⁴ Prostokątna tablica ujęta jest scenami figuralnymi, a wieńczące ją dwa lwy zwrócone są głowami w kierunku umieszczonego centralnie herbu rodu von Schönaich. Tablica została umieszczona w kaplicy zapewne w połowie XVIII w., kiedy to protestanci uzyskali wolność wyznania, a kaplicę odnowiono i ponownie otwarto dla wiernych. ³⁵ [ilustr.]

Na początku powstania kaplica pełniła funkcję prywatnej świątyni dworskiej, obsługiwanej przez duchownych kalwińskich. We wnętrzu mieściły się pamiątki rodowe, takie jak panoplia czy obrazy. W części prezbiterialnej, w posadzce, umieszczona była odlana z brązu płyta z inskrypcją informująca o złożeniu w tym miejscu serca Georga, pierwszego budowniczego zamku z rodu Schönaichów. Dziś w tym miejscu mieści się płytka w kształcie serca. Po 1945 r. ruchome wyposażenie kaplicy zaginęło.

Najmłodszym budynkiem zespołu jest mauzoleum wzniesione w 1914 r. dla upamiętnienia księcia Carla Ludwiga Erdmanna, z inicjatywy jego żony Katheriny Emmy von Reichenbach-Goschütz wg projektu Hansa Poelziga.³⁶ [ilustr.] Obiekt wzniesiono na reliktach starszej budowli, o czym świadczyć może lokalizacja w jego podziemiach rodowej krypty grobowej, skomunikowanej z kaplicą. Przylegająca od północy do kaplicy budowla jest jednokondygnacyjna, zwieńczona dachem trójspadowym. Elewację zachodnią, od strony dziedzińca, przepruwają dwa okna zamknięte łukiem pełnym, a wieńczy uskokowy gzyms podokapowy. We wnętrzu sklepionym kolebkowo, w centralnej części, na podwyższeniu mieścił się sarkofag księcia, wykonany ze sztucznego kamienia, ozdobiony herbem i inskrypcją z datą urodzenia i śmierci oraz wskazaniem jego tytułów. Po 1945 r. wnętrze zostało zdewastowane, a szczątki zmarłego usunięto z sarkofagu. W latach 60. XX w. czyli w okresie kiedy na zamku prace porządkowe i zabezpieczające prowadzili harcerze ze szczepu Makusyny, we wnętrzu mauzoleum złożono kamienny detal, fragmenty nagrobków i resztki wyposażenia, które przetrwało pożar, tworząc swoiste muzeum zamku. Niestety w późniejszym okresie większość ze zgromadzonych elementów zaginęła. W latach 80. XX w. sarkofag przeniesiono na teren cmentarza komunalnego, a we wnętrzu mauzoleum urządzono kawiarnię.

Krypta grobowa znajdująca się pod mauzoleum składa się z dwóch pomieszczeń sklepionych kolebkowo. W jej wnętrzu składano trumny ze zmarłymi członkami rodu już od XVII w. Po zakończeniu II wojny światowej pochówki zbezczeszczono i do lat 60. XX w. szczątki doczesne dawnych właścicieli znajdowały się w różnych częściach założenia. Po 1962 r., czyli w okresie kiedy na zamku w Siedlisku przebywali harcerze szczepu Makusyny, szczątki zostały zebrane i złożone we wspólnej krypcie jednej z kaplic nagrobnych na terenie cmentarza komunalnego.

 

Skrzydło południowe składa się z wielu członów o zróżnicowanej kompozycji, wystroju, a przede wszystkim datowaniu. W środkowej części skrzydła mieści się najstarszy element założenia, tzw. dom Georga, który został wzniesiony przez Georga von Schönaicha w latach 1597-1600, po gruntownej przebudowie wcześniejszej siedziby Rechenbergów. Wzniesiono wówczas obiekt, który swoim zasięgiem obejmował również dawny zamkowy dziedziniec, z dostawioną do naroża wieżą. Rozbudowę zrealizowano w 1600 r. Dzieło zwieńczono akcentując główne wejście rozbudowanym, kamiennym portalem o formie architektonicznej ujętej jońskimi kolumnami i uszakami, zwieńczony przerywanym naczółkiem, z inskrypcją fundacyjną oraz kartuszami z herbami Georga von Schönaich i jego pierwszej żony Elisabeth. Ta część posiadała rozległe, dwukondygnacyjne piwnice. Podczas przebudowy skrzydła południowego z inicjatywy księcia Carla Ludwiga Erdmanna wg projektu C. Lüdeckego w 1866 r. przekomponowano elewację północną od strony dziedzińca, wieńcząc ją attyką o neorenesansowej formie, wprowadzając dekoracyjne szczyty i sterczyny. Zmieniono również całkowicie wygląd południowej elewacji. [ilustr.] Stworzono wówczas symetryczną, monumentalną kompozycję, z dekoracyjnym neorenesansowym szczytem ujętym strzelistymi dominantami w postaci cylindrycznych wież. Przebudowano również dach, który całościowo objął tę część skrzydła, a na którego połaci zaaranżowano taras. W połaci wprowadzono dekoracyjne facjatki. We wnętrzu obiektu, w centralnej części zakomponowano okazałą klatkę schodową. Po 1945 r. ta część zamku mocno ucierpiała, zachowując jedynie mury obwodowe i część ścian wnętrza oraz portal i fragmenty kamieniarki. W 2013 r. przeprowadzono prace konserwatorskie późnorenesansowego portalu mieszczącego się w elewacji północnej, od strony dziedzińca, w wyniku których – mimo usytuowania w części budowli znajdującej się w trwałej ruinie – odzyskał on dawną świetność. [ilustr.]

Wschodnią część skrzydła południowego wzniesiono w 1601 r., poprzez dostawienie jej do bryły dawnego domu Georga. Trzykondygnacyjny obiekt w przyziemiu mieścił salę kolumnową, stanowiącą reprezentacyjne pomieszczenie, którego sklepienie wsparto na 12 kolumnach wykonanych z piaskowca na zlecenie Georga von Schönaicha przez nieznanych autorów. Trzony kolumn są różnorako dekorowane. Część kolumn posiada trzon pokryty płaskorzeźbioną, spiralną wicią roślinną z owocami granatu, postaciami figuralnymi i zwierzętami. Pozostałe kolumny dekorowane są ornamentem okuciowym z elementami groteski, wykonanymi w technice reliefu wypukłego. Były one ustawione na uskokowych bazach, a wieńczyły je kapitele korynckie. Na wyższych kondygnacjach tej części skrzydła mieściły się niegdyś pokoje mieszkalne. Na początku XVIII w. salę od południa otwarto na ogród, przepruwając w niej cztery okna typu porte-fênetre; odtąd salę tę określano mianem ogrodowej. Zyskała ona wówczas nowy wystrój malarski na ścianach i sklepieniach o tematyce mitologicznej, a kominek otrzymał nową oprawę architektoniczną. Podczas przebudowy zamku zgodnie z projektem C. Lüdeckego ta część skrzydła południowego nakryta została nowym dachem z dekoracyjnymi lukarnami. Po II wojnie światowej skrzydło południowe znacząco ucierpiało i zachowały się jedynie jego mury obwodowe oraz fragmentarycznie ściany wewnętrzne. Przetrwala część wystroju w postaci profilowanych, kamiennych obramień okiennych, portalu w elewacji północnej, ceramicznego detalu figuralnego wież, sterczyn i części wystawek. We wschodniej części skrzydła ściana południowa praktycznie nie zachowała się. W dawnej sali ogrodowej istnieje jedynie ściana od strony dziedzińca, w której zachowane są nisze ze szczątkową dekoracją sztukatorską. Opracowanie zachodniej wnęki mieszczącej niegdyś grotę z muszlami i posąg Junony jest częściowo zachowane i możliwe do identyfikacji. W pozostałych wnękach istnieją fragmenty dekoracji w postaci putt i sztukaterii o motywach floralnych. Piaskowcowe kolumny, po zniszczeniu tego skrzydła, były składowane na terenie zamku, ułożone pod drzewami przy dawnym barokowym ogrodzie. W 2014 r. przeprowadzono badania i prace konserwatorskie, w trakcie których kolumny poddano anastylozie i ustawiono w miejscu pierwotnej ekspozycji w sali ogrodowej, na uprzednio przygotowanej nawierzchni. W wyniku prac uzupełniono brakujące bazy, a w miejsca, w których nie zachowały się trzony, wprowadzono gładki kamień dla ukazania historycznej kompozycji. Dwanaście kolumn ustawionych parzyście, częściowo zachowanych jedynie w dolnej partii lub też zaznaczonych w postaci bazy, wyeksponowano w sposób zgodny z prawdą historyczną, który przywołuje wyobrażenie świetności tego miejsca. Część kapiteli w porządku korynckim przechowywanych jest na terenie zespołu. W tym samym roku przemurowano również koronę murów wschodniej części skrzydła południowego, dla umożliwienia bezpiecznego zwiedzania tej części zamku.

Skrzydło zachodnie i północne wzniesiono po 1710 r. z inicjatywy księcia Hansa Carla, prawdopodobnie wg projektu Jacoba Wagnera ze Wschowy, przy współpracy Christiana Stefano Spinettiego z Żagania, pod kierunkiem budowniczego Schnöpfluga z Bytomia. Nowe obiekty zamknęły dziedziniec, a ich elewacje otrzymały barokowy wystrój, opracowany analogicznie dla obu budynków. Elewacje skrzydła zachodniego opracowano symetrycznie, jako dwukondygnacyjne. Od strony dziedzińca wejścia akcentują jednoosiowe pseudoryzality zwieńczone naczółkami – boczne trójkątnymi, główne zaś półkolistym, ujęte w boniowane lizeny. W zachowanym portalu od strony dziedzińca, zwieńczonym trójkątnym naczółkiem, mieści się fantazyjny kartusz z herbami Hansa Carla i jego żony Amalie zu Dohna-Schlodien. [ilustr.]

Elewacja zachodnia opracowana jest analogicznie, czternastoosiowa, jednakże środkowy pseudoryzalit jest czteroosiowy, z okulusem w trójkątnym, wieńczącym naczółku. W przyziemiu mieszczą się otwory drzwiowe prowadzące niegdyś z wnętrza bezpośrednio do ogrodów tu założonych po likwidacji bastionu. We wnętrzu zachowane są wysokie, portkowe kominy. [ilustr.]

Skrzydło północne posiadało wystrój analogiczny do wschodniego, jednakże na osi, w przyziemiu, mieściło przejazd bramny prowadzący na dziedziniec gospodarczy. [ilustr.] W połaci dachu umieszczona była wieża zegarowa zwieńczona hełmem. Budynek zawierał w przyziemiu powozownię, a wyższa kondygnacja miała zapewne przeznaczenie mieszkalne. To skrzydło ucierpiało znacznie w pożarze zamku i w latach 60 XX w. ściana południowa uległa zawaleniu.

Zabudowa dziedzińca gospodarczego powstała prawdopodobnie krótko po wybudowaniu przez księcia Hansa Carla skrzydła północnego i zachodniego, czyli w 1 poł. XVIII w. Wzniesiono wówczas od zachodu budynek kancelarii i archiwum, który dziś zachowany jest jedynie do poziomu pierwszej kondygnacji. Od północy dostawiono do niego budynek stajni, który był wielokrotnie przekształcany. Ostatnią przebudowę datuje się na przełom XIX/XX w., kiedy to wzbogacono fasadę o neobarokowy, wydatny pseudoryzalit zwieńczony szczytem, z ceramiczną głową jelenia w jego zwieńczeniu. Ujeżdżalnia została wzniesiona na przedłużeniu stajni. Miała rozległe, pozbawione podziałów wnętrze. Dzięki tym warunkom w II poł. XVIII w. obiekt adaptowano na teatr i przez pewien okres taką funkcję pełnił. Dziś zachowane są jedynie mury zewnętrzne budowli.