Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół zamkowy wraz z parkiem w Siedlisku - Siedlisko - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Początki siedliskiego majątku sięgają XIII w kiedy istniała tu książęca warownia, a później zamek rycerski, przy którym w XVI-XVII w ukształtowała się wieś, dzisiejsze Siedlisko (dawniej Karlat, Carolath), której losy związane były ściśle z majątkiem i panującą tu szlachtą. Pierwszym właścicielem zamku, powstałego w miejscu drewnianej siedziby, był Frantz von Rechenberg, który w latach 1540-1548 wzniósł murowany dom mieszkalny. Założył on również folwark z trzema owczarniami, murowaną stodołą, cegielnią i browarem.¹ W 1561 r. zamek nabył Fabian von Schönaich, wykształcony na polskim dworze Zygmunta Starego, ożeniony z Euphemią von Seydlitz, a po jej śmierci – z Elisabeth von Landscron, który pełnił urząd starosty żagańskiego i wsławił się jako wojownik biorąc udział w rozlicznych zbrojnych konfliktach, co pozwoliło mu pomnożyć swój majątek. Schönaichowie byli rodziną rycerską i w XIII w osiedlili się na Śląsku i Łużycach, a zaliczani byli zarówno do szlachty miśnieńskiej, jak i śląskiej. Najstarszy herb, którym się pieczętowali, przedstawiał w złotym polu tarczy wieniec dębowy.² Fabian, czyniąc Siedlisko swoją główną rezydencją, ściśle związał losy rodu z miejscowością, tworząc historyczne podstawy przyszłego księstwa siedlisko-bytomskiego (Carolath-Beuthen ). Pozycja Fabiana, zamożnego szlachcica, została ugruntowana po uzyskaniu w 1562 r. cesarskiego nadania tytułu barona – wolnego pana (Freiherr zu Beuthen) . Zmarł on nie doczekawszy potomka w 1591 r.³

Inicjatorem nowożytnej przebudowy i rozbudowy rezydencji był Georg von Schönaich, [ilustr.] który w 1595 r. odziedziczył majątek po swoim kuzynie Fabianie i poślubił wdowę po nim – Elisabeth von Landscron. Po przejęciu dóbr Georg utworzył siedlisko-bytomski majorat. W 1597 r. cesarz nadał mu tytuł barona i powołał w poczet radców dworu, co przyczyniło się do nadania w 1616 r. majątkowi statusu państwa stanowego.⁴ Pieczęć Georga przedstawiała udostojniony przez cesarza herb baronowski, tj. tarczę herbową dwudzielną w pas, w której górnym polu widniał wieniec dębowy, a w dolnym kroczący lew zbrojny, trzymający w prawej łapie miecz. Na tarczy osadzone były dwa hełmy prętowe, z czego jeden z dawnym klejnotem w postaci wieńca dębowego, a drugi z łapą lwa z mieczem.⁵

W latach 1598-1618 Georg dokonał rozbudowy i obwarowania swojej głównej siedziby. Pod kierunkiem Melchiora Duckharda z Legnicy przebudował on dawny zamek Rechenberga w późnorenesansową, reprezentacyjną rezydencję, dobudowując skrzydło wschodnie oraz południowe. Powstał obiekt trójkondygnacyjny, podpiwniczony, z wieżą w narożu, w którego przyziemiu, w sali reprezentacyjnej założono bogato zdobiony strop autorstwa rzeźbiarza Scholtza z Żar. Wyższe kondygnacje mieściły pokoje i sklepioną sypialnię Georga. Książęcą komnatę przekryto stropem kasetonowym, którego pola wypełniały portrety cesarskie i królewskie.⁶ Po 1602 r. rozbudowano skrzydło południowe o wschodnią część, tworząc w przyziemiu salę reprezentacyjną, zwaną odtąd kolumnową, której sklepienie wsparto na 12 piaskowcowych kolumnach. [ilustr.] Kamienne trzony posiadały różnorodną dekorację, w postaci ornamentu okuciowego z motywem groteski oraz spiralnych łodyg, z których wyrastały ozdobne liście i kwiaty.⁷ [ilustr.] W tym okresie wzniesiono również reprezentacyjny budynek bramny, w którego dolnych kondygnacjach założono zbrojownię, a w górnych – bibliotekę, mieszczącą bogaty księgozbiór. Wówczas również na dziedzińcu zbudowano dwie studnie i wykonano system wodociągów. W latach 1602-1618 powstało skrzydło wschodnie oraz najcenniejszy pod względem architektonicznym i artystycznym obiekt – kalwińska kaplica zamkowa, konsekrowana w 1618 r., mieszcząca unikatowy zespół kamiennej rzeźby prezentujący wysoki poziom artystyczny.⁸ [ilustr.] [ilustr.] W latach 1612-1614 zamek umocniono wnosząc fortyfikacje bastionowe wykonane wg projektu Valentina von Säbischa z Wrocławia. Zamkowy teren otoczono suchą fosą i wałami wzmocnionymi czterema wysokimi bastionami.⁹

Georg zmarł bezpotomnie w 1619 r. Rozpoczęte na szeroką skalę prace kontynuował Johann von Schönaich, bratanek Georga, przygotowywany jeszcze za jego życia do roli spadkobiercy majątku. Jako wykształcony miłośnik sztuki zgromadził on w Siedlisku pokaźne zbiory malarstwa. Był również myśliwym, hodował bażanty, psy myśliwskie i bydło szwajcarskie. Założył w otoczeniu zamku znane w całej okolicy ogrody z egzotyczną roślinnością, dopełniając tym samym koncepcję rozbudowy rezydencji zapoczątkowaną przez Georga. Nieszczęśliwie jednak, po tym jak w czasie wojny trzydziestoletniej opowiedział się on po stronie protestantów, został zmuszony do opuszczenia majątku. Rodzina odzyskała swą siedzibę dopiero po zakończeniu wojny w 1649 r. staraniem młodszego brata Johanna – Sebastiana, który zgodnie z konstytucją majoracką odziedziczył po zmarłym bracie dobra siedlisko-bytomskie. Wkrótce potem, w 1650 r., Sebastian zmarł i majątek przypadł jego synowi Johannowi II, który podjął się trudnego zadania odbudowy dobrobytu w siedliskim zamku i wyludnionej wsi, która dotkliwie ucierpiała w czasie wojennej zawieruchy. Poślubiwszy w 1659 r. Helene Lukretie Gans Edle zu Putlitz, córkę marszałka nadwornego i tajnego radcy elektora brandenburskiego Adama Georga, w istotny sposób poprawił pozycję rodu von Schönaich. W 1697 r. na mocy przywileju cesarskiego ich majątki ziemskie ponownie otrzymały status wolnego państwa stanowego, co stało się udziałem następcy Johanna II – Hansa Georga, który to w 1700 r. uzyskał dla siebie i swoich następców tytuł Hrabiego Świętego Cesarstwa Rzymskiego i wszystkich dziedzicznych królestw, księstw i krajów (Reichsgrafvon Schonaich, Freiherr zu Beuthen).¹⁰ Wówczas rozwinięto i udostojniono rodowy herb, odtąd z tarczą czwórdzielną w krzyż, z czarnym połuorłem w polach 1 i 4, ze złotym wspiętym lwem w trzymającym miecz w polach 2 i 3 Tarcza środkowa, sercowa, nakryta złotą koroną, mieściła zielony wieniec dębowy – najstarszy rodowy herb.¹¹ Tegoż samego roku zmarł nagle, a dziedzicem dóbr został jego syn Hans Carl, który wprowadził Siedlisko we wspaniały, pełen szczęśliwych dla rodu wydarzeń, wiek XVIII.¹²

Hans Carl von Schönaich, objął majątek we władanie w 1709 r., a pod jego panowaniem prowadzone były dalsze szeroko zakrojone inwestycje w obrębie założenia. Rozbudowę w duchu baroku rozpoczęto w 1710 r., a prowadzono ją prawdopodobnie wg projektu Jacoba Wagnera ze Wschowy, przy współpracy Christiana Stefano Spinettiego z Żagania, natomiast prace realizował budowniczy Schnöpflug z Bytomia. Wówczas to zamek zyskał dwa nowe skrzydła zamykające dziedziniec: zachodnie i północne, których elewacje otrzymały barokowy wystrój, opracowany analogicznie.¹³ [ilustr.] Skrzydło zachodnie, mieszczące apartamenty, określano mianem „nowego domu” i stało się ono głównym miejscem zamieszkania Hansa Carla i jego żony Amalie zu Dohna-Schlodien, których herby umieszczono nad głównym wejściem. Natomiast skrzydło północne, z wieżą zegarową zwieńczoną hełmem z latarnią, mieściło powozownię i przejazd bramny na dziedziniec gospodarczy.¹⁴ Przeprowadzone prace nadały założeniu charakter niezwykle reprezentacyjny, pałacowy. Wówczas również dokonano rozbiórki bastionu południowo-wschodniego, tworząc w tym miejscu, na podwyższeniu, nowe ogrody zamkowe. W tym okresie dokonano przebudowy dawnej sali kolumnowej, która otrzymała wystrój sztukatorski, a nisze i sklepienia pokryto malowidłami o tematyce mitologicznej. W jednej z nisz powstała również grota zdobiona muszlami, mieszcząca źródło wody i posąg przedstawiający Junonę.¹⁵ Północną ścianę sali przepruto czterema oknami typu porte-fênetre, łącząc ją z ogrodem założonym wówczas na południowo-wschodnim bastionie.¹⁶ Prawdopodobnie w I poł. XVIII w dokonano zamknięcia dziedzińca gospodarczego, wznosząc od zachodu budynek kancelarii i archiwum, a od północy stajni i ujeżdżalni.¹⁷

Rodzina Schönaichów poparła króla Prus Fryderyka II, kiedy w 1740 r. jego wojska wkroczyły na Śląsk i odebrały dzielnicę Habsburgom. W konsekwencji wdzięczny władca podniósł wolne państwo stanowe Schönaichów do rangi księstwa, a dnia 6 listopada 1741 r. Hans Carl otrzymał z rąk Fryderyka II tytuł księcia siedlisko-bytomskiego (Fürst zu Carolath-Beuthen).¹⁸ Wówczas również udostojniono herb rodowy dodając w tarczy sercowej książęcą koronę. Dodano również czwarty hełm z klejnotem przedstawiającym pruskiego orła w koronie. Tarczę herbową przedstawiano na płaszczu książęcym.¹⁹ W późniejszym okresie Schönaichowie otrzymali również prawo koligacenia się poprzez małżeństwa z członkami rodziny królewskiej oraz piastowali w strukturach państwa pruskiego ważne funkcje wojskowe i cywilne. Nobilitacja rodziny miała ogromny wpływ na status zarówno zamku, jak i miejscowości wokół niego skupionej. Prowadzono liczne inwestycje związane z wystawnym, towarzyskim życiem książęcej rodziny. Główna siedziba rodu wymagała pewnego dostosowania do statusu, który stał się jej udziałem. Dlatego też kolejnym zamierzeniem zrealizowanym w obrębie założenia była budowa od 1759 r. nowego, murowanego mostu przed budynkiem bramnym, w miejscu wcześniejszego, drewnianego.²⁰ Na jego balustradach ustawiono pełnoplastyczne rzeźby o tematyce mitologicznej i heraldycznej. [ilustr.] Od tego czasu siedziba książąt von Schönaich zu Carolath-Beuten była jednym z najwspanialszych i najbardziej rozbudowanych założeń zamkowych na Śląsku.

Po śmierci księcia Hansa Carla w 1763 r. majątek odziedziczył Johann Friedrich Carl – II książę Carolath-Beuthen, żonaty z Johanne Wilhelmine von Anhalt-Cöthen, który młodość spędził w pruskiej armii. Został on wysłany w misji dyplomatycznej do Warszawy przez króla Prus jako jego przedstawiciel do uczestnictwa w sejmie konwokacyjnym w sprawie ostatniej wolnej elekcji, w wyniku której w porozumieniu z Rosją tron Rzeczpospolitej objął Stanisław August Poniatowski.²¹ W okresie panowania w Siedlisku Johanna Friedricha budynek ujeżdżalni zaadaptowano na teatr. Wystawiane tu opery przyciągały melomanów z odległych zakątków.²²

Po śmierci Johanna Friedricha Carla w 1791 r. majątek przejął jego syn Heinrich Carl Erdman, który zmarł młodo, pozostawiając dziedzictwo swojemu niepełnoletniemu synowi – Heinrichowi Carlowi Wilhelmowi.²³

Książę Heinrich Carl Wilhelm po zakończeniu służby wojskowej przystąpił do przebudowy rezydencji w duchu romantyzmu. Zlecił wykonanie projektu znanemu architektowi epoki, Carlowi Friedrichowi Schinklowi.²⁴ Ostatecznie wg jego projektu zrealizowano niewielkie aneksy o neogotyckich formach, dostawione do południowego i wschodniego skrzydła zamku, zwieńczone tarasami z krenelażem. Dokonano również inwestycji w obszarze ogrodów zamkowych, które założono na fortyfikacjach bastionowych. W 1834 r. na zlecenie zaprzyjaźnionego Hermanna księcia von Pückler-Muskau, właściciela Mużakowa, w Siedlisku pracował znany twórca założeń ogrodowych Carl Eduard Petzold, realizując prace wg projektu książęcego ogrodnika Jacoba Rehdera.²⁵ Z inicjatywy księcia przekształcono również bliskie sąsiedztwo zamku, realizując na terenie miejscowości kolejne projekty, zgodnie z panującym wówczas romantycznym nurtem. Książę nazwał imieniem swojej ukochanej małżonki grafini Adelheid von Pappenhaim zbudowaną tuż przy założeniu tzw. Willę Adelajdy oraz wieżę widokową (Wieża Adelajdy), zrealizowaną na wzniesieniu w pobliżu zamku (Wzgórzu Adelajdy). Założono również winnice i wytyczono ścieżki spacerowe. Już wówczas obsadzono je lilakami, popularnie zwanymi bzami. [ilustr.] Prawdopodobnie z inicjatywy księcia wzniesiono niewielki domek (Cottage) nad Odrą, przy drodze prowadzącej do Bytomia Odrzańskiego, nazywany później „domkiem Geibla”, gdyż przez pewien czas przebywał w nim niemiecki poeta doby romantyzmu Emanuel Geibel.²⁶ Dokonał także szeregu inicjatyw budowlanych na terenie Siedliska, które za jego panowania stało się okazałą wsią. Wybudował cukrownię, która zapoczątkowała rozwój uprawy buraków cukrowych na tym terenie, a także domy mieszkalne dla pracowników należącego do zamku folwarku. Książę, z zamiłowania myśliwy, pełnił również funkcje dworskie – Wyższego Łowczego Królestwa Pruskiego i szefa Nadwornego Urzędu Łowczego. ²⁷

W 1861 r. książę Heinrich Carl Wilhelm zlecił opracowanie projektów przebudowy zamku wrocławskiemu architektowi Carlowi Johannowi Lüdecke, jednak w 1864 r. zmarł, nie doczekawszy realizacji koncepcji. Majątek odziedziczył po nim syn bratanka – Carl Ludwig Erdmann, V książę Carolath-Beuthen, który postanowił dokonać dzieła i zrealizować plan swojego poprzednika w zakresie przebudowy zamku w nurcie historyzmu. Projekt Carla Lüdecke z 1865 r. przewidywał przebudowę skrzydła południowego i wschodniego. [ilustr.] Został on zrealizowany w części, jednakże całkowicie odmienił szatę architektoniczną najstarszej partii zamku. Środkową, najbardziej rozbudowaną część skrzydła południowego, nakryto wspólnym wielospadowym dachem z tarasem widokowym w centralnej części. Południową elewację zwieńczono rozbudowanym, wklęsło-wypukłym szczytem, a poprzez dostawienie drugiej wieży kompozycja tej części stała się symetryczna, co całkowicie zmieniło jej wyraz estetyczny. [ilustr.] Wieże nakryto strzelistymi dachami przeprutymi wykuszami, a w obrębie całej południowej elewacji wprowadzono neorenesansowy detal architektoniczny. Również wschodnia część skrzydła południowego została przekryta nowym, wysokim dachem z wystawkami. W wyniku przebudowy bryła zamku od strony rzeki Odry zyskała niezwykle malowniczy charakter, stając się tematem licznych rycin i fotografii. [ilustr.] Dokonano również rozbudowy ogrodów, które objęły swoim zasięgiem całość fortyfikacji. Wały ziemne kurtyn między bastionami obsadzono krzewami bzów. [ilustr.] Przy wschodniej części południowego skrzydła, mieszczącego salę ogrodową, zakomponowano geometryczny ogród, w którym fontannę ujęto w symetryczne aleje grabów. [ilustr.] Na przełomie XIX i XX w dokonano licznych nasadzeń krzaków bzów w obrębie Wzgórza Adelajdy, tworząc niepowtarzalny klimat w okresie ich kwitnienia. Te działania spowodowały, że zamek i wieś w latach międzywojennych zyskała przydomek bzowego raju (Fliederparadies).²⁸

Ostatnie inwestycje w obrębie założenia miały miejsce na początku XX w kiedy to książę Carl Ludwig Erdmann w pobliżu Willi Adelajdy wzniósł neostylowe mauzoleum dla upamiętnienia swej matki – Wandy Henckel von Donnersmarck. Po śmierci księcia jego żona Katherina Emmy von Reichenbach-Goschütz poleciła wznieść mauzoleum dla jego upamiętnienia. Budynek ten, wg projektu Hansa Poelziga, dostawiono od północy do kaplicy zamkowej. Ciało księcia złożono w nim, w wykonanym ze sztucznego kamienia sarkofagu, w 1914 r.²⁹

Po I wojnie światowej majątek we władanie objął powracający z frontu Hans Carl Erdmann, który zapisał się w dziejach jako patriota i działacz na rzecz lokalnej społeczności. Do historii przeszły organizowane w tym czasie w Siedlisku festyny i zabawy ludowe w okresie kwitnienia bzów. Największy z nich zorganizowano w maju 1925 r., z towarzyszeniem korowodów mieszkańców przebranych w historyczne stroje, inscenizacji batalistycznych, zabaw tanecznych, przedstawień teatralnych i wycieczek statkami po Odrze. Kiedy w 1933 r. zmarł nagle książę Hans Carl, pochowano go zgodnie z jego życzeniem na Wzgórzu Adelajdy. Jego nieletni spadkobierca Carl Erdmann w chwili śmierci ojca miał zaledwie trzy lata i jak miała pokazać przyszłość, nigdy nie zdążył objąć majątku we władanie.

W czasie II wojny światowej zamek wytypowany został na jedną ze składnic zbiorów zabezpieczonych przez berlińskiego konserwatora zabytków. Wówczas część zamku zajmowało wojsko. Rodzina książęca z niewielkim bagażem, w przededniu wkroczenia do Siedliska wojsk radzieckich na początku lutego 1945 r., opuściła zamek. Stacjonujący w rezydencji Rosjanie zorganizowali tu szpital polowy. Po jego likwidacji zamek podpalono, wcześniej zapewne wywożąc najbardziej wartościowe wyposażenie. Pożar strawił niemalże całe założenie. [ilustr.] [ilustr.] Zachowała się jedynie część skrzydła wschodniego z kaplicą z późnorenesansowym wystrojem i mauzoleum oraz budynek bramny z biblioteką zamkową, której cenne zbiory zabezpieczyły władze polskie, przewożąc je wiosną 1946 r. do Warszawy. Natomiast pozostałe skrzydła zamku zostały wypalone i zachowały się jedynie ich mury wraz z częścią historycznej kamieniarki.³⁰ [ilustr.] [ilustr.]

Zamek po spaleniu przez wojska radzieckie ulegał stopniowo dalszej dewastacji. Dopiero pod koniec lat 50 podjęto próby ratowania zachowanych ruin. Na początku lat 60 XX w z inicjatywy i środków ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Stanisława Kowalskiego dokonano zabezpieczenia i częściowej odbudowy skrzydła wschodniego przez Pracownie Konserwacji Zabytków. W 1960 r. zamek przekazano harcerzom, którzy zaadaptowali ruiny na cele letniej bazy obozowej. Do 1974 r. harcerze zielonogórskiego szczepu ZHP „Makusyny” podjęli ogromny trud odgruzowania zamku i zabezpieczenia wartościowych elementów. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] W ramach letnich obozów oczyścili i uporządkowali ruiny, odnaleźli i zgromadzili zachowaną kamieniarkę i inne zabytkowe elementy. [ilustr.] Wówczas również przemurowano częściowo korony murów skrzydeł zamku pozostających w stanie ruiny.³¹ W latach 1986-1989 z inicjatywy Gminy Siedlisko wyremontowano skrzydło wschodnie wraz z budynkiem bramnym, w którym mieścił się wówczas Gminny Ośrodek Kultury.

Od 2003 r. obiekt znajduje się w rękach prywatnych i realizowane są stopniowe prace zabezpieczające mury. Od 2013 r. prowadzone są badania i prace obejmujące zachowany wystrój kamieniarski zamku. [ilustr.] [ilustr.] Za sprawą założonej przez mieszkańców Siedliska Fundacji Karolat od 2011 r. na zamku organizowane jest „święto bzów”, odwołujące się do lokalnej tradycji organizowania festynu i zabawy w czasie kwitnienia bzów, którym towarzyszą korowód przebierańców w strojach z epoki kroczący ulicami miejscowości, turnieje rycerskie na zamkowym dziedzińcu, kiermasze, wystawy i konferencje naukowe.