Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół zamkowo-parkowy w Mużakowie - Mużaków - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Początki rezydencji w Bad Muskau sięgają XIII wieku, gdy istniało w tym miejscu założenie obronne. Od ok. połowy XV wieku majątek należał do rodziny von Bieberstein, około sto lat później przeszedł na własność Georga Schönaicha, który rozbudował rezydencję, nadając jej renesansowy charakter. Zamek posiadał wówczas dwa ułożone pod kątem prostym skrzydła – południowe i zachodnie oraz stojący oddzielnie budynek kuchni (w miejscu dzisiejszego skrzydła północnego), który przyłączono do korpusu zamku w połowie XVII wieku, w czasie jego odbudowy po pożarze i po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej. Odbudowę tę prowadzili kolejni ówcześni właściciele Curt Reinicke I von Callenberg (1607-1672) i Curt Reinicke II von Callenberg (1651-1709). W jej ramach, na zachowanych fundamentach wzniesiono barokowy pałac – jako otwartą na wschód budowlę, z dwiema wieżami od strony zachodniej, otoczoną fosą z prowadzącym na dziedziniec mostem po stronie wschodniej. Wtedy również przebudowany został budynek urzędowy (tzw. Rządcówka/Amtshaus), wzniesiony w XVI wieku jako budynek bramny (Torhaus) poprzedniego założenia zamkowego. [ilustr.] Elewacja frontowa Rządcówki skierowana jest w stronę miasta i znajduje się po zachodniej stronie. Ta administracyjno-mieszkalna budowla została później nazwana przez księcia Pücklera Starym Zamkiem, co miało podnieść historyczny status posiadłości. Najpewniej również za czasów Curta Reinicke II zbudowano Pałac Ogrodowy (Gartenpalais), zwany później Domem Kawalerów (Kavaliershaus). W połowie XVIII wieku, decyzją Hermanna von Callenberg (1744-1795), najbardziej znaczące zmiany dla przyszłego parku zaszły w ogrodach, które zostały znacznie poszerzone po północnej stronie założenia zamkowego. Jednak kluczową rolę dla posiadłości miał wnuk Hermanna von Callenberga – Ludwig Hermann von Pückler-Muskau (1785-1871)⁶. [ilustr.]

To on był twórcą krajobrazowego parku, choć w dużym stopniu na rozwój i kształt parku wpłynęła też jego żona – Lucie oraz ogrodnicy/zarządcy: Jacob Heinrich Rehder i Eduard Petzold. Hermann von Pückler – „zielony książę”, kosmopolita, dandys, amant, playboy, postrzegany był jako łowca przygód, znany w towarzystwie ze swych romansów i skandali. O jego ekstrawaganckich zachowaniach (jak podróże balonem lub powozem zaprzężonym w jelenie), czy prowokacjach (romans z nieletnią czarnoskórą niewolnicą) rozpisywały się ówczesne gazety. Ale doceniany był także jako poczytny pisarz oraz podróżnik. Dzisiaj ten „parkoman”, książę-ogrodnik, najczęściej kojarzony jest właśnie z parkami, zarówno jako teoretyk (autor fundamentalnego dzieła Andeutungen über Landschaftsgärtnerei verbunden mit der Beschreibung ihrer praktischen Anwendung in Muskau⁷), jak i ceniony praktyk – twórca parków w Bad Muskau i Branitz oraz współautor innych (m.in. Neuhardenberg i Babelsberg). Zauroczony angielskimi ideami dotyczącymi ogrodów i parków krajobrazowych był z pewnością jednym z najwspanialszych przedstawicieli tego kierunku w niemieckiej sztuce ogrodowej. Jego wyjątkowość polegała również na tym, iż nie tylko projektował swoje parki, ale także szczegółowo opisywał własne przemyślenia na temat sztuki parkowo-ogrodowej. Choć w dziedzinie architektury krajobrazu i tworzenia parków był samoukiem, stał się w niej jednym z największych autorytetów, niejednokrotnie stawianym wyżej nawet, niż współczesny mu Peter Lenné. Zasłużył się zresztą nie tylko w tej dyscyplinie, ale także w sferze kształtowania terenów rolniczych⁸. Był wizjonerem i prekursorem, którego obserwacje nie straciły na aktualności do dziś, a nawet dopiero aktualnie tworzą nowe dziedziny nauki (np. gleboznawstwo czy socjologia roślin).

Urodził się 30 października 1785 roku na zamku w Muskau w rodzinie szlacheckiej. Był najstarszym z pięciorga dzieci hrabiego Ludwiga Carla Erdmanna von Pückler i hrabiny Clementine von Callenberg – dziedziczki państwa stanowego Muskau. Jego dzieciństwo dalekie było od ideału, głównie ze względu na zaaranżowany przez ojca Klementyny (i z powodu różnicy wieku i charakterów nieszczęśliwy) związek jego rodziców. Matka, tylko 15 lat starsza od Hermanna, była kapryśną, niedojrzałą dziewczyną, która syna traktowała jak zabawkę. Swojego ojca Hermann pamiętał jako zimnego i gburowatego⁹. Ważną postacią i wzorem dla młodego Hermanna był jego dziadek – pianista – Erdmann von Callenberg, który opiekował się wnukiem¹⁰. Po śmierci dziadka siedmioletni Hermann został wysłany do szkół z internatem: najpierw do prowadzonej przez braci morawskich w niedalekim Uhyst (na Górnych Łużycach), a potem do szkoły w Halle. Następnie rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Lipsku, przerwał je jednak, by poświęcić się karierze wojskowej. Był m.in. członkiem straży przybocznej w Dreźnie w stopniu pułkownika. Jako ochotnik brał udział w bitwach przeciw Napoleonowi, był członkiem gwardii i adiutantem wielkiego księcia Weimar. Prawdopodobnie już w tamtym czasie zauroczył się ogrodami, gdy miał okazję podróżować po Niemczech, Szwajcarii, Włoszech i Francji. O tej fascynacji świadczą opisane wrażenia z Nymphenburger Park w Monachium¹¹.

W 1811 roku zmarł jego ojciec. Początkowo Pückler zamierzał odziedziczone dobra Muskau – ten, jak go nazywał, „podejrzany i niespodziewany spadek” – sprzedać, ale zanim to zrobił przekazał zarządzanie majątkiem Muskau swojemu przyjacielowi. W międzyczasie, w 1812 roku, pierwszy raz wybrał się do Anglii, gdzie zapoznał się z tamtejszą sztuką ogrodową. Wtedy odkrył swoje powołanie jako architekt parków-ogrodów i dostrzegł potencjał posiadłości w Muskau, którą postanowił przekształcić w park krajobrazowy z włączonymi polami (ornamental farm), łąkami, wzgórzami, a nawet częścią miasta. Za początek parku uważa się maj 1815, gdy Pückler ogłosił mieszkańcom ludności, iż będzie rozszerzał istniejący i tworzył nowy park.

Wtedy też, gdy po Kongresie Wiedeńskim 1815 roku Muskau, jako część saksońskich Łużyc, przeszło pod panowanie Prus, Pückler zaczął starać się o powiększenie majątku. Przekraczało to jednak jego możliwości finansowe, dlatego postanowił znaleźć inne rozwiązanie. W 1816 roku zaręczył się z majętną – i wówczas jeszcze nierozwiedzioną – dziewięć lat od siebie starszą Lucie von Pappenheim, córką pruskiego kanclerza księcia Karla Augusta von Hardenberga, z którą ożenił się 9 października 1817 roku. Związek Lucie i Hermanna miał szczególny charakter i choć opierał się na uczuciu (jeśli nie obustronnej miłości, to na pewno głębokiej przyjaźni obojga, która przetrwała do końca), jednak Pückler zawarł to małżeństwo nie bezinteresownie. Liczył on zresztą nie tylko na pieniądze Lucie, ale także na pomoc wpływowego teścia w zdobyciu stanowiska ambasadora i wprowadzeniu go do towarzystwa¹². Pückler był hrabią i wolnym panem stanowym, miał jednak większe ambicje i zależało mu na awansie społecznym. I rzeczywiście, dzięki poparciu jego teścia Karla Augusta von Hardenberga, w 1822 roku otrzymał tytuł książęcy. Podniesiony status pozwalał mu na obracanie się i dobre kontakty w wysokich kręgach. Często bywał w Berlinie, gdzie spotykał się m. in. z Karlem Friedrichem Schinklem, Johannem Wolfgangiem Goethem, Heinrichem Heinem czy pisarką Bettiną von Arnim. Jednak przede wszystkim, dzięki pieniądzom Lucie, Pückler mógł rozpocząć prace nad parkiem.

Jedną z pierwszych zmian było wyburzenie starych obwarowań wokół zamku oraz utworzenie wielkiej Łąki Łez (Tränenwiese), nazwanej na cześć Lucie także Doliną Owieczki (Schnuckental) [ilustr.] – tym bowiem mianem pieszczotliwie zwracał się do narzeczonej¹³ oraz też na jej cześć – Jeziora Lucie (Luciesee), zwanego również Jeziorem Zamkowym (Schlosssee). [ilustr.] Wtedy też rozpoczął sadzenie drzew i krzewów, których liczba w ciągu następnych 30 lat miała osiągnąć odpowiednio: 800 000 i 42 000 sztuk¹⁴. Majątek żony pozwolił w 1817 roku Pücklerowi na dokupienie znacznych obszarów po wschodniej stronie Nysy. Przyjaciel księcia, Leopold Schefer zauważył, iż dał się on wtedy wykorzystać właścicielom tych terenów, którym zapłacił zdecydowanie zbyt wygórowane kwoty¹⁵. Pückler, o czym była już mowa, doceniał znaczenie jakości gleby odpowiedniej dla konkretnych roślin, dlatego w 1819 roku zdecydował się na wielkie przedsięwzięcie, jakim było sprowadzenie lepszej gleby pod nowe nasadzenia po obu stronach Nysy. Zresztą po ślubie (a raczej wynikającym z niego dopływie środków finansowych) wszelkie związane z parkiem prace nabrały rozpędu. Pückler nawiązał kontakt ze słynnym architektem Karlem Friedrichem Schinklem (1781-1841), który miał zaprojektować m.in. przebudowę Nowego Zamku (Neues Schloss), przygotował nawet kilka projektów, jednak ze względu na brak pieniędzy, nie zostały one nigdy zrealizowane¹⁶.

W 1820 roku po zachodniej stronie Nysy posadzono duże drzewa na Łące Górskiej (Bergwiese) i Łące Łez (Tränenwiese), po wschodniej zaś została poszerzona szkółka oraz wzniesiony Dom Angielski (Englisches Haus), którego otoczenie ukształtowano następnego roku. [ilustr.] [ilustr.] W 1822 roku, zgodnie z projektem K.F. Schinkla, wycięto znajdującą się przed Nowym Zamkiem piękną, biegnącą równolegle do Nysy aleję lipową. Zasłaniała ona widok na tarasy po drugiej stronie Nysy¹⁷, a jej wycięcie umożliwiło otwarcie widoku na pleasureground. Obecnie w miejscu lipowej alei jest rampa z drzewkami pomarańczowymi. [ilustr.] W tym czasie Pückler poprosił o pomoc cenionego angielskiego teoretyka sztuki ogrodowej – Humphry’ego Reptona, który wprawdzie sam do Muskau nie przyjechał, ale przysłał tam swojego syna, Johna Adeya¹⁸. 1822 rok to także czas dalszych przygotowań gleby, budowania kanałów odwadniających oraz powstania dwóch ważnych drewnianych mostów – Podwójnego i Angielskiego (Doppelbrücke i Englische Brücke). [ilustr.] Następnego roku wyznaczono i przygotowano drogi i ścieżki, m.in. dojazdowe: z Zamku do Domu Angielskiego i z Mostu Podwójnego do Zamku, a także piękną widokową trasę (Panoramaweg) z Domu Angielskiego przez wzniesienie do planowanej Kaplicy Grobowej (Grabkapelle), w której miejscu powstało później Mauzoleum (Mausoleum). Wtedy też wyznaczono Drogę Helminy (Helminenweg)¹⁹. Planowany był wówczas przez Pücklera również Wiadukt (Viaduct), który zrealizowany został dopiero przez jego następców. [ilustr.]

Uroczyste otwarcie parku, które było właściwie tylko zakończeniem pierwszego etapu jego tworzenia, odbyło się 23 czerwca 1823 roku. Już wówczas dało się zauważyć ogromne zaangażowanie Lucie, która nie tylko prowadziła sprawy organizacyjne i nadzór nad pracami, ale też rozwijała własne koncepcje, m.in. taką, która miała wpłynąć na poprawę finansów. To właśnie Lucie zachęcała i popierała radę dr. Klemanna, by utworzyć w parku obszar zdrojowy. W ten sposób w 1823 roku Pückler podwyższył status swojej posiadłości i dzięki źródłom wody żelazowej, które istniały przy kopalni ałunu [ilustr.] – utworzył trochę na południe od miasta Park Zdrojowy (Badepark)²⁰. W Łaźniach Hermanna (Hermannsbad) goście-kuracjusze już od czerwca 1823 roku mogli korzystać z leczniczych dobrodziejstw tamtejszej wody²¹. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] Wprawdzie ta inicjatywa dużo kosztowała, miała jednak przynieść wysokie dochody. Niewiele wówczas z tego wyszło, bowiem Pückler raczej inwestował w Hermannsbad, jednak Muskau (od 1881 roku Bad Muskau) jako uzdrowisko wciąż się rozwijał i pozostał kurortem do dziś²².

Już w 1823 roku okazało się, że majątek żony, spożyty na budowę parku oraz na zagraniczne podróże i – niekiedy bardzo ekscentryczne – zachcianki księcia, powoli się kończy. W związku z tym w 1826 roku Pückler otrzymał od bardzo już zaangażowanej w tworzenie parku Lucie list, w którym podjęła ona trudną dla siebie decyzję o rozwodzie²³. Małżonkowie rozstali się zatem, choć był to rozwód pro forma, bowiem opierał się na dość przewrotnym pomyśle Lucie: Pückler miał znaleźć kolejną zamożną żonę, co umożliwiłoby księciu i jego exmałżonce dalszą pracę nad kształtowaniem parku. Sam książę miał nawet powiedzieć, że jeśli Lucie posiadałaby jeszcze 150 000 talarów, to z pewnością ożeniłby się z nią ponownie²⁴. Lucie po rozwodzie nadal mieszkała w Muskau (a potem wraz z byłym mężem przeprowadziła się do Branitz, gdzie zmarła w 1854 roku).

W latach 1826-1829 Pückler przebywał w Anglii i Irlandii, gdzie – zgodnie z planem eksmałżonków – poszukiwał bogatej żony, ale wykorzystał ten czas również na zapoznanie się z tamtejszą sztuką ogrodową i zbieranie kolejnych inspiracji. Jednocześnie w Muskau, mimo nieobecności właściciela, park się rozwijał. Książę chciał być zawsze na bieżąco i nie zarzucał pracy nad parkiem. W jednym z listów pisał do Lucie, że każdego wieczora co najmniej jedną godzinę pracuje nad projektem. Podczas jego wielomiesięcznych, a nawet kilkuletnich nieobecności, opiekę nad parkiem sprawowała Lucie wraz z nadzorcą parku Jacobem Heinrichem Rehderem²⁵ oraz z uczniem Pücklera – Eduardem Petzoldem, z którym książę stale wymieniał korespondencję, przesyłając nie tylko wskazówki słowne, lecz także rysunki. Temu ostatniemu ufał książę szczególnie. W jednym z listów do jego ojca (superintendenta w Muskau) pisał: „moja obecność w Muskau nie jest już konieczna, ponieważ jest tam mój alter ego, któremu nawet bardziej ufam, niż sobie”²⁶.

W tym czasie powstały kolejne mosty: uroczy Most Fuksjowy (Fuchsienbrücke) [ilustr.], określany czasem mianem biżuterii Ogrodu Niebieskiego (Blauen Garten) oraz Most Karpi, zw. Białym (Karpfenbrücke zw. Weiße Brücke}, bowiem jako taki widoczny jest jeszcze na dawnych litografiach [ilustr.] [ilustr.]. Również otoczenie Nowego Zamku uległo przeobrażeniom. Wtedy m.in. przy rampie posadzono piękny buk odmiany purpurowej. [ilustr.] To drzewo pochodziło z Groß Schacksdorf i zostało przesadzone do Muskau już jako dorosły, wówczas ponad 40-letni okaz²⁷. Była to niezwykle trudna i bardzo kosztowna operacja, którą dokonano na specjalnie przygotowanym wehikule do transportu drzew²⁸, tzw. Baum-Maschine²⁹. W 1827 roku powstała łąka poniżej obecnego Kamienia Pücklera (Pücklerstein), planowanej Świątyni Wytrwałości (Tempel der Beharrlichkeit) i przy Helmineweg oraz ta przy Domu Angielskim³⁰, a rok później uporządkowane zostały kolejne tereny łąkowe – Łąka Dębowa (Eichwiese) i Łąka Łez (Tränenwiese) po zachodniej stronie Nysy oraz Łąka Bażancia (Fasanenwiese) i Łąka Źródlana (Quellwiese) po wschodniej jej stronie. Zrealizowano też kolejne duże nasadzenia w Parku Zdrojowym (Badepark).

Tymczasem wyprawa księcia na Wyspy nie przyniosła zamierzonego efektu i Pückler powrócił do Muskau bez nowej żony. Jednak wyjazd ten, oprócz kolejnych pomysłów dotyczących krajobrazu, zaowocował dość nieoczekiwanie innego rodzaju sukcesem, który zapewnił znaczący dochód. W czasie pobytu Pückler napisał wielką liczbę listów do Lucie. Jej pomysłem było, by tę korespondencję i wspomnienia opublikować i w ten sposób zdobyć pieniądze na dalsze prace w parku. W roku 1830 wyszły zatem Briefe eines Verstorbenen (Listy umarłego) – pierwszy tom listów, wzbogacony fragmentami pamiętników, a w następnym – druga ich część. Podróżnicze wspomnienia okazały się dużym sukcesem nie tylko literackim, ale i finansowym³¹. Rzeczywiście pozwoliły one na kontynuację kształtowania krajobrazu w mużakowskiej posiadłości, w czym Pückler po powrocie z podróży zaangażował się znów osobiście, najwyraźniej niecierpliwie chcąc zrealizować nowe pomysły. Oprócz stricte krajobrazowych planów, książę przywiózł również przemyślenia natury socjologicznej. Książę zdawał sobie sprawę, że będąc na Wyspach miał wgląd do angielskich posiadłości i możliwość poznania rezydencji i ogrodów wyłącznie dlatego, że sam należał do tego świata. Efektem tej refleksji była bardzo postępowa wówczas decyzja o udostępnieniu swojego parku wszystkim – nie tylko swoim wysoko urodzonym gościom, ale także zwykłym mieszkańcom Muskau.

Kolejne ważniejsze ówczesne zmiany to zasadzenie trzech topoli kanadyjskich na Łące Zamkowej (Schlosswiese), w strefie pleasureground przed Zamkiem. [ilustr.] Były to wówczas już około 20-letnie drzewa. Ich przesadzenie, podobnie jak opisywanego wyżej buka, również było bardzo skomplikowanym zabiegiem, na którego potrzeby zbudowano nawet tymczasowy most. Wtedy także powstał wiadukt przerzucony nad Ścieżką Sary (Sarah’s Walk) oraz wyspa na przyzamkowym stawie i kolejne duże nasadzenia. Istotnie zmieniającym krajobraz było wówczas również utworzenie sztucznej odnogi Nysy, tzw. Nysy Hermanna (Hermannsneiße).

Lata 1832-1836 to okres intensywnych prac, w których efekcie powstało m.in. Jezioro Dębów (Eichsee) oraz przekształcił się Ogród Pański (Herrengarten). Wtedy też obszar parku został poszerzony w kierunku płn.-wsch., a w 1836 po zachodniej stronie Nysy powstał Park Górski (Bergpark).

Pückler uwielbiał podróże i podróżował dużo. W latach 1834-1840 przebywał m.in. w Grecji, Turcji, w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. Również z tych wypraw opublikował wspomnienia (m.in. Briefe eines Verstorbenen, Tutti Frutti. Aus den Papieren des Verstorbenen, Semilassos vorletzter Weltgang. In Europa, Semilasso in Afrika, Der Vorläufer Südöstlicher Bildersaal). Z jednej z tych wypraw przywiózł – w atmosferze wielkiego skandalu – młodziutką, abisyńską niewolnicę, o której mówił, że jest najwierniejszą kopią tycjanowskiej Wenus, tyle że w ciemniejszym wydaniu³². Nazwał ją Ajiamé Machbuba. Machbuba, która towarzyszyła księciu w jego podróży w latach 1837-1840, przyjechała z nim w 1840 roku do Muskau, gdzie mieszkała przez kilka miesięcy (pod nieobecność Pücklera, za to z jego exżoną), zanim pod koniec roku zmarła na zapalenie płuc. Pochowana jest na cmentarzu w Bad Muskau. [ilustr.]

W związku z coraz trudniejszą sytuacją finansową, Pückler postanowił sprzedać posiadłość w Muskau. Lucie była temu przeciwna, sama włożyła tam wiele serca i wielokrotnie przekonywała męża w listach, by zarzucił ten pomysł. O tym, że również dla niego nie była to decyzja łatwa, świadczy fakt, iż nawet już krótko przed sprzedażą, w trakcie trwania rozmów w 1844 roku, książę nie przerywał prac.

Trudno dziś ustalić, ile kosztował park. Wprawdzie w latach 1819-1844 prowadzone były księgi, ale wielu zakupów i inwestycji nie było w nich uwzględnionych (jak np. zakup ziemi). Eduard Petzold szacował, iż wówczas na kształtowanie parku łącznie wydano około miliona talarów³³. Jednak w 1845 roku Pückler sprzedał Muskau i wraz z Lucie przeniósł się do nieodległego Branitz koło Cottbus, który otrzymał jako spadek rodzinny. Pieniądze ze sprzedaży Muskau wykorzystał na przebudowę zamku Branitz i założenie kolejnego angielskiego ogrodu-parku. Tam zmarł 4 lutego 1871 roku i tam został pochowany w piramidzie na sztucznym jeziorze.

Pückler był autorem (jedynej napisanej pod własnym nazwiskiem, a nie pod pseudonimem pracy) – Andeutungen über Landschaftsgärtnerei verbunden mit der Beschreibung ihrer praktischen Anwendung in Muskau (Szkice o ogrodnictwie krajobrazowym połączone z opisem ich praktycznego zastosowania w Muskau) – epokowego przewodnika sztuki ogrodowej i architektury krajobrazu. W pierwszej części zawiera on ogólne teoretyczne przemyślenia o parkach ogólnie. Druga część poświęcona jest konkretnie parkowi w Muskau, który opisany jest m.in. w formie trzech spacerów i uzupełniony o rejestr i mapy. Trasy są krok po kroku szczegółowo omówione, przedstawione zostały napotykane rośliny czy zespoły roślin, budynki, uzupełnione rycinami i planami. Część z nich – to tylko plany, nigdy w rzeczywistości niezrealizowane, ale tu szczegółowo opisane, np. Świątynia Wytrwałości (Tempel der Beharrlichkeit). Całość dopełniona jest rozważaniami o estetyce i filozofii oraz niemal dzisiejszą myślą o ochronie krajobrazu i zabytków. Pückler uznawał ogród, pejzaż za dzieło sztuki, na które jednocześnie składać się mogą różne elementy: malarstwo, muzyka, poezja czy filozofia. Wierzył, że choć krajobrazy powstają z materii, to osiągają wymiar duchowy i mają duchową siłę oddziaływania³⁴. Było to bardzo nowatorskie spojrzenie na krajobraz, które – choć na Dalekim Wschodzie miało wiekową tradycję – w Europie było nowością.

Wielką wartością była dla Pücklera – podobnie jak dla jego autorytetu H. Reptona – malowniczość (pitoresqueness), w postaci pięknych pejzaży i panoram budowanych na różnych osiach widokowych. Przywiązywał też dużą wagę do warstwy uczuciowej, ważnym było dla niego, jakie emocje budzi jego park u jego zwiedzających, wierzył bowiem, że tworzony przez niego krajobraz jest również odbiciem wnętrza jego twórcy. W jednym z listów z 1833 roku Pückler pisał do Bettiny von Arnim, że jeśli ktoś chce poznać jego serce, musi przyjechać do Muskau; zakładał, że park jest swego rodzaju kluczem do zrozumienia jego samego. Jednocześnie książę Pückler był przekonany, że ogrodnictwo krajobrazowe można uznać za udane tylko wtedy, gdy nie widać, że natura ukształtowana została ręką ludzką (poza co najwyżej w dobrze utrzymanymi drogami i odpowiednio rozplanowanymi budynkami)³⁵ i do tej zasady się stosował. Inspirował się w tym zakresie myślą Lancelota „Capability” Browna i zauroczony dziełem Humphryego Reptona, który twierdził, iż „nie chodzi o skopiowanie jakiejś części przyrody, ale należy raczej starać się naśladować przyczynę, dzięki której natura osiąga taki efekt. Wówczas i nasz efekt będzie naturalny”³⁶.

Książę Ludwig Hermann von Pückler-Muskau pozostawił po sobie niezwykle cenne dziedzictwo. Za życia bardziej ceniony był jako pisarz (był jednym z pierwszych autorów z dziedziny tzw. literatury podróży), ale największe zasługi położył w zakresie sztuki kształtowania krajobrazu. Był prekursorem w tej dziedzinie, bo architektura krajobrazu rozwinęła się na dobre dopiero w XX wieku. Aby móc w pełni docenić dzieło księcia, potrzebna jest współpraca badaczy w kilku co najmniej dyscyplinach naukowych: m.in. architektów krajobrazu i architektów ogrodów, historyków sztuki, historyków literatury, czy badaczy historii regionalnej.

 

Sprzedany przez Pücklera w 1845 roku hrabiom von Hatzfeld-Weissweiler, von Hatzfeld-Schönstein i von Nostitz³⁷ majątek już w rok później zmienił właściciela, którym został książę Wilhelm Friedrich Karl von Oranien-Nassau (Fryderyk Niderlandzki). Kontynuował on dzieło Pücklera, dbając o dalszy rozwój parku. Blisko współpracował i wielkim zaufaniem darzył Eduarda Petzolda, którego w 1852 roku – po śmierci Rehdera – uczynił najpierw inspektorem, a następnie dyrektorem parku. Za jego panowania po wschodniej części Nysy założone zostało Arboretum, które uznawane było za najwspanialszą kolekcję w całych Niemczech. Od 1852 roku w miejsce dawnych drewnianych mostów Pücklera stawiano murowane m.in.: Podwójny, Angielski, Książęcy (Doppelbrücke, Englische Brücke, Prinzenbrücke). W 1857 roku przy rampie postawiono dwie figury lwów³⁸ (koncepcja Pücklera zakładała w tym miejscu rzeźby koni, jednak Fryderyk nawiązał tu do lwów herbowych rodziny Oranien-Nassau). Wtedy też w latach 1863-1866 Stary Zamek, Nowy Zamek i Dom Kawalerów zostały przebudowane w stylu neorenesansu³⁹.

Po śmierci księcia Fryderyka (1881) park przeszedł w ręce rodziny von Arnim. Traugott Hermann von Arnim-Muskau zakupił państwo stanowe Muskau w 1883 roku i kładł przede wszystkim wiele wysiłku w kierunku unowocześniania lokalnej gospodarki leśnej. Znaczącą zmianą w parku z tego czasu była budowa, według projektu Juliusa Raschdorffa, w latach 1886-1888 neogotyckiego mauzoleum dla jego zmarłej tragicznie żony Laury⁴⁰. Wzniesiono je w miejscu, które Pückler przeznaczył pierwotnie na Kaplicę Grobową. Przez blisko 30 lat (1891-1928) park nadzorował Rudolf Lauche, jego zasługą są m.in. nasadzenia różaneczników w Ogrodzie Pańskim oraz naprawa szkód powstałych w wyniku I wojny światowej. Kolejną symboliczną zmianą było postawienie pamiątkowego głazu w hołdzie założycielowi parku. Kamień Pücklera stanął na wzgórzu Hilke w 1901 roku w miejscu planowanej przez księcia Hermanna Świątyni Wytrwałości. Modernizacja za czasów rodziny Arnim nie dotyczyła tylko parku, ale także zabudowań: m.in. Nowego Zamku oraz Folwarku Zamkowego⁴¹. Na początku lat 30. XX wieku niemal połowę parku (241 ha z 545 ha) uznano za rezerwat przyrody i objęto ochroną. Park należał i znajdował się pod opieką rodziny Arnim do 1945 roku, gdy po zakończeniu wojny została ona wywłaszczona. W wyniku II wojny światowej ucierpiał cały zespół. Krótko przed zakończeniem działań zbrojnych, by opóźnić ofensywę Armii Czerwonej, żołnierze niemieccy kopali okopy i wysadzili mosty na Nysie. Zniszczony został wówczas Stary Zamek, Mauzoleum i Dom Angielski. W maju wojska radzickie spaliły Nowy Zamek. Po wojnie park został podzielony granicą na Nysie Łużyckiej. Większa jego część znalazła się po stronie polskiej i przeszła pod zarząd Lasów Państwowych. Po niemieckiej stronie granicy – pozostał Nowy i Stary Zamek, przyzamkowe ogrody oraz Park Górski. Przez początkowe lata po wojnie na Łące Łez i Łące Zamkowej (Tränenwiese i Schlosswiese) pasły się owce, posadzono ziemniaki i inne warzywa. Pierwsze prace renowacyjne po stronie niemieckiej zostały podjęte w 1953 roku. W 1965 rozpoczęto odbudowę Starego Zamku w stylu barokowym, którą ukończono dopiero po niemal 20 latach, w 1984 roku. [ilustr.] [ilustr.] W 1967 roku wyrównano pozostałe w parku po czasie wojny okopy. W 1972 roku po polskiej stronie zostały rozebrane pozostałości po Angielskim Domu i Mauzoleum. Od końca lat 80. XX wieku leśne tereny parku Lasy Państwowe przekazały Ministerstwu Kultury i Sztuki⁴².W 1988 roku zawarto polsko-niemieckie porozumienie w sprawie współpracy przy rekonstrukcji parku. Po stronie polskiej opiekę objął Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (obecnie Narodowy Instytut Dziedzictwa), a w 1993 roku w Niemczech powstała Fundacja Stiftung „Fürst-Pückler-Park Bad Muskau” finansowana przez kraj związkowy Saksonia oraz państwo. Od tego czasu datuje się też ścisła współpraca niemieckich i polskich służb konserwatorskich i zdecydowanie przyspieszają prace po obu stronach granicy⁴³. W 1991 roku na historycznym miejscu postawiono ponownie Kamień Pücklera (Pücklerstein), a w 1995 roku rozpoczęła się odbudowa Nowego Zamku. [ilustr.] [ilustr.] W 1998 roku Park Mużakowski został wpisany do polskiego rejestru zabytków, a w maju 2004 roku uznany za Pomnik Historii. Ukoronowaniem prac było wpisanie 2 lipca 2004 roku Muskauer Park/Parku Mużakowskiego na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. W międzyczasie prace były kontynuowane: Most Podwójny (Doppelbrücke) został ponownie otwarty w 2003 roku. W 2010 roku na dawne miejsce po obu stronach zewnętrznych schodów prowadzących na Łąkę Zamkową powróciły złote lwy. W tym czasie stopniowo oddawano do użytku Nowy Zamek. Odbudowę Mostu Angielskiego (Englische Brücke) i renowację Mostu Arkadowego (Mostu nad Ścieżką Sary/Sarah‘s Brücke) zakończono się w roku 2011. Niemiecko-polska współpraca nad tym wspólnym zabytkiem wciąż się rozwija, zbliżając do odtworzenia wyglądu parku według założeń jego twórcy i późniejszych właścicieli⁴⁴. Park wymaga bowiem ciągłej troski i opieki, zgodnie z przekonaniem jego twórcy, iż: „W sztuce ogrodowej nie jesteśmy w stanie – tak jak to jest w przypadku malarzy, rzeźbiarzy czy architektów – stworzyć gotowego, całkiem zamkniętego dzieła, a to dlatego, że nie jest on nieożywiony. Park żyje i jest obrazem natury, ale i nas samych jednocześnie. (…) Jest dziełem, które nie jest nieruchome, którego nie da się całkiem zatrzymać i które nie może być pozostawione same sobie”⁴⁵.

Park każdego roku odwiedza coraz więcej turystów, często też łączących wizytę w Bad Muskau z podróżą do innego stworzonego przez Pücklera arcydzieła sztuki krajobrazu – parku w nieodległym Branitz.