Opis architektury i wystroju architektonicznego - Zespół rezydencjonalny wraz z parkiem w Żarach - Żary - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego

Zamek w obecnym kształcie jest budowlą czteroskrzydłową, trójkondygnacyjną, założoną na planie zbliżonego do kwadratu czworoboku. Jednotraktowe skrzydła rozplanowane są wokół we­wnętrznego dziedzińca, otoczonego z trzech stron krużgankami. Skrzydła nakrywają wielospadowe dachy. Ze skrzydła południowego wyrasta czworoboczna wieża, dominująca nad zwartą bryłą zamku. Do narożnika południowo-wschodniego przylegają dwa, proste budynki kuchni zamkowych.

Gładkie elewacje, przeprute prostokątnymi otworami okiennymi, zdobi fryz oraz wydatny gzyms koronujący. Natomiast wystrój elewacji wieży tworzą pilastry ujmujące naroża, spięte kluczem uskokowe opaski wokół otworów, a wieńczy rozbudowany gzyms koronujący. [ilustr.]

Piwnice nakryto sklepieniami kolebkowymi, natomiast komnaty sklepieniami kolebkowymi z lunetami, deko­rowanymi renesansowymi i barokowymi sztukateriami. Wnętrza w części zdobione są renesansowymi i wczesnobarokowymi sztukateriami. Najbardziej dekoracyjna jest sala na I piętrze skrzydła południowego, dawniej mieszcząca kaplicę. Tu sklepienie krzyżowe oraz nisze okienne ozdobiono sztukateriami w formie wici roślinnej, w którą wpleciono motyw akantu, kiści winogron, rozet i ptaków. [ilustr.] W centralnej części sklepienia przedstawiono orła z głową zwróconą w kierunku kartusza herbowego. Szwy sklepienne podkreślono perełkowaniem. Ponad wspornikami przedstawiono w reliefie greckich bogów, a w górnych partiach ścian rozmieszczono sceny figuralne ze Starego Testamentu, ujęte w architektoniczne obramienia. Na ścianie zachodniej w dekorację malarską wpleciono herb Baltazara von Promnitz oraz tablicę z inskrypcją i datą 1561 r. Bezpośrednio nad tą salą odkryto relikty starszych polichromii, zdobiących istniejącą tu niegdyś kaplicę.⁴³ Na tej samej kondygnacji, w skrzydle wschodnim, mieści się sala o wczesnobarokowym wystroju. Przekryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami, bogato dekorowana sztukaterią w formie sieci wyznaczającej pola ujęte perełkowaniem. [ilustr.] Na północnej ścianie przedstawiono tu scenę Sądu Salomona. Również inne sale skrzydła zachodniego na tym poziomie posiadają bogatą dekorację sztukatorską.

Pałac, usytuowany po wschodniej stronie zamku, jest budowlą czteroskrzydłową, z wydłużonym, prostokątnym dziedzińcem wewnętrznym, na który prowadzi przejazd bramny mieszczący się w południowym skrzydle. Trzykondygnacyjna bryła nakryta jest dachem mansardowym. Pałac jest podpiwniczony w północno-zachodniej części.

Fasada pałacu, zwrócona w kierunku południowym, została zakomponowana w wielkim porządku, jako symetryczna, dziewiętnastoosiowa, z częścią środkową oraz narożnikami podkreślonymi ryzalitami pozornymi. Ryzalit środkowy zaakcentowano kolumnadą, natomiast ryzality narożne pilastrami. Zwieńczono je tympanonami – środkowy zamknięty łukiem odcinkowym, a boczne trójkątne. W centralnym umieszczono podwójny herb - Promnitzów i Sachsen-Weißenfels, natomiast w bocznych tympanonach widnieją kartusze z monogramem księżnej saksońskiej Anny Marii („AMHZS” – zachowany jedynie w części) i hrabiego Erdmanna Promnitza („CGVP”). [ilustr.] Horyzontalne podziały tej elewacji tworzą gierowane gzymsy międzykondygnacyjny i koronujący. Część prostokątnych otworów okiennych ujmują profilowane opaski, przy czym niektóre spięto kluczem lub ozdobiono uszakowymi obramieniami. Pozo­stałe elewacje posiadają wystrój skromniejszy.

Wnętrza w większości uległy zniszczeniu w trakcie bombardowania w 1944 r., kiedy to zawaleniu uległy stropy, część murów i ścian działowych. Zachowane są sztukaterie w pomieszczeniach zachodniej części skrzydła południowego oraz opracowanie ścian części sal pałacowych.