Dzieje zespołu i jego właścicieli - Zespół rezydencjonalny wraz z parkiem w Żarach - Żary - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właścicieli

Początkowy gród, w pobliżu którego krzyżowały się dwa trakty komunikacyjne – z Pomorza Zachodniego na Śląsk i z Łużyc do Wielkopolski, dał początek osadzie targowej, która na początku XIII w., w czasie władania tymi ziemiami przez Henryka Brodatego, przekształcona została w ośrodek miejski.¹

Żary w okresie średniowiecza stanowiły centrum majątku rycerskiego będąc w rękach kolejnych szlacheckich rodów. Pierwsza siedziba w Żarach, jak podają źródła, wzniesiona została w początku XIII w. przez Albrechta Dewina z możnego rodu czeskiego, lub kolejnego władcę tych ziem - Ulricha I von Pack.² Jej relikty, w postaci późnoromańskiej wieży rycerskiej odkryto podczas prowadzonych tu badań archeologicznych.³ Natomiast właściwy zamek w Żarach wzniesiono w 2 poł. XIII w., prawdopodobnie przez Ulricha I von Pack, który władał ziemią żarską w latach 1280-1299.⁴ Zbudowano go na reliktach wcześniejszego obiektu, przy północnej kurtynie okalającej dziedziniec od wschodu, południa i zachodu. Budowla ta była trójkondygnacyjna, podpiwniczona, o trójdzielnym, jednotraktowym układzie wnętrz. Wschodnią część parteru zajmowała reprezentacyjna sala, a na piętrze mieściła się kaplica. Piwnice zamku przesklepiono, a wnętrza nakryto drewnianymi stropami. Obiekt otoczony był fosą, która widoczna jest dziś od strony północnej i zachodniej. W latach 1320-1329 Ulrich II von Pack powiększył swoją siedzibę dobudowując trójkondygnacyjne skrzydło zachodnie. Wzniesiono wówczas od południa górującą nad zamkiem wieżę i podwyższono mur kurtynowy.⁵

W 1355 r. Friedrich von Biberstein (1306-1360), w wyniku małżeństwa z Jadwigą von Pack, przejął władztwo żarskie, co dało początek tutejszej linii tego szlacheckiego rodu.⁶ Dla Bibersteinów Żary nie były główną siedzibą. Jednakże w 1402 r. rozpoczęto prace, w wyniku których zamek zyskał reprezentacyjny status, realizując rozbudowę w gotyckim stylu. Wzniesiono skrzydło wschodnie, w którym zakomponowano wjazd na dziedziniec.⁷ Wówczas również dobudowano łącznik pomiędzy skrzydłem zachodnim i wieżą. Przebudowie poddano też zamkową kaplicę, która zyskała sklepienie i bogaty wystrój malarski. Pozostałe wnętrza nakrywały belkowe stropy, a ich układ komunikacyjny był amfiladowy. Przy czym komunikacja prawdopodobnie rozwiązana była poprzez drewniane ganki nadwieszone od strony dziedzińca.⁸ W tym okresie wzniesiono również mury obronne zamku, powiązane z murami miejskimi oraz przedzamczem urządzonym po wschodniej stronie założenia.⁹

Następca Friedricha - Johann III von Biberstein (1342-1424) posiadał znaczny kompleks dóbr na pograniczu śląsko-łużyckim, w skład którego wchodziły Żary, państwo Beeskow i Storkow, Forst, Trzebiel oraz Lubsko. W okresie panowania syna Johanna - Ulricha, który odziedziczył część majątku, z posiadłości żarsko-trzebielsko-lubskich utworzono dominium o znacznej samodzielności.¹⁰

W połowie XVI w. Hieronim von Biberstein (1490-1549), a następnie jego brat Christoph (1549-1551) dokonali renesansowej przebudowy zamku. Bodźcem do przystąpienia do tej szeroko zakrojonej inwestycji były zniszczenia obiektu wskutek pożaru, który trawił zamek w 1507 r.¹¹ Hieronim podjął prace w 1540 r., co upamiętnia kartusz herbowy z inskrypcją nad wejściem na dziedziniec we wschodnim skrzydle zamku. [ilustr.] Ujednolicono wówczas wygląd wewnętrzny i zewnętrzny, wieńcząc elewacje belkowaniem z fryzem oraz profilowanym gzymsem z ornamentalną, sgraffitową dekoracją. Zmieniono również kształt otworów okiennych i drzwiowych na prostokątny i ozdobiono je dekoracją profilową w technice sgraffito. Dokonano także przekształceń w obrębie reprezentacyjnych wnętrz obiektu, zamykając je sklepieniami kolebkowymi z lunetami wraz z wystrojem sztukatorskim i malar­skim.¹²

W 1547 r. zamek nawiedził kolejny pożar. Po śmierci Hieronima i przejęciu majątku przez Christopha w 1549 r. przystąpiono do kolejnych prac związanych z renesansową przebudową zamku. Wzniesiono wówczas krużganki po trzech stronach dziedzińca, zdobiąc je bogatą dekoracją sgraffitową z motywami groteski, a ich krzyżowe sklepienia pokryto sztukaterią z floralnymi motywami. [ilustr.] [ilustr.] Opracowano również sztukatorsko wnętrza części mieszkalnej.¹³ W sali na I piętrze wschodniego skrzydła wykonano także malowidło z przedstawieniem Sądu Salomona.¹⁴ [ilustr.]

Bibersteinowie przy pomocy licznych nadań przywilejów stworzyli warunki do dobrego rozwoju gospodarczego, przestrzennego i demograficznego miasta. Żary stały się wówczas ukształtowanym ośrodkiem z silną organizacją cechową, skupioną wokół produkcji sukienniczej, browarniczej, rozwijającym się handlem oraz prawem bicia własnej monety.

Po śmierci Christopha w 1551 r. dobra żarskie, jako wygasłe lenno przeszły pod panowanie króla Czech, który w 1558 r. sprzedał dobra biskupowi wrocławskiemu Balthasarowi Promnitz (1488-1562), który posiadał wysoką pozycję publiczną, jako książę-biskup nysko-wrocławski, a przede wszystkim lojalny i bliski stronnik Habsburgów. Ród Promnitzów, który odtąd panował w ziemi żarskiej, posiadał szlachecką, rycerską tradycję sięgającą średniowiecza, a wywodził się ze śląska.¹⁵

Działalność rodu von Promnitz w niedługim czasie przyniosła rozkwit miasta. Dzięki staraniom Balthasara majątek żarski został przekształcony w państwo stanowe (Standesherrschaft). A w 1559 r. cesarz Ferdynand I podniósł przedstawicieli rodu von Promnitzów do stanu baronów Rzeszy (Reichsfreiherrenstand).¹⁶

Dla podkreślenia statusu właścicieli poczyniono znaczące inwestycje na żarskim zamku. W 1561 r. zaaranżowano nowy, niezwykle bogaty wystrój kaplicy w skrzydle północnym, a realizację tegoż upamiętniono herbem Balthasara von Promnitz z datą. Zmieniono formę sklepienia, które pokryto sztukateriami, zaś wnętrze kaplicy zyskało rozbudowane polichromie o tematyce starotestamentalnej.¹⁷ [ilustr.]

Balthasar przekazał dobra żarskie w drodze dziedziczenia znakomitemu krewnemu - Seyfriedowi von Promnitz (1534-1597), aktywnemu na cesarskim dworze, żonatemu z Ursulą von Schaffgotch, a po jej śmierci z Beginą von Lobkovitz. ¹⁸ Rozpoczął on zabudowę średniowiecznego przedzamcza, wznosząc budynek nad domem bramnym, a pod koniec swego życia, według projektu Michaela Hirschfeldra, kaplicę pw. Św. Trójcy.¹⁹ Po śmierci Seyfrieda cały majątek odziedziczył jego najstarszy syn – Heinrich Anselm (1564-1622), który podobnie jak ojciec doszedł do wysokich funkcji na dworze cesarskim, ciesząc się statusem habsburskiego zausznika. Po jego śmierci dobra żarskie odziedziczył syn - Siegmund Seyfried (1595-1654), a później jego syn - Erdmann Leopold (1631-1663), który kultywował rycerskie tradycje rodu walcząc z Turkami jako cesarski pułkownik. Erdmann Leopold był również wybitnym matematykiem i aktywnym mecenasem sztuki, a na dworze cesarza Leopolda I pełnił funkcję szambelana.²⁰

W 1659 r. na zamku w Żarach urodził się Balthasar Erdmann von Promnitz (1659-1703), syn Erdmanna Leopolda. Gdy miał 5 lat jego ojciec zmarł. Z uwagi na niepełnoletność hrabiego, majątkiem żarskim zarządzali Ulrich von Promnitz i magnat Christoph Leopold Schaffgotsch. W 1678 r., po uzyskaniu zgody elektora saskiego Jana Jerzego III oraz cesarza Leopolda I – Balthasar Erdmann objął dobra żarskie i pszczyńskie. Ożeniony z Emilie Agnes von Reuss ze znamienitej, saskiej rodziny szlacheckiej, jako niezwykle przedsiębiorczy władca doprowadził do znaczącego powiększenia zasobności żarskiego majątku. Zakładał nowe wsie, folwarki, rozwijał rzemieślnictwo. Około 1690-1691 r. na podzamczu, rozwijającym się od połowy XIV w. wybudowano kuchnie zamkowe stanowiące nowe, wygodne zaplecze siedziby. Wzniesiono dwa budynki, łączące się z zamkiem i ze sobą narożnikami, przy czym kuchnia zachodnia została wybudowana na reliktach wcześniejszych obiektów - baszty i południowego fragmentu murów obronnych.²¹ [ilustr. 15-b-004] Balthasar Erdmann był dobrym gospodarzem żarskiego majątku i kilkukrotnie odbudowywał nawiedzane przez pożary miasto. Hrabia był ponadto mecenasem sztuki i nauki, finansując w Żarach bibliotekę, galerię malarstwa, teatr dworski i stałą orkiestrę. Po śmierci Balthasara Erdmanna w 1703 r. dobra żarskie odziedziczył jego najstarszy syn – Erdmann II von Promnitz (1683-1745), który odegrał wielce istotną rolę w dziejach rodu i Żar. ²² [ilustr.]

Młodość Erdmanna II von Promnitza upłynęła na licznych podróżach do Hiszpanii, Włoch, Szwajcarii, a także Francji, gdzie bawił na dworze Ludwika XIV zdobywając doświadczenie i obycie w wielkim świecie, którego namiastkę później starał się wprowadzić w swojej żarskiej rezydencji. Był on ministrem na dworze saskim, kawalerem Orderu Orła Białego i wolnym panem w Żarach, Pszczynie, Trzebielu i Nowogrodzie.²³ W 1705 r. Erdmann II, przy pewnej protekcji króla Augusta II Mocnego, ożenił się doskonale z saską księżną Anną Marią von Sachsen-Weißenfels.²⁴ Jego niezwykle zaangażowana działalność kulturalna doprowadziła do wyniesienia Żar do rangi ważnego ośrodka w regionie. Z uwagi na wielką ambicję i dążenie do uzyskania książęcego tytułu, które miało nigdy nie zostać zaspokojone, Erdmann II zrealizował zakrojone na szeroką skalę prace mające na celu stworzenie w Żarach rezydencji na miarę europejskiej rodowej siedziby, zgodnie z panującą modą, nurtami w architekturze i tendencjami modnymi wśród wielkiej szlachty.

Żarski pałac został wzniesiony w latach 1710-1728, na miejscu średniowiecznego podzamcza. Zbudowano go na reliktach wcześniej istniejących tu obiektów, a także XIV-wiecznych murów miejskich.²⁵ W jego obręb włączono również dawny kościół zamkowy pw. Świętej Trójcy, wzniesiony w 1593 r., który uległ zniszczeniu w trakcie pożaru miasta w 1619 r.²⁶ Projekt rezydencji wiązany jest z architektami Giulio Simonettim i Carlem Spanningerem, którzy pracowali dla Erdmanna II w latach 1705-1706 oraz 1709-1710. Natomiast właściwą realizację obiektu przypisuje się saskiemu budowniczemu Georgowi Bӓhr.²⁷ Bogaty wystrój sztukatorski wnętrz był dziełem wielu artystów tj.: Domenico Caltella, Peter Dallinger i Heinrich Schultz. Prace rzeźbiarskie wykonał Johann K. Buchan. Przy realizacji obiektu zatrudniono również wybitnych malarzy tj. David Hoyer, Elias Teufer, Andreas Volkret, Martin Schnell, Karl Gottlieb Krüger i Michael Charle.²⁸

Barokowy pałac zrealizowano jako czteroskrzydłowy, z dziedzińcem wewnętrznym. Trójkondygnacyjny obiekt przekryto mansardowym dachem. Reprezentacyjną fasadę zwrócono w kierunku południowym i zakomponowano w wielkim porządku, symetrycznie, z wydatnym ryzalitem środkowym zaakcentowanym kolumnadą i zwieńczonym naczółkiem z kartuszem z herbami hrabiego Erdmanna II von Promnitz i Anny Marii von Sachsen-Weißenfels. Wystrój architektoniczny stworzono z kanonu typowych dla okresu baroku form gierowanych gzymsów, fartuszków i opasek ujmujących otwory okienne. [ilustr.]

Wnętrza pałacu ozdobiono barwnymi kominkami, plafonami z płaskorzeźbami i malarstwem iluzjonistycznym oraz pełnoplastycznymi przedstawieniami figuralnymi, bogatymi sztukateriami i malowidłami. [ilustr.] W północnym skrzydle pałacu zrealizowano kaplicę, która została poświęcona w 1711 r., a wzniesiono ją jako dwukondygnacyjną, z emporami i lożą kolatorską rodziny von Promnitz. [ilustr.] Jej wnętrze bogato dekorowano sztukateriami oraz plafonem z malowidłem przedstawiającym Św. Jana na wyspie Patmos.²⁹

Dla ostatecznego, kompleksowego ujęcia formy rezydencji w tym okresie nadano również ujednolicony wygląd elewacjom zamkowym, wieńcząc je koronującym gzymsem. Wtedy też przebudowano wieżę nadając jej barokowy charakter.³⁰

Ambitne plany Erdmanna II obejmowały również zakomponowanie części ogrodowej i parkowej. Po wschodniej stronie pałacu założono prywatny ogród w typie włoskiego giardino segreto, osłonięty wysokim murem, a zawierający regularną, czterokwaterową kompozycję.³¹ Od strony północnej, do muru miejskiego ograniczającego od północny prywatny ogród dobudowano budynek ujeżdżalni, połączony z pałacem gankiem, mieszczący wielką halę do ćwiczeń hippicznych.³²

Odrębną koncepcję stanowiła realizacja przez hrabiego rozległego parku na północ od pałacu.

W sposób rozbudowany zagospodarowano znaczną przestrzeń po zewnętrznej stronie murów obronnych, gdzie powstał park podzielony tematycznie, reprezentujący różne typy kompozycji, regularną i naturalistyczną, z małą architekturą i wieloma budynkami towarzyszącymi. Na osi pałacu wytyczono aleję kasztanową, ograniczoną z obu stron murem, która z pałacem łączyła się dekoracyjnym mostkiem przerzuconym przez rzeczkę Żarkę, a którą od północy zamknięto tzw. Bramą Błękitną, wzniesioną w 1708 r. w duchu baroku.³³

Od głównej alei kasztanowej w kierunku zachodnim zakomponowano naturalistyczny park w typie angielskim, a wschodnim – regularny ogród w typie francuskim. W kierunku zachodnim wiodła aleja prowadząca do barokowego pawilonu ogrodowego zwanego Domkiem Winiarza, wzniesionego na planie ośmioboku, usytuowanego na wzniesieniu - Winnym Wzgórzu, górującym nad całym założeniem, na którego stokach założono winnice. [ilustr.] Wzniesiono tu również browar, który nie przetrwał do naszych czasów. A dalej na zachód urządzono Bażanciarnię. Natomiast od północy tę część ograniczał średniowieczny kościół pw. Św. Piotra wraz z cmentarzem. Barokowy układ wodny wyznaczała rzeczka Żarka, płynąca przez Bażanciarnię i opływająca Wzgórze Winne, równolegle do ogrodu francuskiego we wschodniej części parku.³⁴ Regularnie zakomponowaną część ogrodu francuskiego powiązano z wzniesionym tu tzw. Pałacem Letnim. Oś kompozycji stanowiła aleja usytuowana na osi elewacji południowej tegoż obiektu, którą dwukrotnie przecinały biegnące prostopadle aleje. Skrzyżowania akcentowały formy kuliste i eliptyczne, a w partii północnej biegły kolejne ścieżki. Ogród więc podzielony został na poszczególne kwatery, których pola wypełniały dywanowe partery o eliptycznych motywach.³⁵ Od północy tę część zamykała aleja lipowa wiodąca od zespołu folwarcznego, zaopatrującego rezydencję, do pałacu letniego, z którym łączyła się dekoracyjną bramą.

Pałac Letni wzniesiony został w 1723 r., według projektu Ogród Spanningera i Simonettiego z przeznaczeniem na zaplanowaną tu przez Erdmanna II szkołę rycerską. Początkowo miał on regularną kompozycję pozostającą w stylistyce renesansowej. Jednakże, już w poło­wie XVIII w. obiekt zaczął pełnić funkcję pałacu letniego – domu zabaw. Była to wówczas niewielka, dwu­kondygnacyjna budowla, nakryta dachem czterospadowym, założona na planie wygiętego w łuk prostokąta, otoczona szańcem oraz fosą z mostkiem zwodzonym. W 1735 r. obiekt został rozbudowany. Do pierwotnej bryły od strony zachodniej dostawiono dwa skrzydła, ustawione w stosunku do siebie pod kątem prostym, zaś od północy – ryzalit mieszczący klatkę schodową. ³⁶

Erdmann II Promnitz przyniósł Żarom pomyślność i rozkwit, a monumentalna rezydencja w krajobrazowej otoczce stała się materialnym tego obrazem. Jego dwór tętnił życiem, wypełnionym balami, wystawnymi przyjęciami, podejmując szlachtę i koronowane głowy. Żary wielokrotnie odwiedzali August II i August III Sas oraz Fryderyk Wielki. Na dworze Erdmanna II, który był hojnym mecenasem sztuki, funkcję kapelmistrza przez cztery lata sprawował Georg Philip Telemann – wybitny kompozytor epoki baroku, który w Żarach stworzył wiele utworów (lata 1704-1708).³⁷ Śmierć Erdmanna II w 1745 r. w nieistniejącym już pałacyku myśliwskim na obrzeżach Żar, okryła smutkiem rozległe włości, w których miał opinię dobrego i sprawiedliwego gospodarza. Cały majątek odziedziczył jego syn Johann Erdmann.³⁸

Życie dworskie ustało w 1765 r., kiedy to ostatni z Promnitzów zrzekł się praw do dominium żarskiego na rzecz arcyksięcia Saksonii. Zamek i pałac pozostały w rękach rodziny do początku XX w., jednak straciły całkowicie znaczenie, gdyż pozostawionym w mieście majątkiem zajmował się jedynie mianowany do tego zarządca, co zaważyło na losach rezydencji i ogrodów. O ile utrzymywanie bażanciarni i winnicy było ekonomicznie uzasadnione, to pielęgnacja ogrodów pałacowych stanowiła pewien zbytek w trudnym czasie. W 1783 r., Siegmund Perti, kupiec i właściciel tkalni, wynajął od Promnitzów Pałac Letni i urządził w nim warsztaty holenderskie. W konsekwencji zagospodarowanie tej części ogrodu zostało całkowicie zmienione. Natomiast w pałacu od 1812 r., mieścił się zakład dla obłąkanych. Teren po dawnym ogrodzie barokowym użytkowany był gospodarczo, urządzono tu warzywniki i sady. Natomiast wschodnią część parku zabudowano.³⁹

Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. Żary przeszły pod panowanie pruskie. Zgodnie z nowym podziałem administracyjnym z miast Żar, Brody, Trzebiel i Zasieki utworzono powiat żarski z siedzibą władz powiatowych w pałacu. Natomiast zamek od 1824 r. służył jako więzienie i siedziba wojskowych urzędów.

Na pocz. XX w. żarski magistrat zrealizował koncepcję utworzenia parku miejskiego, z obszaru przejętego w 1907 r. od rodziny Promnitzów, a stanowiącego dawny park pałacowy. Z fundacji Joanny Knopf w latach 1911-1913, zrealizowano kompozycję rozplanowaną w oparciu o istniejące już, historyczne zagospodarowanie, urządzając dodatkowo plac zabaw, dodając nowe nasadzenia, które częściowo zastąpiły starodrzew oraz zieleń niską zmieniającą wyraz całości. W 1929 r. w parku wybudowano pawilon muzyczny z fundacji dr Langa – właściciela apteki, a na terenie dawanej bażanciarni postawiony została pomnik Alberta Leo Schlagetera.⁴⁰ [ilustr.]

Wiek XX przyniósł też nowe, słuszne użytkowanie zamku. W 1930 r. urządzono w nim muzeum regionalne powiatu żarskiego. W latach 1937-1938 w zamku prowadzono badania i prace konserwatorskie, oraz dokonano pewnego ujednolicenia elewacji, kreując jej wygląd w bardziej dekoracyjny sposób.⁴¹ [ilustr.] W kwietniu 1944 r. w czasie nalotu alianckiego zamek i pałac zostały poważnie uszkodzone. Bomba zniszczyła południowo-zachodni narożnik zamku. Mocno ucierpiał też północno-zachodni narożnik pałacu i znaczna część wnętrz w tym obszarze. [ilustr.]

Od 1955 r. podjęto szeroko zakrojone prace, prowadzone stopniowo przez wiele lat, mające na celu zabezpieczenie obiektów. Usunięto elementy grożące zawale­niem, rozebrano spękane mury, odgruzowano wnętrza. Dokonano rekonstrukcji murów, sklepień i stropów uszkodzonych w trakcie rzeczonego bombardowania. [ilustr.] W pałacu zachowano więźbę skrzydła północ­nego, natomiast do pozostałych skrzydeł wprowadzono stalową konstrukcję. W latach 70. przeprowadzono miejscowo badania architektonicz­ne obiektów oraz archeologiczne. Prowadzono też badania i prace konserwatorskie obejmujące zabezpieczenie malowideł i sztukaterii. W zamku wprowadzono nową, ujednoliconą stolarkę okienną. W związku z zamiarem adaptacji obiektu do nowej funkcji tj. pałacu ślubów, części muzealnej i kawiarni, do 1980 r. wykonano prace obejmujące wykonanie instalacji elektrycznej i wodno-kanali­zacyjnej. Po sprzedaży zamku prywatnemu właścicielowi tok prac został przerwany. W ostatnich latach wykonano nowe pokry­cie dachu zamku i pałacu. Obiekty pozostają nadal nieużytkowane.

W 2006 r. z inicjatywy Urzędu Miasta Żary opracowano projekt rewaloryzacji parku miejskiego, obejmującego obszar dawnych parków pałacowego i miejskiego. Przeprowadzona rewitalizacja objęła rekonstrukcję i modernizację fontanny, budowę nowego i renowację istniejącego ogrodzenia oraz uporządkowanie układu komunikacyjnego.⁴² W parku dokonano nowych nasadzeń, założono kwietniki o formie nawiązującej do barokowych pater. Ponadto odbudowano pawilon muzyczny, w nieco zmienionej lokalizacji z stosunku do pierwotnego obiektu. Obszar parku jest pielęgnowany i chętnie użytkowany przez mieszkańców Żar i przyjezdnych.