Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół pałacowo-parkowy w Żaganiu - Żagań - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Początki średniowiecznej siedziby książęcej na miejscu obecnego pałacu sięgają prawdopodobnie końca XIII w. Zamek mógł istnieć tu już w roku 1299, bowiem z tego czasu pochodzi wiadomość potwierdzająca przekazanie zakonowi augustianów przez księcia żagańskiego Konrada II (zm. 1304) wybudowanych w pobliżu kościoła parafialnego przez jego brata Przemka (zm. 1289) domów drewnianego i murowanego, tj. dawnego zamku¹. Przekazanie augustianom dotychczasowego zamku wiązało się zapewne z wybudowaniem nowej siedziby książęcej w południowo-wschodniej części miasta, powstałej po przesunięciu około 1280 r. jego granic na wschód². Najstarsza wzmianka na temat tego obiektu pochodzi z roku 1319³.

Zamek, zniszczony w 1495 r. podczas pożaru, został odbudowany przez księcia saskiego Albrechta (1472-1500), modernizacji poddano również jego system umocnień⁴. W 1515 r. książę saski Jerzy (1500-1539) polecił wyremontować zamkową kaplicę, nieużytkowaną od czasów wspomnianego pożaru⁵. W okresie gdy panem zastawnym księstwa żagańskiego był Zygfryd baron von Promnitz, miały miejsce dwie katastrofy budowlane: w 1574 r. zawalił się strop w sali jadalnej, a dziewięć lat później osunęło się skrzydło zachodnie budowli, jednak już w roku 1584 zamek został odbudowany „piękniej niż poprzednio”⁶.

Sporządzony w roku 1601 na polecenie Rudolfa II Habsburga (1576-1611) urbarz Żagania⁷ opisuje zamek jako obiekt składający się z trzech głównych członów, otoczony fosą od zachodu i północy, zaś skrzydłami północnym i zachodnim przylegający do murów miejskich. Wejście do zamku usytuowane było po stronie północnej i poprzedzone mostem. Na prawo od wejścia zlokalizowana była dwukondygnacyjna wieża z użytkowym poddaszem, na lewo zaś – podpiwniczony, dwukondygnacyjny tzw. „stary murowany trzon”; w odróżnieniu od niego pozostałe dwa skrzydła, tj. „środkowe” (wschodnie) i „tylne” od strony rzeki (południowe), oba trzykondygnacyjne, nazywane są przez autora urbarza „nowo wybudowanymi”, a ich budowa miała nastąpić za czasów Zygfryda barona von Promnitz. W skrzydle wschodnim zlokalizowana była m.in. kaplica, natomiast w południowym – kancelaria.

W 1627 r. Ferdynand II Habsburg wyraził zgodę na sprzedaż księstwa żagańskiego Albrechtowi von Wallenstein, księciu Frydlandu, co nastąpiło formalnie w 1628 r.⁸ [ilustr.] Już w 1627 r. książę planował rozpoczęcie w przyszłym roku budowy w Żaganiu ufortyfikowanej siedziby⁹. W latach 1628-1630 trwały prace przygotowawcze, polegające na gromadzeniu materiałów budowlanych oraz rozbiórce sąsiednich budynków w celu uzyskania miejsca pod planowaną budowę¹⁰. Pod koniec 1630 r. – jak wynika z listu zatrudnionego przez Wallensteina i przebywającego w Żaganiu mistrza budowlanego Vincentio Boccacciego – rozpoczęto wykopy pod fundamenty¹¹. Zamiarem księcia było doprowadzenie do końca 1632 r. do stanu surowego otwartego, co potwierdza jego list z 21 marca tego roku¹². W lipcu roboty budowlane wstrzymano z uwagi na zajęcie miasta przez oddziały saskie i brandenburskie i ucieczkę Boccacciego, który powrócił do Żagania dopiero 1 czerwca 1633 r., by kontynuować budowę¹³. Wallenstein planował zakończenie inwestycji w 1636 r., o czym informował w liście z 4 grudnia 1633 r.¹⁴, jednakże zamiar ten udaremniła jego śmierć w lutym 1634 r.

Z osobą Albrechta von Wallensteina wiązać należy założenie zwierzyńca po południowej stronie zamku, co nastąpiło zapewne przed upływem roku 1628¹⁵.

Dalsze prace przy budowie rezydencji książęcej w Żaganiu podjął dopiero Wacław Euzebiusz książę von Lobkovic (1646-1677). Punktem wyjścia była budowla Wallensteinowska, posiadająca – jak wskazuje datowana na rok 1674 korespondencja księcia Lobkovica z mistrzem budowlanym Antonio Portą¹⁶ – rzut czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem i nieukończonymi bastejami w narożnikach północno-wschodnim, południowo-wschodnim i południowo-zachodnim. W powstającą rezydencję Vincentio Boccacci włączył częściowo mury renesansowego zamku Promnitza, które wykorzystano w traktach południowym i wschodnim od strony dziedzińca, co w konsekwencji spowodowało nieregularny rzut dziedzińca oraz znaczne odchylenie w kierunku zachodnim ściany zewnętrznej skrzydła południowego. Od strony północnej i zachodniej na dziedziniec otwierały się arkadowe krużganki, do których poniżej poziomu dziedzińca przylegały ciągi korytarzy piwnicznych, nieposiadające sklepień. W skrzydłach północnym i zachodnim usytuowane były centralnie klatki schodowe, schody znajdowały się również we wschodniej i zachodniej części skrzydła południowego. Układ pomieszczeń skrzydeł wschodniego i południowego był dwutraktowy, zaś pozostałych skrzydeł – jednotraktowy, z wąskimi korytarzami od strony dziedzińca. Ilość kondygnacji budowli pozostawionej przez Wallensteina pozostaje sprawą kontrowersyjną, prawdopodobnie był to obiekt piętrowy, na co mogą wskazywać rzuty poziome autorstwa Antonio Porty, przedstawiające piwnice, parter i piętro¹⁷. Jak wynika ze wspomnianej korespondencji z 1674 r., Wacław Euzebiusz książę von Lobkovic zalecił usunięcie opisanych nieregularności w rzucie budowli poprzez rozbiórkę wschodniej ściany dziedzińca i budowę na miejscu skrzydła południowego niskiej loggi, na jego polecenie rozebrano również trzy narożne basteje. Zgodnie z życzeniem księcia w południowej części zachodniego skrzydła miała zostać zlokalizowana kaplica, dostępna zarówno z loggi, jak i wnętrza pałacu¹⁸.

Jak podaje Bernhard Patzak, powołujący się na istniejące przed 1939 r. w archiwum książęcym akta, w 1674 r. roboty budowlane przy pałacu były już bardzo zaawansowane, obiekt nadal nie był jednak zadaszony¹⁹. W tym okresie, prócz Antonia Porty, w Żaganiu zatrudnieni byli kamieniarz Bernardo Ferretto i mistrz ciesielski Paul Oppeneuder z Roudnic²⁰. Zdaniem Róży Kąsinowskiej, która analizowała źródła dotyczące żagańskiego pałacu i jego architekturę, budowę skrzydeł północnego i zachodniego zakończono w tym samym okresie, zapewne przed 1680 r., a realizację inwestycji przerwano lub spowolniono po śmierci księcia Wacława Euzebiusza, którego spadkobierca, Ferdynand August Leopold książę von Lobkovic (1686-1715) nie był jeszcze pełnoletni²¹. [ilustr.] Jak twierdzi B. Patzak dopiero po objęciu księstwa w 1686 r. kontynuował on prace budowlane²².

Prawdopodobnie za czasów tego księcia założono w Żaganiu ogród w typie francuskim, zaliczany w początkach XVIII w. do jednego z najsłynniejszych na terenie Śląska²³.

Za panowania Ferdynanda Filipa Józefa księcia von Lobkovic (1749-1784) w pałacu urządzono kaplicę loretańską (1768-1769), której projekt sporządził drezdeński architekt Friedrich August Krubsacius²⁴.

W 1786 r. wdowa po Ferdynandzie Filipie Józefie księciu von Lobkovic, Maria Gabriela księżna von Lobkovic de domo Savoyen-Carignan, sprawująca opiekę prawną nad małoletnim synem Franciszkiem Józefem Maksymilianem, dokonała sprzedaży księstwa żagańskiego Ferdynandowi Ludwikowi księciu von Hohenlohe-Ingelfingen, działającemu jako pośrednik księcia kurlandzkiego Piotra Birona²⁵. [ilustr.]

Odwiedzając po raz pierwszy Żagań latem 1786 r. nowy właściciel księstwa zadeklarował zamiar ukończenia budowy pałacu²⁶, poprzez zadaszenie skrzydła wschodniego, co zrealizowano w latach 1786-1787²⁷. [ilustr.] Z innych inwestycji budowlanych prowadzonych przez Piotra Birona, dotyczących architektury zewnętrznej pałacu, należy jeszcze wskazać przebudowę galerii po stronie południowej²⁸ oraz budowę trzeciego mostu, usytuowanego nad fosą po stronie wschodniej (1796 r., rozebrany w 1 poł. XIX w.)²⁹.

Równolegle prowadzone były prace we wnętrzach rezydencji, m.in. w pokojach redutowym i tanecznym (1791 r.), Sali Audiencyjnej i Koncertowej (przed 1795 r.) oraz w apartamencie księcia (1795 r.), w których uczestniczyli m.in. pochodzący z Bolonii architekt i malarz Luigi Remondini oraz mistrz murarski Johann Gottlieb Feller³⁰.

Już po zrzeczeniu się władzy w Kurlandii po III rozbiorze Polski i osiedleniu się rodziny książęcej w Królestwie Prus (1795 r.), w pałacu urządzono teatr (1797 r.)³¹. [ilustr.] Książę utrzymywał własną kapelę dworską, na której czele stał kapelmistrz i kompozytor Vincenz Franz Tuczeck, zespół włoskich śpiewaków operowych oraz trupę teatralną³². Wystawiano m.in. dzieła Szekspira (Wiele hałasu o nic, Hamlet), Augusta Friedricha Ferdinanda von Kotzebue, Augusta Wilhelma Ifflanda i Friedricha Schillera oraz opery Mozarta (Cosi fan tutte, Don Juan)³³.

Za czasów Piotra Birona w pałacu zgromadzono imponującą kolekcję malarstwa europejskiego liczącą 562 pozycje, w skład której wchodziły m.in. dzieła Antona van Dycka, Rubensa, Rembrandta, Tycjana, Davida II Teniersa, Jacoba van Ruisdaela, Antoineʼa Watteau, Angeliki Kauffman, Jacoba Philippa Hackerta i Antona Graffa, ponadto kolekcję grafiki (ok. 1000 pozycji), księgozbiór (2060 pozycji skatalogowanych w 1795 r. oraz 2000 pozycji nieskatalogowanych), w tym oddzielną bibliotekę teatralną (539 pozycji), ponadto zbiór monet i medali oraz zbiory przyrodnicze³⁴. Większość tych zbiorów, z wyjątkiem kolekcji malarstwa, została po śmierci księcia sprzedana³⁵.

Z inicjatywy księcia kurlandzkiego i żagańskiego po zachodniej stronie pałacu wzniesiono klasycystyczny budynek stajni i ujeżdżalni (1795-1798, proj. Christian Valentin Schultze, Luigi Remondini, nie istnieje), w ogrodzie pałacowym powstały ponadto klasycystyczny dom ogrodnika, późniejszy dom kawalerski (1796 r., nie istnieje) i klasycystyczna oranżeria (1796-1799, proj. Ch. V. Schultze, nie istnieje), a na terenie Bażanciarni – dom dla łowcy bażantów³⁶ (nie istnieje). [ilustr.] Na polecenie Birona przy rezydencji założono „piękny” park angielski z bażanciarnią³⁷.

Ostatni książę kurlandzki, książę żagański Piotr Biron zmarł dnia 13 stycznia 1800 r. w Jeleniowie koło Kudowy Zdroju i został tymczasowo pochowany w kościele parafialnym (augustianów) w Żaganiu³⁸. W latach 1800-1804 księżna-wdowa Anna Charlotte Dorota z Medemów Bironowa poleciła wznieść nad Tylnym Bobrem, tj. na terenie późniejszego Parku Górnego, klasycystyczne mauzoleum księcia wg projektu Ch. V. Schultze, oraz usytuowany w sąsiedztwie neogotycki budynek dozorcy, zrealizowany po 1801 r., wg projektu tego samego twórcy³⁹. Grobowiec ten nigdy nie został wykorzystany zgodnie z przeznaczeniem z uwagi na sąsiedztwo rzeki (w 1804 r. Żagań nawiedziła dotkliwa w skutkach powódź) i w późniejszym okresie uległ rozbiórce, zachowano natomiast domek dozorcy, który za czasów księżnej Doroty nazywano „domem strażnika parku”⁴⁰ (obecnie nie istnieje).

W latach 1800-1805 rządy w księstwie w imieniu następczyni księcia, Wilhelminy Biron, sprawowała księżna Anna Charlotte Dorota wraz z królewskim tajnym radcą Leopoldem Fryderykiem Güntherem von Goeckingkiem, których ustanowiono opiekunami prawnymi niepełnoletnich spadkobierców⁴¹. [ilustr.] W 1803 r. po północnej stronie pałacu wzniesiono murowany most, zachowany do czasów obecnych⁴². W 1804 r. wspomniana powódź dokonała spustoszenia ogrodu pałacowego i Bażanciarni, poważnie ucierpiała wówczas oranżeria, zniszczony został dom łowcy bażantów⁴³.

Księżna żagańska Wilhelmina (zm. 1839), zamężna po raz pierwszy z Julianem Armandem Ludwikiem księciem Rohan-Guémenée (1800-1805), po raz drugi z Wassilijem Siergiejewiczem księciem Trubeckoj (1805-1806), a po raz trzeci z Karolem Rudolfem hrabią von der Schulenburg (od 1819 r.) gościła w Żaganiu stosunkowo rzadko. [ilustr.] [ilustr.] Wraz z nowo poślubionym trzecim małżonkiem spędziła tu przełom lat 1819/1820, 1820-1821 i 1821-1822⁴⁴. W tym okresie (1820-1822) rozbudowie poddano teatr pałacowy – roboty stolarskie realizował zespół pod kierunkiem nadwornego stolarza nazwiskiem Boumann, zaś nowy wystrój malarski i dekoracje wykonał L. Remondini⁴⁵. W 1821 r. dokonano wzmocnienia fundamentów w skrzydłach północnym i zachodnim⁴⁶. W lipcu 1822 r. spisano inwentarz wyposażenia pałacu, z którego wynika, iż w suterenie znajdowało się wówczas 26 pomieszczeń, na parterze – 30, na piętrze zaś – 42⁴⁷. Za czasów Wilhelminy Żagańskiej uporządkowano otoczenie rezydencji po stronie wschodniej, usuwając pozostałości po robotach budowlanych z wcześniejszego okresu⁴⁸.

Dnia 23 stycznia 1841 r. szczątki doczesne zmarłej w Wiedniu księżnej sprowadzono do Żagania, a 27 stycznia złożono w miejscowym kościele pw. Św. Krzyża⁴⁹, gdzie spoczywają do dziś.

Po śmierci księżnej Wilhelminy księstwo żagańskie odziedziczyła jej młodsza siostra Paulina z Bironów księżna von Hohenzollern-Hechingen (zm. 1845), która prawa do lenna przekazała swemu jedynemu synowi, Fryderykowi Wilhelmowi Konstantemu, zaś część alodialną (dziedziczną) zatrzymała, by następnie sprzedać ją swej najmłodszej siostrze Dorocie z Bironów de Talleyrand-Périgord, księżnej Talleyrand (1842 r.)⁵⁰. [ilustr.] Dnia 13 kwietnia 1842 r. Fryderyk Wilhelm Konstanty von Hohenzollern-Hechingen otrzymał od Fryderyka Wilhelma IV patent lenny⁵¹. Książę sprzedał wkrótce część lenną księstwa swej ciotce Dorocie – 16 października 1843 r. nastąpiło podpisanie ostatecznej umowy w tej sprawie przez księżną⁵², zaś 20 kwietnia – oficjalne przejęcie własności⁵³. 6 stycznia 1845 r. Dorota księżna de Talleyrand-Périgord, księżna Talleyrand otrzymała patent lenny od Fryderyka Wilhelma IV⁵⁴. [ilustr.]

Począwszy od roku 1845 księżna żagańska Dorota podjęła energiczne działania zmierzające do przywrócenia dawnej świetności tutejszej rezydencji i jej otoczeniu. W pierwszej kolejności dokonano rozbiórki muru miejskiego, łączącego frontowe skrzydło pałacu z Bramą Bożnowską, co stworzyło możliwość komunikacyjnego połączenia placu przed fasadą z parkiem pałacowym, ponadto zniwelowano teren przed skrzydłem frontowym pałacu, zużywając 14000 wozów ziemi⁵⁵. [ilustr.] W 1845 r. dokonano renowacji północnego mostu pałacowego z 1803 r., wzniesiono nowe ogrodzenie z bramą wjazdową od strony ul. Szprotawskiej (nie istnieje) i Dom Wartownika przy wjeździe, rok później powstał nowy most zachodni (proj. C. Versen), zaś w 1847 r. po południowej stronie pałacu zbudowano oranżerię i rampy wg koncepcji zaprzyjaźnionego z księżną króla Prus Fryderyka Wilhelma IV⁵⁶. [ilustr.] W 1848 r. na wschód od rezydencji wzniesiono szklarnię, później zwaną palmiarnią (nie istnieje)⁵⁷, w 1852 r. przy stawie karpiowym utworzono sztuczny półwysep, zw. Wyspą Marii, zaś rok później przed fasadą położonej obok klasycystycznej oranżerii Piotra Birona założono Ogród Holenderski⁵⁸. [ilustr.] [ilustr.] W 1855 r. w okolicach stawu karpiowego wzniesiono na nowo tzw. górny młyn pałacowy i spichlerz⁵⁹ (młyn nie istnieje). Działaniami objęto również pozostałe części parku książęcego, tj. Bażanciarnię (Park Środkowy) oraz Park Górny (niem. Kammerau) – w 1850 r. zasypano powstałą w wyniku powodzi z 1804 r. odnogę Bobru, dzielącą Bażanciarnię na dwie części i wytyczono w części centralnej przesiekę, w tym samym czasie między Parkiem Środkowym a Górnym wzniesiono Most Doroty (później zwany Królewskim), zaś w 1854 r. przy moście tym ustawiono Krzyż Wotywny⁶⁰. [ilustr.] W 1857 r. jako wschodnią granicę Parku Górnego wytyczono aleję prowadzącą do Karlików (niem. Carlswalde) – ob. jest to część ul. Żelaznej i ul. Leśna⁶¹, zaś po 1858 r. zagospodarowano teren w zachodniej części Parku Górnego⁶².

Za czasów księżnej Doroty integralną częścią parku książęcego był zespół szpitalny, położony między obecnymi ulicami Szprotawską i Żelazną. [ilustr.] W skład tego zespołu weszły zakupiony przez księżną w 1844 r. kościół rzym.-kat. pw. Św. Krzyża, poddany następnie w latach 1845, 1847 i 1849 regotycyzacji wg projektów C. Versena i Leonarda Dorsta von Schatzberga⁶³, Dom Kapelana (1851 r., proj. L. Dorst von Schatzberg)⁶⁴ oraz Szpital Doroty (1851-1859, proj. L. Dorst von Schatzberg)⁶⁵. [ilustr.] Oddanie do użytku wspomnianego szpitala stanowiło ukoronowanie działalności charytatywnej księżnej. Za jej czasów placówka ta zapewniała opiekę medyczną mieszkańcom Żagania i okolic obojga płci, zarówno katolikom, jak i ewangelikom, i była w stanie przyjąć maksymalnie szesnastu pacjentów⁶⁶.

Założony zasadniczo w latach 1845-1859 wg projektu książęcego ogrodnika nadwornego Friedricha Teicherta i przy udziale księżnej Doroty park romantyczny w Żaganiu zaliczany był przez ówczesnych znawców przedmiotu do najwspanialszych tego typu założeń w tej części Europy i stawiany na równi z parkami w Muskau i Branitz⁶⁷. Położony wokół rezydencji Ogród Pałacowy (Park Kwietny) urządzony był jako ogród ozdobny, z licznymi dekoracjami kwiatowymi i budowlami w stylach szwajcarskim, włoskim i neogotyckim oraz fontannami, natomiast pozostałe dwie części ukształtowano jako bardziej swobodne, z licznymi punktami widokowymi i rzadko występującymi budowlami i pawilonami. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.]

Równolegle w latach 1845-1853 realizowano wielką przebudowę wnętrz pałacu, wprowadzając częściowo nowy wystrój oraz program funkcjonalny i ideowy⁶⁸. Jak wskazują inwentarz pałacowy z 1850 r., uzupełniony w 1853 r.⁶⁹, oraz gwasze z widokami wnętrz pałacu, wykonane na polecenie księżnej Doroty⁷⁰, w południowej części skrzydła zachodniego na piętrze urządzono tzw. apartament państwowy, przeznaczony dla odwiedzających księżną przedstawicieli pruskiej rodziny królewskiej, w skrzydle północnym na tej samej kondygnacji powstały Sala Autografów, zawierająca książęcą kolekcję listów i rękopisów znanych osobistości ze świata europejskiej polityki, nauki i kultury, Pokój Wallensteina, upamiętniający Albrechta von Wallensteina, księcia Frydlandu, księcia żagańskiego, Biblioteka Niemiecka i Galeria Rzeźb, północno-wschodnią części piętra księżna Dorota przeznaczyła na swój apartament, zaś w dalszej części skrzydła wschodniego ulokowano m.in. Salę Familijną ozdobioną portretami rodzinnymi Talleyrandów, reprezentacyjną jadalnię zdobioną portretami Bironów, Salę Koncertową, galerię obrazów i Pokój Broni, zachowano również teatr z czasów Bironów. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] W części południowej skrzydła zachodniego na parterze księżna urządziła apartament Lobkoviców, w skrzydle północnym – apartament generalnego administratora księstwa żagańskiego, które to stanowisko pełnił jej szwagier, Karol Rudolf hrabia von der Schulenburg (zm. 1856), zaś w skrzydle wschodnim – pokój przeznaczony dla książęcego radcy budowlanego Leonarda Dorsta von Schatzberga, apartament damy dworu, neogotycką kaplicę (konsekracja w 1849 r., urządzona wg projektu Schatzberga⁷¹), Ptasi Hall i Salę Myśliwską, ozdobioną dekoracją o motywach roślinno-heraldycznych.

Jak podaje katalog z marca 1855 r.⁷² za czasów księżnej zgromadzono w pałacu kolekcję dzieł malarskich i rzeźb, liczącą odpowiednio 435 i 61 obiektów. [ilustr.] Były wśród nich dzieła mistrzów włoskich, holenderskich, flamandzkich, niemieckich, austriackich, francuskich i hiszpańskich, w części pochodzące jeszcze ze zbiorów Piotra Birona, przywiezione przez księżną z Francji lub nabywane przez nią u artystów współczesnych, jak Karl Begas, Bernhard Afinger, Ludwig Wilhelm Wichmann, Albert Wolff, Scipione Tadolini, Pietro Tenerani i Félicie de Fauveau. [ilustr.] [ilustr.]

Księżna żagańska Dorota zmarła w pałacu żagańskim dnia 19 września 1862 r. i – zgodnie ze swoim życzeniem – pochowana została w kościele pw. Św. Krzyża w zespole szpitalnym⁷³, gdzie spoczywa do czasów obecnych.

Po śmierci księżnej księstwo żagańskie odziedziczył jej najstarszy syn Ludwik de Talleyrand-Périgord, książę Valençay, późniejszy książę Talleyrand i książę Chalais (zm. 1898)⁷⁴.

Kontynuował on dzieło upiększania Ogrodu Pałacowego poprzez wprowadzanie dalszych fontann oraz – co było elementem nowym – rzeźb wolnostojących, które wykonywane były w najlepszych odlewniach berlińskich i poczdamskich (m.in. fontanna z nereidami, delfinami i Erosem wg modelu Juliusa Troschla przed skrzydłem wschodnim pałacu, posągi obu Wiktorii przed frontem pałacu wg modeli Christiana Daniela Raucha, posąg Diany z Gabii na Wyspie Marii, posąg Wenus wg modelu Antonia Canovy przy Moście Elżbiety między Parkiem Pałacowym a Środkowym, posągi Hebe wg modelu Antonia Canovy i Merkurego wg Giovanniego da Bolognii w Ogrodzie Ludwika). [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] W celu zasilania w wodę licznych nowo powstających urządzeń wodnych w 1866 r. zbudowano nowoczesną instalację wodociągową wg projektu i pod nadzorem królewskiego nadwornego radcy budowlanego w Poczdamie Moritza Gottgetreu, znanego w Królestwie Prus specjalisty od fontann⁷⁵. Na polecenie księcia położony nad Bobrem Ogród Holenderski przeprojektowano na eklektyczny ogród tarasowy, który od 1881⁷⁶ do 1945 r. nazywano Ogrodem Ludwika i uznawano za najpiękniejszą część żagańskiego parku⁷⁷. [ilustr.] [ilustr.] Decyzją księcia Ludwika park udostępniony został mieszkańcom⁷⁸, pod koniec życia tego księcia udostępniono również zwiedzającym część pomieszczeń pałacu⁷⁹.

W 1895 r. druga żona Ludwika Żagańskiego, Paulina z domu de Castellane 1. voto von Hatzfeldt-Trachenberg pochowana została w Żaganiu na cmentarzu przy rzym.-kat. kościele paraf. pw. Nawiedzenia NMP (kaplica grobowa zachowana). Zmarły w 1898 r. książę spoczął obok swej matki w kościele pw. Św. Krzyża w zespole szpitalnym w Żaganiu (grobowiec zachowany).

Następcą Ludwika został jego starszy syn z pierwszego małżeństwa, Boson de Talleyrand-Périgord, książę Talleyrand (zm. 1910)⁸⁰.

Za jego czasów zrealizowano istotne inwestycje w pałacu – w latach 1898-1900 dokonano wzmocnienia fundamentów w skrzydłach północnym i zachodnim, a pod korytarzami w obu tych skrzydłach zbudowano tunele z cegły maszynowej, kryte stropami Kleina⁸¹, w 1901 r. wymieniono pokrycie dachu pałacu na blachę ocynkowaną, a wiosną 1904 r. zakończono remont pomieszczeń pałacu i usuwanie następstw osuwania się starych fundamentów⁸².

Jednocześnie na terenie parku prowadzono działania zmierzające do usunięcia dotkliwych skutków powodzi z 1897 r., m.in. odbudowano Most Królewski⁸³, a przed 1903 r. wzniesiono także nowy most żelazny nad odnogą Bobru, która powstała w wyniku wspomnianej powodzi⁸⁴. [ilustr.] W początkach XX stulecia wykonano w parku prace porządkowe na wielką skalę, dokonując wycinki samosiewów i uczytelnienia układu kompozycyjnego⁸⁵.

Po śmierci księcia Bosona starszy z jego dwóch synów, Eliasz de Talleyrand-Périgord, książę Talleyrand, prawowity dziedzic księstwa żagańskiego, zrzekł się swych praw na korzyść małoletniego syna Howarda (ur. 1909)⁸⁶.

Jedną z pierwszych inwestycji zrealizowanych za czasów tego księcia była budowa w 1912 r.⁸⁷ nowej zapory na Tylnym Bobrze, między Bażanciarnią a Parkiem Górnym, tzw. Bażanciej Tamy.

W okresie I wojny światowej część pomieszczeń sutereny i większą część parteru użytkowały administracja wojskowa jako szpital oraz Czerwony Krzyż, zaś od 1919 r. – dyrekcja obozu dla internowanych⁸⁸. Powstałe wówczas szkody usuwane były w latach 20. XX w.⁸⁹ W latach 1921-1923 dokonano wymiany pokrycia dachu pałacu na nowe z dachówki ceramicznej⁹⁰. W 1921 r. większość pomieszczeń dawnego apartamentu księcia żagańskiego w północno-wschodniej części parteru przekazana została w użytkowanie Komendzie Policji w Żaganiu⁹¹. Reprezentacyjne pomieszczenia piętra i kaplica na parterze udostępniane były jak dawniej zwiedzającym, dostępny publicznie był także park⁹².

W latach 1923-1924 powstała elektrownia wodna przy Moście Ludwika⁹³. [ilustr.]

W roku 1929 książę żagański Howard dokonał zamachu na swoje życie, w wyniku którego kilka dni później zmarł⁹⁴. Powodem tego desperackiego kroku była niezgoda ojca księcia na zawarcie małżeństwa przed ukończeniem 21. roku życia⁹⁵.

Po śmierci księcia Howarda właścicielem lenna został młodszy brat jego ojca, Boson (II) de Talleyrand-Périgord, książę Valençay, późniejszy książę Talleyrand, tytułujący się we Francji księciem żagańskim, który to tytuł nie był na terenie Niemiec w odniesieniu do jego osoby używany⁹⁶. Po nacjonalizacji majątku przez władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej książę otrzymał odszkodowanie od rządu francuskiego, strona polska zaś przez lata przekazywała Francji ekwiwalent w postaci węgla, zgodnie z umową ratyfikowaną przez obie strony w 1948 r.⁹⁷

W 1935 r. na terenie Bażanciarni wzniesiono kąpielisko miejskie⁹⁸. [ilustr.]

W okresie II wojny światowej w pałacu funkcjonował m.in. niemiecki szpital⁹⁹. W wyniku działań wojennych i użytkowania przez Armię Czerwoną na składnicę łupów wojennych pałac żagański i jego wyposażenie odniosły następujące szkody: 1) ubytki szyb w oknach sięgające 95%, 2) zniszczenie pokrycia dachu w 25%, w konsekwencji zniszczenia sklepień i sufitów sięgające 20%, 3) zniszczenie większości mebli, 4) braki lub zniszczenia dzieł z kolekcji obrazów wynoszące 75%, 5) zniszczenie w całości zbiorów porcelany, 6) kilkanaście marmurowych popiersi zostało przeniesionych z pałacu do kasyna oficerskiego, 7) całkowity brak dywanów, 8) całkowite zniszczenie kolekcji szat historycznych¹⁰⁰.

Dnia 19 listopada 1945 r. pałac został przekazany przez stronę radziecką władzom polskim, jednakże – mimo wprowadzenia dozoru – nadal trwał proces grabieży elementów jego wyposażenia¹⁰¹. W 1946 r. pozostałe jeszcze w pałacu niektóre „(...) dzieła sztuki i zabytki, tj. obrazy, rzeźby, płaskorzeźby w drzewie, meble z [sic!] średniowiecza, wazy chińskie, (...) ramy dużych rozmiarów wyrobione misternie i stanowiące wartość muzealną”¹⁰² zostały na polecenie pełnomocnika rządu PRL zabezpieczone. Jesienią 1946 r. dalszą część zbiorów, w tym m.in. portret kardynała Richelieu Philippe̕a de Champaigne, portret księżnej kurlandzkiej Anny Charlotte Doroty z 1791 r. pędzla Antona Graffa oraz portret ministra Talleyranda pędzla Françoise̕a Gérarda, przewieziono do Jeleniej Góry, a stamtąd do Warszawy, a następnie włączono do zbiorów Muzeum Narodowego, gdzie – z wyjątkiem ostatniego z wymienionych portretów – znajdują się do dziś¹⁰³.

W 1947 r. stan pałacu i parku przedstawiał się następująco: „(...) na terenie pałacu nie ma żadnych mebli ani innego wyposażenia. Brak także obrazów, pozostały jedynie ramy. Nie zachował się także księgozbiór. Figury gipsowe i marmurowe wprawdzie są, ale bez głów i rąk. Całość budynku wewnątrz zdemolowana, i zanieczyszczona. W kilku pomieszczeniach zawaliły się sufity (...), (...) przyległy do pałacu zespół parkowy jest nie zabezpieczony i nie uporządkowany. Szereg drzew uszkodzonych lub powalonych. Zabudowania, które istniały na terenie parku (budynki gospodarcze, pawilony, oranżeria) są całkowicie zniszczone”. ¹⁰⁴ Z dalszych dokumentów urzędowych pośrednio wynika, że budynki stajni oraz cieplarni istniały jeszcze w 1950 r.¹⁰⁵

W połowie lat 50. XX w. pałac nadal pozostawał nieużytkowany i ulegał dalszej degradacji, pojawiały się nawet plany jego rozbiórki, ostro krytykowane przez historyków sztuki i konserwatorów, słusznie upatrujących w nim „jeden z najcenniejszych obiektów architektury na zachodzie Polski”¹⁰⁶. Dopiero w latach 1961-1962 Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Żaganiu jako użytkownik rozpoczęło remont wschodniego skrzydła pałacu, które przeznaczono na cele społeczno-kulturalne, m.in. Powiatowy Dom Kultury¹⁰⁷. W latach 1965-1969 przerwany remont kontynuowano¹⁰⁸. W 1968 r. pojawił się pomysł przeznaczenia skrzydła zachodniego na garnizonowy klub oficerski, w związku z czym przeprowadzono remont dachu i stropów, jednakże wojsko ostatecznie wycofało się z zamiaru przejęcia tej części obiektu¹⁰⁹. W 1973 r. Pracownie Konserwacji Zabytków w Poznaniu opracowały dokumentację projektową adaptacji części zachodniego skrzydła na magazyny Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Zielonej Górze, a skrzydła północnego – na Powiatową Bibliotekę Publiczną¹¹⁰. W 1975 r. powołano Żagański Pałac Kultury¹¹¹. W 1977 r. opracowano nowy program użytkowy skrzydła zachodniego – w miejsce archiwum miały tu funkcjonować m.in. dyskoteka, siedziba Zakładu Elektronicznej Techniki Obliczeniowej, Miejskiej Biblioteki Publicznej i Pałac Ślubów¹¹². W 1978 r. oddano do użytku Dom Kultury, zaś w 1983 r. – pozostałą część obiektu¹¹³. Po roku 2008 przeprowadzono remont pomieszczeń w skrzydle wschodnim, wymianę nawierzchni dziedzińca oraz wymianę pokrycia dachu.

Obecnie właścicielem zespołu pałacowo-parkowego w Żaganiu jest Gmina Żagań o statusie miejskim, a administratorem – spółka miejska Pałac Książęcy Sp. z o.o., właścicielem zaś zespołu szpitalnego – Ministerstwo Kultury, a użytkownikiem – Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Henryka Wieniawskiego w Żaganiu.