Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół pałacowo-parkowy w Zaborze - Zabór - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Najstarsza wzmianka o Zaborze (Sabir) pochodzi z roku 1306⁶. W 1505 r. potwierdzony jest tutejszy kościół, należący do parafii w pobliskim Milsku (niem. Milzig)⁷. W oparciu o istniejące w archiwum majątku Zabór na początku XX w. akta, przyjąć należy, iż najstarsi właściciele Zaboru wywodzili się z rodu Kottwitzów⁸. Świadczą o tym dokumenty spisane dnia 11 lipca 1448 r. w Kożuchowie, w którym wymieniany jest Hantsche Cottewicz z „Sabiru” (vom Sabir), oraz 28 maja 1472 r. tamże, w którym figuruje Bernhard Cotwitcz⁹. Prawdopodobnie oni wznieśli w Zaborze swoją siedzibę mieszkalną, która istniała jeszcze w roku 1662 i zwana była wówczas „starą siedzibą rycerską” (Alte Ritter sitz), dla odróżnienia od wzniesionej później nowszej rezydencji, nazywanej „nową siedzibą rycerską” (Neue Ritter sitz)¹⁰. W inwentarzu z 1662 r.¹¹ ta pierwotna siedziba rycerska w Zaborze określana jest od koloru elewacji jako „dom czerwony”; z treści dalszego opisu wynika, iż był to budynek murowany, nadający się już wówczas do remontu, otoczony fosą (wspomina się o moście zamkowym), z bramą prowadzącą na dziedziniec (im Eingange liegendem Hofe Thor). Należy tu podkreślić, że informacja o murowanej konstrukcji jednoznacznie podważa stwierdzenie dotychczasowych autorów, jakoby najstarsza siedziba szlachecka w Zaborze wzniesiona była z drewna¹².

Na przełomie XV i XVI stulecia w posiadanie majątku weszli von Tschammerowie¹³. Jak podaje Johann Sinapius stali się oni założycielami bocznej linii rodu związanej z Zaborem (Haus Sabor lub Haus Sobor); wśród nich znaleźli się nieznany z imienia von Tschammer, pozostający w związku małżeńskim z przedstawicielką rodu von Stosch z linii czernieckiej (niem. Schwarzau), z którego to związku narodził się syn, ożeniony z członkinią rodu von Niebelschützów na Pęcławiu (niem. Putschlau)¹⁴. W 1556 lub 1566 r. Matthias von Tschammer uzyskał dla Zaboru przywilej targowy, rozszerzony w 1681 i potwierdzony w 1750 r.¹⁵

W 1585 r. na majątek nałożono sekwestr¹⁶, zaś w 1588 r. sprzedano go Melchiorowi von Dyhern¹⁷, dziedzicowi Chełmka (niem. Kölmchen), ożenionemu z Ursulą von Burckersdorff z Przytoku (niem. Prittag)¹⁸. Po jego śmierci Zabór przeszedł na jednego z synów imieniem Christoph¹⁹. Nowy właściciel w roku 1604 poślubił Annę z domu von Stentzsch z Przytoku²⁰, z którą doczekał się syna Joachima Friedricha²¹. Christoph von Dyhern zginął dnia 22 marca 1608 r. z rąk barona Carla von Zedlitz²². Jego śmierć nastąpiła w Zaborze, w jego własnej siedzibie mieszkalnej (zum Sabor in seinem Haus), co potwierdzała treść inskrypcji na płaszczu dzwonu z kościoła w Milsku²³, ufundowanego przez syna zmarłego oraz jego ojczyma, Balzera von Unruh²⁴.

Do czasu osiągnięcia przez Joachima Friedricha von Dyhern pełnoletności, majątkiem zawiadywała jego matka, zamieszkała w Zaborze²⁵. Umierając w roku 1646 Joachim Friedrich von Dyhern pozostawił jedyną córkę Annę Marię, ówcześnie wdowę po hrabim von Hartenberg²⁶; w jej posiadaniu majątek znajdował się dożywotnio, tj. do roku 1651²⁷.

Kuzyni hrabiny von Hartenberg, bracia Georg Gotthardt von Dyhern z Mirocina Górnego (niem. Ober Herzogswaldau) i Johann Melchior z Chełmka, jeszcze w tym samym roku sprzedali posiadłość Maximilianowi baronowi von Montani²⁸, który w roku 1653 powiększył ją o dolną część Tarnawy (niem. Nieder-Hammer)²⁹. Z uwagi na bankructwo barona majątek lenny Zabór znalazł się w 1662 r.³⁰ pod zarządem urzędu solnego w Nowej Soli, pod którym pozostawał do roku 1665³¹.

Stojący na czele nowosolskiego urzędu George Ernst Pfister polecił w sierpniu i grudniu 1662 r. sporządzić inwentarze majątku Zabór³². Oba wspomniane dokumenty, dotychczas niewykorzystywane w badaniach nad zespołem rezydencjonalnym w Zaborze, zawierają m.in. informacje na temat znajdujących się tu wówczas obu siedzib rycerskich, zabudowy folwarku oraz ogrodów. O starszej siedzibie była już mowa, młodszą natomiast, zwaną „nową”, opisano tu jako „piękny wymurowany pałac, z dachem w nieco złym stanie” (inwentarz z sierpnia 1662 r.). Z inwentarza z grudnia tego samego roku wynika, że obiekt ten musiał być usytuowany w sąsiedztwie starszej siedziby mieszkalnej właściciela, bowiem niektórym wyszczególnionym w opisie pomieszczeniom towarzyszy informacja, iż były one skierowane „ku starej siedzibie rycerskiej” (gegen dem Alten Rittersitz). „Nowa” siedziba mieszkalna była również budowlą murowaną, posiadała ponadto sporej wielkości komin, wysokość dwóch kondygnacji oraz użytkowe poddasze. O jej względnej nowoczesności w stosunku do wcześniejszego obiektu mogą świadczyć częściowo dwutraktowy układ pomieszczeń oraz istnienie osobnej klatki schodowej z „szerokimi” kamiennymi schodami. Pozostałością po tej nowszej, renesansowej już siedzibie właściciela Zaboru, są odsłonięte w ostatnich latach fragmenty sgraffita na elewacji północnej skrzydła parawanowego pałacu i narożniku północno-zachodnim budowli. [ilustr.] Obecność w dekoracji tej ornamentu zwijanego oraz otwarta kompozycja obramienia okiennego mogą wskazywać, iż – biorąc pod uwagę analogie z terenu Śląska – sgraffita te powstały w okresie około 1580-1600³³, nie później jednak niż do połowy XVII w.³⁴

Jak wskazuje inwentarz z sierpnia 1662 r. obok renesansowej rezydencji właściciela majątku położony był folwark (dabeÿ das Schloß Forwerk). Składał się on wówczas z obiektów następujących: murowanego budynku mieszczącego browar, suszarnię, słodownię i magazyn ziarna na poddaszu, stodół nakrytych dość wysokim dachem, piekarni i pralni nakrytych „walącym się” dachem, budynku mieszkalnego dla robotników folwarcznych, ówcześnie niezamieszkałego, stajni i obór krytych wspólnym dachem w „dobrym” stanie oraz usytuowanej na dziedzińcu kuchni „dobrze pobudowanej”. W skład zespołu rezydencjonalnego wchodziły także sad, ogród warzywny oraz ozdobny, przy czym ten ostatni dopiero urządzano, a znajdująca się na jego terenie altana była w trakcie budowy.

W latach 1665-1670 właścicielem Zaboru był cesarski radca dworu i naczelny komisarz wojenny Joachim Friedrich baron von Blumenthal³⁵. Wkrótce po jego śmierci (1671)³⁶ majątek przejął zięć Heinrich Johann von Dünnewald, ożeniony z Kathariną Elisabeth baronówną von Blumenthal³⁷. Zyskał on sławę jako jeden z najsłynniejszych generałów Leopolda I Habsburga³⁸ i dzięki swym zasługom podczas wypraw wojennych przeciwko Turkom od dnia 15 listopada 1675 r. nosił tytuł hrabiego Rzeszy, nadany mu przez cesarza Austrii³⁹. Zapisał się znacząco również w dziejach majątku Zabór, powiększając w 1676 r. jego obszar o wieś Czarną (niem. Zahn)⁴⁰, w 1677 r. o Drożków (niem. Drentkau)⁴¹, w 1681/1682 o Łazy (niem. Loos)⁴², zaś w 1689 r. o Milsko i Pyrnik (niem. Pirnig)⁴³.

Z jego osobą⁴⁴ wiązać należy również budowę w Zaborze nowej, barokowej rezydencji, która zasadniczo przetrwała do czasów obecnych. Dokładny czas realizacji tego przedsięwzięcia nie jest znany, w dawnym archiwum majątku nie zachowały się bowiem żadne dokumenty w tej sprawie. Jeśli wierzyć tradycji, wg której budowę tę sfinansowano za okup zapłacony przez tureckiego paszę, pojmanego przez hrabiego Dünnewalda, a następnie więzionego w Zaborze⁴⁵, początek budowy pałacu przypadałby na okres nie wcześniejszy niż rok 1686, wtedy bowiem – jak podają źródła drukowane – nastąpiło wzięcie do niewoli paszy imieniem Ismael⁴⁶.

Nowy pałac hrabiego Dünnewalda zyskał formę trójskrzydłowej, dwupiętrowej rezydencji z parterowym skrzydłem parawanowym od frontu oraz jedną wieżą⁴⁷. [ilustr.] Był to zatem niezwykle rzadki na Śląsku przykład realizacji koncepcji wywodzącej się z architektury francuskiej, sięgającej końca XVI w. i zastosowanej następnie m.in. w Palais du Luxembourg w Paryżu (1615-1631) i Chateau Coulommiers (1613) Salomona de Brosse oraz Palais Royal w Paryżu Jacquesa Lemerciera (1629), następnie wprowadzonej w rezydencji księcia Vaclava Eusebiusa Lobkowicza w czeskich Roudnicach⁴⁸. Na terenie Śląska podobne rozwiązanie pojawiło się w pałacu wspomnianego księcia Lobkowicza w Żaganiu, jednakże skrzydło parawanowe, w późniejszym okresie rozebrane, wprowadzono tu od strony ogrodu.

Elewacje pałacu w Zaborze otrzymały w partii przyziemia i narożników opracowanie w postaci boniowania, na wysokości pięter zaś wprowadzono płyciny o różnych kształtach w układach pionowym i poziomym, oddzielające poszczególne osie oraz kondygnacje. Taka kompozycja elewacji, charakteryzująca się zastosowaniem płycin o rozmaitych formach, stanowiących elementy artykulacji, wywodziła się z twórczości działających w XVII w. na terenie monarchii habsburskiej architektów północnowłoskich oraz wiedeńskich, w związku z czym datowanie zachowanych do czasów obecnych w pałacu w Zaborze „podziałów elewacji i ich dekoracji sztukatorskiej” dopiero na okres odbudowy po pożarze z 1745 r.⁴⁹ wydaje się niesłuszne. Budując swą nową rezydencję Heinrich Johann hrabia von Dünnewald wykorzystał mury renesansowego obiektu, na co wskazują odsłonięte fragmenty dekoracji sgraffitowej. Ze starszego założenia pochodziła także fosa, stosowana w architekturze zamków i dworów śląskich od czasów średniowiecza do początku XVII stulecia⁵⁰. [ilustr.]

Heinrich Johann hrabia von Dünnewald zmarł dnia 31 sierpnia 1691 r. w Esseck⁵¹. Pozostawił majątek Zabór swym dwóm synom – Franzowi Karlowi, podpułkownikowi armii austriackiej, ożenionemu z Marią Barbarą hrabianką von Stahremberg, zmarłemu już w 1693 r.⁵², oraz Ludwigowi, saskiemu generałowi brygady, później na służbie szwedzkiej, ożenionemu po raz pierwszy (od 1690 r.) z Elisabeth Dorotheą z domu hrabianką von Limpurg und Speckfeld (zm. 1710), wdową po Wilhelmie Heinrichu hrabim zu Limpurg und Gailendorff, a po raz drugi – z Luise Amalią von Callenberg⁵³.

Jeden z synów Heinricha Johanna hrabiego von Dünnewalda, zapewne Ludwig, uzyskał pozwolenie biskupa wrocławskiego na rozbiórkę starego kościoła katolickiego w Zaborze, w zamian zobowiązując się pokryć koszty budowy nowej świątyni⁵⁴. Do czasu wypełnienia tego zobowiązania w pałacu funkcjonować miała kaplica dostępna dla okolicznych wiernych wyznania rzymskokatolickiego⁵⁵. Jak wskazują źródła pisane kaplica taka istotnie powstała, a wiadomości na temat jej wyposażenia zawiera inwentarz z 1720 r.⁵⁶ Ponieważ budowany w latach 1700-1710 ze środków Ludwiga hrabiego Dünnewalda nowy kościół katolicki w Zaborze nie został ukończony, kaplica pałacowa jako miejsce kultu udostępniana była aż do początków XX w. w każdą trzecią niedzielę miesiąca⁵⁷.

Ludwig hrabia von Dünnewald zmarł bezpotomnie w grudniu 1718 r.⁵⁸. W 1720 r. majątek lenny Zabór nabył Philipp Ludwig hrabia von Sinzendorf⁵⁹.

Stan tutejszego zespołu rezydencjonalnego w chwili zmiany właściciela dokumentuje inwentarz z 1720 r.⁶⁰ Opisano w nim pałac jako „trzykondygnacyjny, wielki murowany”, z wieżą, na której zainstalowany był zegar wybijający godziny i kwadranse. W obiekcie nie było ówcześnie żadnych mebli, a do jedynych pomieszczeń z ruchomym wyposażeniem należały pałacowa kuchnia i kaplica. Za pałacem rozciągał się „wielki” ogród, składający się z części ozdobnej oraz ogrodów warzywnego i owocowego. W skład folwarku pałacowego wchodziły wówczas murowany budynek mieszczący wozownię i pomieszczenie dla drobiu, „obszerny” murowany budynek do hodowli drobiu, murowany budynek browaru i słodowni oraz budynek gorzelni. Poza folwarkiem położone były „ogrodzony” zwierzyniec i bażanciarnia oraz dwie winnice; na terenie jednej z nich znajdował się „stary” budynek mieszczący „zupełnie nową” prasę winiarską.

W 1726 r. majątek zakupił cesarski podkomorzy Franz Anton hrabia von Pachta, który wkrótce zbankrutował, wobec czego posiadłość znalazła się pod zarządem przymusowym⁶¹. W 1744 r. nabył ją na licytacji Friedrich August hrabia Cosel⁶², urodzony w 1712 r. w Pillnitz (Saksonia) jako naturalny syn Augusta II, elektora Saksonii i króla Polski, i Anny Constantii hrabiny Cossel (Cosel) z domu von Brockdorff, od 1700 r. rozwiedzionej z hrabią Adolphem Magnusem von Hoym⁶³. [ilustr.]

Obejmując majątek Zabór hrabia Cosel – mimo młodego wieku – był już znaczącą osobistością i miał za sobą karierę wojskową. W 1732 r. otrzymał od swego ojca Order Orła Białego, w 1734 r. jego brat przyrodni August III mianował go pułkownikiem, w 1741 r. – generałem brygady, a w 1744 r. – generałem dywizji⁶⁴. Po wygranej przez Prusy bitwie pod Dobromierzem (niem. Hohenfriedeberg) w trakcie drugiej wojny śląskiej Friedrich August hrabia Cosel został wzięty do niewoli, wkrótce jednak na rozkaz Fryderyka II uwolniono go pod warunkiem, iż uda się do swojej śląskiej posiadłości⁶⁵. Hrabia istotnie przebywał w Zaborze regularnie, od roku 1749 wraz z nowo poślubioną małżonką, Fredericą Christianą z domu von Holzendorff, rozwiedzioną z szambelanem dworu Casparem von Schönbergiem⁶⁶. W 1757 r. (17 stycznia) przyszła tu na świat ich córka, Charlotte Louise Marianne⁶⁷.

Wiadomo, iż Friedrich August hrabia Cosel prowadził w pałacu w Zaborze i jego otoczeniu roboty budowlane, których zakres można obecnie odtworzyć jedynie na podstawie skąpych przekazów źródłowych oraz analizy architektury i wystroju, bowiem akta z tego okresu przetrwały jedynie w formie szczątkowej. Początek owych prac przypadł na okres po pożarze z 1745 r., który zniszczył kilka zagród chłopskich i domów, browar oraz część pałacowego folwarku⁶⁸. Zniszczenia nie ominęły również rezydencji właściciela posiadłości, przy czym ich zakres nie jest dokładnie znany – Hans Lutsch⁶⁹ pisze o „spaleniu” piętra i „wypaleniu” parteru, August Foerster zaś – o „spaleniu” piętra⁷⁰. Następstwa pożaru, przesiedlenia właścicieli okolicznych domów, którym hrabia Cosel przyznał nieruchomości zamienne, przeniesienie pałacowego browaru do Łazów i reorganizacja folwarku stworzyły możliwość zaprojektowania na nowo otoczenia pałacu, przed którym założono obszerny dziedziniec reprezentacyjny otoczony budynkami mieszkalno-administracyjno-gospodarczymi. Upiększono także zlokalizowany za pałacem ogród ozdobny⁷¹. [ilustr.] Tym samym zespół rezydencjonalny w Zaborze stał się modelowym przykładem barokowego osiowego założenia z pałacem usytuowanym między dziedzińcem honorowym a ogrodem (entre cour et jardin), ukształtowanego wg XVII-wiecznych wzorów francuskich.

Forma stylowa dekoracji wskazuje, iż z osobą hrabiego Cosel wiązać należy urządzenie na piętrze skrzydła południowego wspaniałej sali balowej (kryształowej) oraz usytuowanego pod nią salonu, z którego prowadziło wyjście do ogrodu⁷². [ilustr.] Wprowadzenie sali balowej spowodowało także zmiany w elewacjach pałacu, bowiem okna tego wnętrza od strony dziedzińca i ogrodu zostały powiększone, a środkowe z nich ukształtowane jako porte-fenêtre. Wszystkie te otwory okienne zostały podwyższone, centralne zaś dodatkowo poszerzone, ponadto zamknięte łukami odcinkowymi i ujęte w opaski z uszakami i naczółkami. Porte-fenêtre po stronie południowej wiodły odtąd na balkon wieńczący portal, ujmujący wejście do wspomnianej sali ogrodowej pod salą balową. [ilustr.] Portalowi temu nadano formę klasycyzującą, a jego bezpośrednim wzorem był zapewne portal w elewacji ogrodowej pałacu w Großen Garten w Dreźnie (realizacja w latach 1678-1683), będącym rezydencją Augusta II, a przez pewien czas również Anny Constantii hrabiny Cosel⁷³. [ilustr.] Z innych istotnych zmian w elewacjach pałacu w Zaborze wskazać należy wprowadzenie trójkątnego szczytu oraz dekoracji o motywach panopliów w formie zwisów na elewacji frontowej dziedzińca. W polu tego szczytu znalazła się dekoracja w postaci panopliów i kartusz z monogramem hrabiego Cosel.

Wydaje się zasadne, aby – z uwagi na formę stylową – z osobą tego właściciela wiązać również wykonanie attyki balustradowej skrzydła parawanowego oraz rokokowych wazonów na balustradach mostu głównego (północnego). Jako następstwo działalności hrabiego Cosel można prawdopodobnie postrzegać także budowę arkadowego obejścia z tarasem wokół dziedzińca, połączonego komunikacyjne z urządzonymi przezeń reprezentacyjnymi pomieszczeniami piętra⁷⁴. [ilustr.] Podobnie wydaje się możliwe, iż dopiero za czasów tego właściciela wzniesiono most pałacowy nad fosą od strony południowej, bowiem zapewniał on komunikację między urządzonym wówczas zgodnie z modą francuską salonem a ogrodem, podkreślał również osiowość całego założenia pałacowo-ogrodowego, którą to zasadę kompozycyjną w pełni wprowadzono w życie w Zaborze właśnie za czasów Friedricha Augusta hrabiego Cosel⁷⁵. [ilustr.]

O efektach poczynionych przez hrabiego Cosel zmian w zespole rezydencjonalnym w Zaborze z uznaniem pisał przed 1770 r. Friedrich Bernhard Wernher, stwierdzając, iż [...] doprowadził on całkowicie do końca (budowę) pałacu ze wspaniałym dziedzińcem i ogrodem ozdobnym, (a) wszystko (to) niezwykle obszerne z dużymi i pięknymi budynkami towarzyszącymi⁷⁶.

Ostatnią wprowadzoną za życia Friedricha Augusta hrabiego Cosel zmianą w architekturze pałacu w Zaborze była budowa drugiej wieży obok już istniejącej, wzmiankowanej we wspomnianym inwentarzu z 1720 r. Prawdopodobnie geneza tego przedsięwzięcia wyglądała w ten sposób, że – aby uzyskać pożądany efekt symetrii – hrabia zdecydował się dostawić symetrycznie wieżę przy skrzydle zachodnim, zaś po jej ukończeniu zamierzał zapewne nakryć istniejącą wieżę wschodnią⁷⁷ identycznym hełmem, lecz w trakcie rozbiórki górnej części tej wieży zmarł, a jego następcy inwestycji już nie kontynuowali. [ilustr.] Stąd powstała widoczna jeszcze dziś różnica w wysokości obu wież, błędnie interpretowana przez dotychczasowych autorów niemieckich i polskich – nieznających inwentarza z 1720 r. – jako dowód na to, iż wieża zachodnia powstawała jako druga i pozostała po śmierci hrabiego Cosel nieukończona⁷⁸. [ilustr.]

Ukształtowana za czasów hrabiego Cosel forma architektoniczna pałacu w Zaborze nie uległa już zmianom w późniejszym okresie⁷⁹.

Friedrich August hrabia Cosel zmarł w Zaborze dnia 15 października 1770⁸⁰.

Jego syn i dziedzic, Gustav Ernst, przejąwszy Zabór po osiągnięciu pełnoletności w 1780 r., szybko popadł w długi i już rok później utracił posiadłość⁸¹. Kolejny właściciel, hrabia von Schlabrendorff, w 1783 r. sprzedał majątek Johannowi Friedrichowi Karlowi księciu (Fürst) von Schönaich-Carolath, właścicielowi Siedliska (niem. Carolath)⁸².

Z czasów tego pierwszego przedstawiciela rodu Schönaichów na Zaborze (sprzed 1791 r.) zachował się opis zespołu rezydencjonalnego pióra wspomnianego Friedricha Alberta Zimmermanna. Z treści jego wynika, że pałac nie był wówczas zamieszkiwany przez właściciela, w związku z czym tutejszy ogród (...) niegdyś piękny pod każdym względem, teraz jednak (...) swoją chlubę utracił⁸³.

Po śmierci księcia Johanna Friedricha Karla (1791) właścicielem majątku Zabór stał się jego młodszy syn Ferdinand, urodzony w 1763 r. w małżeństwie księcia z Johanne Wilhelmine z domu księżniczką zu Anhalt-Cöthen⁸⁴. W odróżnieniu od swego poprzednika rezydował on stale w Zaborze⁸⁵. W 1795 r. – między innymi z przekazanych przez niego materiałów budowlanych i środków pieniężnych – sfinansowano budowę wieży tutejszego kościoła ewangelickiego, pochodzącego z 1743 r., oraz zakup dzwonów⁸⁶. [ilustr.]

Książę (Prinz) Ferdinand von Schönaich-Carolath zmarł jako bezżenny w roku 1805⁸⁷. Zapisał on w testamencie⁸⁸ majątek Zabór swemu bratankowi Friedrichowi księciu (Prinz) von Schönaich-Carolath, jednemu z młodszych synów Heinricha Carla Erdmanna księcia (Fürst) von Schönaich-Carolath, pana na Siedlisku, i jego pierwszej żony Amalie z domu księżniczki zu Sachsen-Meiningen, urodzonemu w 1790 r.⁸⁹ W 1817 r. książę Friedrich pojął za żonę księżniczkę Caroline Elisabeth Adolfine Luise wywodzącą się z młodszej linii Reussów, z domu Schleiz-Köstritz, córkę Heinricha XLIV księcia (Fürst) Reuss, właściciela Trzebiechowa, i jego drugiej żony Auguste Amalie Leopoldine z domu baronówny von Riedesel zu Eisenbach⁹⁰. W małżeństwie tym przyszło na świat czworo dzieci: 1) Ferdinand, urodzony w 1818 r., 2) Karl, urodzony w 1820 r., 3) August, urodzony w 1822 r., 4) Auguste, urodzona w 1826 r.⁹¹

Prawdopodobnie w 1832 r., po wygaśnięciu bocznej gałęzi rodu Schönaichów, związanej z Gębicami (niem. Amtitz) i Młynicą (niem. Mellendorf)⁹², Friedrich książę von Schönaich-Carolath wszedł dodatkowo w posiadanie rodzinnego majoratu Młynica w powiecie dzierżoniowskim. Wiadomo, iż sytuacja finansowa księcia była skomplikowana, w związku z czym zarówno tutejsza rezydencja, jak i ogród, nie były „dobrze utrzymane”, co odnotowała odwiedzająca Zabór w 1840 r. Dorota księżna Talleyrand, późniejsza księżna żagańska⁹³. Właściciel był – jak informuje księżna – „zrujnowany”, toteż zaproponował jej kupno majątku Zabór, ta jednakże ofertę odrzuciła⁹⁴. Prawdopodobnie od czasu ślubu swego pierworodnego syna Ferdinanda (1843), Friedrich książę von Schönaich-Carolath nie mieszkał już w Zaborze, lecz w Młynicy, która podawana jest jako miejsce jego stałego pobytu w Kalendarzach Gotajskich⁹⁵. Zmarł w roku 1859⁹⁶. [ilustr.]

Po jego śmierci Zabór i Młynicę odziedziczył wspomniany syn Ferdinand książę (Prinz) von Schönaich-Carolath, żonaty od 1843 r. z księżniczką Johanne z młodszej linii Reussów, z domu Schleiz-Köstritz, córką Heinricha LXIII księcia (Prinz) Reuss, właściciela Trzebiechowa, i jego pierwszej żony Eleonory z domu hrabianki zu Stolberg-Wernigerode⁹⁷. Małżonkowie doczekali się ośmiorga dzieci; były to: 1) Caroline, urodzona w 1845 r. w Zaborze, 2) Georg, urodzony w 1846 r. w Zaborze, 3) Eleonore, urodzona w 1848 r. w Zaborze, 4) Hans, urodzony w 1849 r. w Zaborze, 5) Anna, urodzona w 1851 r., 6) Marie, urodzona w 1853 r. w Zaborze, 7) Friederike, urodzona w 1855 r. w Zaborze, 8) Friedrich Wilhelm, urodzony w 1858 r. w Zaborze⁹⁸. [ilustr.]

Na czasy księcia Ferdinanda przypadła setna rocznica zakupu majątku Zabór przez Schönaichów, co upamiętniono stawiając w 1883 r. na szczycie położonej na zachód od Łazów Górze Cesarskiej (niem. Kaiser-Berg) pomnik⁹⁹.

Po śmierci Ferdinanda księcia von Schönaich-Carolath w 1893 r. majątek Zabór i majorat Młynicę przejął jego najstarszy syn Georg, od 1872 r. pozostający w związku małżeńskim z Wandą z domu księżniczką von Schönaich-Carolath, córką Ludwiga księcia (Prinz) von Schönaich-Carolath, właściciela majoratu Gębice (niem. Amtitz), i jego drugiej żony Wandy z domu hrabianki von Henckel zu Donnersmarck¹⁰⁰. Potomkami tej pary byli: 1) Johann Georg, urodzony w 1873 r. w Zaborze, 2) Luise, urodzona w 1875 r. w Zaborze, 3) Margarete, urodzona w 1877 r. w Zaborze, 4) Wilhelm, urodzony w 1881 r. w Młynicy, 5) Eleonore, urodzona w Młynicy w 1884 r., 6) Theodora, urodzona w Młynicy w 1886 r.¹⁰¹ [ilustr.]

W 1906 r. pierworodny syn Georga księcia von Schönaich-Carolath, Johann Georg, poznał w Trzebiechowie swą przyszłą żonę, księżniczkę Hermine (ur. 1887), wywodzącą się ze starszej linii Reussów, z domu Greiz, przebywającą w gościnie u niedawno owdowiałej Marie Alexandrine księżnej (Prinzessin) Reuss z młodszej linii, z którą – dzięki małżeństwu swej starszej siostry Caroline – była spowinowacona¹⁰². [ilustr.] W listopadzie tego samego roku doszło do zaręczyn¹⁰³, a pod koniec tego miesiąca księżniczka Hermine złożyła w Zaborze swą pierwszą wizytę jako narzeczona księcia¹⁰⁴. Uroczystość zaślubin miała miejsce dnia 7 stycznia 1907 r. w Greiz¹⁰⁵. Ze wspomnień Herminy wynika, iż została ona bardzo ciepło przyjęta przez rodziców swego męża: Teść mój, książę Georg von Schönaich-Carolath – pisała po latach – był w swych skłonnościach równie [jak ja] artystyczny. Nigdy nie był sobą dopóki nie zasiadł do fortepianu, by ze znaczną biegłością improwizować melodię do swych własnych metrycznych kompozycji. Jego dwóch synów i cztery córki byli mu oddani. Moje przyjęcie w Zaborze, zarówno z jego strony, jak i mojej teściowej, było niezwykle serdeczne. Szczególnie książę Georg był dla mnie jak ojciec. Księżna była dowcipną kobietą, zajmującą towarzyszką, dawną damą dworu Jej Wysokości cesarzowej Augusty, babki Cesarza [Wilhelma II, przyp. K.A.-P.]. Wolała życie dworskie od wiejskiej prostoty Zaboru¹⁰⁶. W 1908 r. książę Georg przekazał swemu synowi pałac i pieczę nad majątkiem w Zaborze¹⁰⁷. Zmarł w 1910 r. w Młynicy¹⁰⁸. [ilustr.]

Książę Johann Georg i księżna Hermine mieli pięcioro dzieci. Były to: 1) Hans Georg, urodzony w 1907 r. w Berlinie, przyszły dziedzic majoratu Młynica (poległ w 1943 r. na froncie wschodnim), 2) Georg Wilhelm, urodzony w 1909 r. w Zaborze (w 1927 r. zginął w wypadku motocyklowym w okolicach Zaboru), 3) Hermine Caroline, urodzona w 1910 r. w Zaborze (zm. 1992), 4) Ferdinand, urodzony w 1913 r. w Zaborze, przyszły dziedzic majoratu Gębice (zm. 1973), 5) Henriette, urodzona w 1918 r. w Berlinie (zm. 1972)¹⁰⁹.

W okresie I wojny światowej w pałacu w Zaborze funkcjonował przez pewien czas szpital wojskowy¹¹⁰. Po śmierci księcia Johanna Georga w 1920 r. na gruźlicę zarząd nad majątkiem przejęła wdowa, księżna Hermine¹¹¹.

W 1922 r., po tym jak młodszy syn księżnej, Georg Wilhelm, wysłał list do przebywającego na wygnaniu w Holandii eks-cesarza Wilhelma II, Hermine udała się na cesarskie zaproszenie z wizytą do Doorn¹¹². Po kilku dniach pobytu Wilhelm niespodziewanie poprosił ją o rękę, ta zaś po trzech dniach namysłu propozycję małżeństwa przyjęła¹¹³. 5 listopada 1922 r. w Doorn odbyła się uroczystość zaślubin¹¹⁴ – odtąd Hermine stała się tytularną cesarzową Niemiec (niem. Kaiserin Hermine). [ilustr.] Przez większą część roku towarzyszyła mężowi w Doorn, pozostałe szesnaście tygodni spędzała w Niemczech, głównie w Zaborze¹¹⁵. To tu w kolejnych latach miały miejsce ważne wydarzenia rodzinne – dnia 12 grudnia 1936 r. ślub starszej córki Hermine, księżniczki Hermine Caroline z Hugo Herbertem Hartungiem¹¹⁶, 24 czerwca 1939 r. zaś ślub syna, księcia (Prinz) Hansa Georga z Sibylle baronówną von Zedlitz und Leipe¹¹⁷. [ilustr.]

Po śmierci Wilhelma II (1941) cesarzowa Hermine powróciła na stałe do Zaboru¹¹⁸. W tym okresie na terenie pałacowego parku powstał na jej polecenie budynek mieszczący zbiory biblioteczne (19 tysięcy tomów)¹¹⁹. Dnia 29 stycznia 1945 r. wraz z córką Hermine Caroline i swoją osobistą sekretarką Hermine opuściła pałac, pozostawiając m.in. zgromadzone przez siebie archiwum Wilhelma II¹²⁰. Wkrótce potem rezydencja została splądrowana przez czerwonoarmistów¹²¹.

Po 1945 r. w pałacu mieścił się Ośrodek Szkolenia Kadr „Samopomoc Chłopska”¹²². W 1952 r. wybuchł pożar w skrzydle wschodnim¹²³. [ilustr.] Po odbudowie obiekt zaadaptowano na Prewentorium Przeciwgruźlicze¹²⁴, budując m.in. pawilon po stronie południowej pałacu (przed 1966 r.)¹²⁵. [ilustr.] Obecnie w pałacu funkcjonuje Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Centrum Leczenia Dzieci i Młodzieży. Pałac wraz z parkiem i częścią oficyn stanowi własność Skarbu Państwa, pozostałe oficyny znajdują się w rękach prywatnych¹²⁶.