Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół pałacowo-parkowy w Wojnowie - Wojnowo - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Miejscowość Wojnowo (niem. Woynowo, 1934-1945 Reckenwalde) do czasów II rozbioru położona była w granicach Rzeczpospolitej Obojga Narodów, przynależąc administracyjnie – podobnie jak sąsiednie Nowe i Stare Kramsko, Chwalim oraz miasto Kargowa – do województwa poznańskiego, powiatu kościańskiego². Wzmiankowana po raz pierwszy w 1623 r.³, do 1796 r.⁴ stanowiła własność klasztoru cystersów w Obrze, założonego w 1231 r.⁵

Zapewne walory krajobrazowe miejscowości zaważyły na decyzji o budowie w Wojnowie dworu opata obrzańskiego klasztoru⁶. Czas powstania tego obiektu nie jest dokładnie znany; o jego istnieniu wspomina opisujący przed 1846 r. Wielkie Księstwo Poznańskie J. N. Bobrowicz, który nazywa go „domem mieszkalnym w starożytnym guście zbudowanym, który się dotąd dobrze zachował”⁷. Z analizy rzutu poziomego sklepionych kolebkowo piwnic obecnego pałacu wynika, iż niewątpliwie zawiera on w swym rdzeniu pozostałości starszej budowli. Za najwcześniejszą, pochodzącą jeszcze z okresu opatów obrzańskich, należałoby uznać środkową część obiektu wraz z ryzalitem po stronie zachodniej. Wprowadzono tu popularny w okresie baroku, najprostszy układ z wielką sienią na osi oraz dwutraktowymi częściami bocznymi⁸. W niektórych pomieszczeniach tej najstarszej części pałacu zachowały się sklepienia krzyżowe, tj. w sieni na parterze, w korytarzu na piętrze w części środkowej i sąsiednim pomieszczeniu od południa. [ilustr.] Z pierwotnego wyposażenia dawnego opackiego dworu przetrwały barokowe dwuskrzydłowe drzwi ramowo-płycinowe między sienią a dużą salą w tylnym trakcie (obecnie stołówka) i w pomieszczeniach na południe od sieni (obecnie sale szkolne) oraz jednoskrzydłowe drzwi na piętrze, pochodzące z około połowy XVIII w. [ilustr.] Mając na uwadze wymienione przesłanki barokowy dwór w Wojnowie można prawdopodobnie datować na okres około 1700-około 1750. Należy zauważyć, iż w dotychczasowych opracowaniach dotyczących omawianego zabytku ta najstarsza faza była zazwyczaj pomijana lub traktowana lakonicznie⁹, zaś geneza obiektu nie była wiązana z opactwem w Obrze.

Po II rozbiorze (1793) wieś znalazła się w granicach Królestwa Prus i nowo utworzonej prowincji o nazwie Prusy Południowe, w departamencie poznańskim i powiecie śremskim¹⁰. W 1796 r. majątki Wojnowo, Chwalim oraz Stare i Nowe Kramsko decyzją ministra Śląska i Prus Południowych Karla Georga von Hoyma otrzymał Alexander hrabia von Unruh, były dyrektor mennicy w Warszawie¹¹, właściciel Kargowej¹². Z uwagi na fakt, iż posiadał on rodzinną siedzibę we wsi Karge (ob. Kargowa), położonej na wschód od założonego w połowie XVII w. przez Krzysztofa hrabiego Unruha miasta Kargowa¹³, należy przypuszczać, iż w Wojnowie przebywał sporadycznie. Za jego czasów nie wprowadzono prawdopodobnie żadnych znaczniejszych zmian w architekturze tutejszego barokowego dworu.

Po podpisanym w 1807 r. traktacie w Tylży Wojnowo włączono w granice nowo utworzonego Księstwa Warszawskiego, zaś po kongresie wiedeńskim – Wielkiego Księstwa Poznańskiego – późniejszej prowincji poznańskiej, rejencji poznańskiej, powiatu babimojskiego (niem. Regierungsbezirk Posen, Kreis Bomst)¹⁴. Po sprzedaży dóbr Unruhów w 1839 r.¹⁵ Wojnowo przeszło na własność miasta Sulechów¹⁶.

Kolejnym właścicielem majątku stał się w 1853 r. Gottfried Wilhelm Benedikt Boemack (Boehmak, Böhmak), który pozostawał nim co najmniej do roku 1872¹⁷. W jego posiadaniu znalazło się także pobliskie Stare Kramsko, co potwierdzają źródła drukowane z 1865 r.¹⁸ W chwili zakupu Wojnowa Boemack był właścicielem Przylepu koło Zielonej Góry (niem. Schertendorf)¹⁹.

Za jego czasów udokumentowana jest budowa w Wojnowie browaru, nazywanego zamiennie w aktach gorzelnią, której budynek zachował się do czasów obecnych. [ilustr.] O zamiarze budowy w ciągu bieżącego lata „nowego murowanego budynku browaru”, w którym miały mieścić się również młyn parowy i olejarnia, Boemack poinformował urząd landrata w Wolsztynie pismem z dnia 23 czerwca 1854 r., prosząc jednocześnie o udzielenie stosownego pozwolenia na realizację tej inwestycji²⁰. Budowa ukończona została w 1855 r., co potwierdza data widniejąca na kominie gorzelni.

Wydaje się wielce prawdopodobne, że G. W. B. Boemack był ponadto inicjatorem przebudowy w latach 50.-60. XIX w. starego dworu w Wojnowie na pałac, którego architekturę ukształtowano pod wpływem modnego ówcześnie w środowisku berlińskim stylu normandzkiego, co pokazują materiały ikonograficzne z początku XX w. [ilustr.] Nową formę architektoniczną uzyskano ozdabiając starą barokową bryłę schodkowymi szczytami z wieżyczkami i krenelażami, które znalazły się nad ryzalitem pozornym w elewacji frontowej (wschodniej), nad ryzalitem środkowym w elewacji tylnej (zachodniej) oraz nad ścianami szczytowymi; do ścian szczytowych dostawiono ponadto dwukondygnacyjne prostokątne w rzucie aneksy o szerokości dwóch osi, nakryte stropodachami i zwieńczone krenelażem z wieżyczkami w narożach. Niewykluczone, iż do wojnowskiego pałacu w takiej, nawiązującej do średniowiecza formie, odnosiła się informacja zawarta w opisie miejscowości sprzed 1856 r., zgodnie z którą na terenie wsi miał znajdować się zamek (ang. castle)²¹.

Z 1877 r. pochodzą mapy katastralne zespołu dworskiego w Wojnowie²². [ilustr.] Ukazują one zespół zabudowy wokół wewnętrznego dziedzińca, tj. pałac i położone w niewielkiej odległości na północ dwa budynki stajni (pierzeja zachodnia), gorzelnię i spichlerz (pierzeja północna), spichlerz z dostawioną do niego od północy stajnią i usytuowanym za nią budynkiem, ustawionym ukośnie (po północnej stronie głównego wjazdu) oraz zgrupowane w podkowę trzy budynki po południowej stronie wjazdu, w południowo-wschodniej części zespołu (obecnie istnieją). W późniejszym okresie za gorzelnią i spichlerzem powstały dalsze budynki gospodarcze, z których do czasów obecnych przetrwała jedynie drewniana stodoła oraz budynek mieszkalny z pocz. XX w., wzniesiono ponadto budynek gospodarczy – obecnie mieszkalny obok stajni przy spichlerzu (pocz. XX w.)²³.

Jednym z późniejszych właścicieli Wojnowa był Julius Heimann Wasser, potwierdzony w aktach policji budowlanej w latach 1882 i 1891²⁴. W 1882 r. uzyskał on urzędowe pozwolenie na montaż nowego kotła parowego w gorzelni na terenie tutejszego majątku²⁵. [ilustr.]

Po śmierci w 1905 r. jego spadkobierca Jesua Wasser sprzedał Wojnowo i Stare Kramsko²⁶ Aschwinowi baronowi von Cramm²⁷. Dnia 13 sierpnia 1909 r. wystąpił on z wnioskiem o wydanie pozwolenia na montaż w budynku gorzelni w Wojnowie urządzenia do wyrobu płatków ziemniaczanych²⁸. Zmarł w Wojnowie jeszcze w tym samym roku, pozostawiając dobra swej młodszej córce Armgard²⁹.

Armgard z domu von Cramm (ur. 1883)³⁰, od 1908 r. rozwiedziona z Bodo hrabim von Oeynhausen³¹, dnia 8 lutego 1909 r. uzyskała tytuł hrabiny von Biesterfeld (przysługujący również jej przyszłym potomkom)³², zaś 4 marca tego samego roku poślubiła Bernharda księcia (Prinz) zur Lippe, urodzonego w 1872 r. w Oberkassel koło Bonn, młodszego brata Leopolda IV, 6. księcia (Fürst) zur Lippe, hrabiego zu Biesterfeld, hrabiego zu Schwalenberg i Sternberg, dziedzicznego burgrabiego Utrechtu³³. Małżonkowie byli współwłaścicielem majątku Wojnowo, co potwierdza księga adresowa z 1913 r.³⁴

Z małżeństwa Armgard hrabiny von Biesterfeld i jej drugiego męża pochodziło dwóch synów:

1. urodzony dnia 29 czerwca 1911 r. w Jenie Bernhard Leopold (Bernhard) hrabia von Biesterfeld, późniejszy książę (Prinz) zur Lippe-Biesterfeld, od 1937 r. małżonek następczyni tronu, a następnie królowej Niderlandów (1948-1980) Juliany von Oranien-Nassau, i znany wówczas jako Bernhard książę (Prinz) Niderlandów,
2. urodzony dnia 13 czerwca 1914 r. w Jenie Ernst Aschwin (Aschwin) hrabia von Biesterfeld, późniejszy książę (Prinz) zur Lippe-Biesterfeld³⁵.

W 1916 r. Armgard hrabina von Biesterfeld i jej potomkowie uzyskali tytuły książęce i byli odtąd tytułowani odpowiednio „księżna (Prinzessin) zur Lippe-Biesterfeld” oraz „książę zur Lippe-Biesterfeld”³⁶.

Jak dowodzą Almanachy Gotajskie z lat 1910 i 1911, w pierwszych latach małżeństwa miejsce zamieszkania Bernharda księcia zur Lippe i jego małżonki Armgard stanowił barokowy dwór w Oberkassel koło Bonn (obecnie dzielnica Bonn), będący własnością rodzinną książąt zur Lippe³⁷. W latach 1912-1918 obok Oberkassel jako drugie stałe miejsce ich pobytu funkcjonowało Wojnowo³⁸, które od 1919 r. stało się jedynym miejscem zamieszkania rodziny książęcej³⁹.

Fakt, iż w latach 1910-1911 nowi właściciele nie przebywali jeszcze regularnie w Wojnowie, można prawdopodobnie wyjaśnić prowadzonymi na terenie majątku robotami budowlanymi. Wiadomo, iż w tym okresie składano liczne wnioski o pozwolenie na budowę, które zachowały się w aktach dawnej Baupolizei w Kargowej; dwa z nich odnoszą się bezpośrednio do pałacu i dotyczą budowy arkadowego ganku z balkonem przy ryzalicie od strony jeziora, zgodnie z projektem wykonanym przez firmę Schadego z Żagania, zatwierdzonym przez policję budowlaną 15 kwietnia 1910 r. (wniosek z dnia 26 lutego 1910 r., kierownik budowy murarz Lorenz Rychly)⁴⁰, jak również budowy nowych murowanych schodów zewnętrznych z podestem przed wejściem głównym, które miały zastąpić istniejące (wniosek z dnia 30 lipca 1910 r.)⁴¹ [ilustr.] elementy wystroju architektonicznego projektowanych schodów harmonizowały z kostiumem architektonicznym pałacu, co pokazuje rysunek mistrza murarskiego i kierownika robót J. Dimkego z Kargowej z dnia 30 lipca 1910 r.⁴² [ilustr.]

Spośród pozostałych pozwoleń budowlanych, o które wnioskował książę, najważniejsze dotyczyły adaptacji pomieszczeń magazynowych na pomieszczenia mieszkalne dla inspektora w majątku na obu kondygnacjach we wschodniej części budynku gorzelni (wniosek z dnia 1 maja 1911 r., kierownik robót J. Dimke), scalenia dwóch budynków stajennych obok pałacu i ich adaptacji na wozownię i pomieszczenia gospodarcze oraz dobudowy po stronie południowej tego budynku ogrodzenia dla psów (wniosek z dnia 14 marca 1911 r., kierownik robót J. Dimke), dobudowy do owczarni w północnej części zespołu szopy na narzędzia (wniosek z dnia 6 listopada 1911 r., kierownik robót J. Dimke) oraz budowy szklarni na terenie ogrodu warzywnego (wniosek z dnia 15 kwietnia 1916 r., kierownik budowy F. W. Rychly)⁴³. [ilustr.]

Jeszcze przed rokiem 1920⁴⁴ nastąpiła rozbudowa wojnowskiego pałacu, w wyniku której bryła obiektu zyskała swoją dzisiejszą postać. Scalono wówczas z budynkiem głównym dwa aneksy po stronie północnej i południowej, nakrywając je dachami łamanymi i likwidując dotychczas istniejące szczyty nad ścianami szczytowymi budynku głównego. W narożnikach południowo-wschodnim i północno-wschodnim wprowadzono wieże, zaś nad ścianami szczytowymi rozbudowanego pałacu – szczyty schodkowe zwieńczone wieżyczkami, analogiczne w formie do poprzednio istniejących. [ilustr.] W związku z budową przy wieży północno-wschodniej klatki schodowej, powstała konieczność jej komunikacyjnego połączenia z wnętrzem pałacu, w związku z tym między dwoma traktami w części północnej przyziemia wprowadzono korytarz, łączący sień ze wspomnianą klatką schodową. W sprawie ww. robót budowlanych nie zachowały się żadne dokumenty.

Pod koniec lat 20. właściciele majątku byli w złej sytuacji finansowej, co potwierdza korespondencja z dnia 4 lipca 1929 r. między naczelnym prezydentem w Pile a ministrem spraw wewnętrznych w Berlinie, z której wynika, iż książę Bernhard wystawił majątek Wojnowo na sprzedaż za 450.000 Mk., bowiem – jak określono – znajdował się wówczas „w wielkiej ekonomicznej potrzebie”⁴⁵. Do sprzedaży tej ostatecznie nie doszło.

Bernhard książę zur Lippe zmarł 19 czerwca 1934 r. w Monachium⁴⁶. Po jego śmierci Armgard księżna zur Lippe-Biesterfeld nadal mieszkała w Wojnowie⁴⁷.

Dnia 8 września 1936 r. pierworodny syn pary książęcej, Bernhard książę zur Lippe-Biesterfeld zaręczył się z następczynią tronu Królestwa Niderlandów Julianą, która odwiedziła Wojnowo w październiku tego samego roku⁴⁸. [ilustr.]

W 1944 r. księżna Armgard i jej młodszy syn Aschwin zostali zmuszeni do opuszczenia pałacu, który następnie przejęło SS⁴⁹.

Prawdopodobnie jeszcze przed 1945 r. dokonano zmian w wyglądzie pałacu, polegających na wprowadzeniu neobarokowych szczytów w miejsce istniejących szczytów z wieżyczkami i krenelażami w elewacjach frontowej, tylnej i nad ścianami szczytowymi. Dokładny czas realizacji tych zmian nie jest znany, wiadomo jednakże, iż nie nastąpiły one około 1910 r., jak podaje część opracowań⁵⁰, jak również dopiero w latach 1964-1968⁵¹, ponieważ pałac w tej formie ukazuje już fotografia z 1947 r.⁵² W wyniku zmiany szczytów cechy stylu normandzkiego w architekturze obiektu zostały zatarte. [ilustr.]

Po 1945 r. pałac został zaadaptowany do potrzeb sanatorium rehabilitacyjnego dla dzieci, a w latach 60. XX w. utworzono tu oddział Sanatorium Rehabilitacyjno-Ortopedycznego w Świebodzinie⁵³. Aktualna nazwa placówki to Szpital Rehabilitacyjno-Leczniczy dla Dzieci w Wojnowie⁵⁴. W latach 1964-1968 realizowano remont pałacu, podczas którego wykonano nowe betonowe schody wewnętrzne, dokonano wymiany stropów nad pomieszczeniami parteru i piętra, częściowo zmieniono również układ wnętrz⁵⁵. Prawdopodobnie w tym samym okresie rozebrano ganek z balkonem przy elewacji zachodniej pałacu i wzniesiono istniejące schody. [ilustr.]

Po 1945 r. spichlerz przy wjeździe głównym adaptowano na rzym.-kat. kaplicę p.w. MB Częstochowskiej⁵⁶. Budynki folwarczne przejęło PGR, od 1971 r. Zakład Rolny w Smolnie Wielkim i PGR Kargowa⁵⁷. Obecnie stanowią one własność prywatną⁵⁸. W latach 70. XX w. budynek dawnej stajni z wozownią przy pałacu przebudowano na szkołę dla dzieci przebywających w sanatorium (obecnie budynek biurowy)⁵⁹. Parkiem pałacowym zarządza obecnie Gmina Kargowa⁶⁰.