Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół pałacowo-parkowy w Trzebiechowie - Trzebiechów - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Trzebiechów (wcześniej nazywany Fridrichshuld i Trebschen) to wieś o średniowiecznej metryce, która po raz pierwszy wzmiankowana była w 1308 r., w dokumencie wystawionym przez biskupa lubuskiego Fryderyka, traktującym o przynależności miejscowego kościoła do diecezji poznańskiej¹. W 1442 r. dobra w okręgu sulechowskim z majątkiem wokół Podlegórza (Padligar), w którego skład wchodził również Trzebiechów, przeszły we władanie rycerskiego rodu von Troschke. Pierwszy nieznany z imienia właściciel majątku ożenił się z panną z rodu von Kiettlitz. Urodzony z tego związku w 1483 r. Heinrich von Troschke zapoczątkował sulechowską linię rodu. W skład posiadanych przez nią dóbr wchodziły Swarzenice (Schwarmitz) i Trzebiechów, a w XVI w. przyłączono do nich folwarki w Ostrzycach (Ostritz) i Podlegórzu². Rodzina von Troschke wymieniana jest wśród właścicieli majątków ziemskich w okręgu sulechowskim w spisie margrabiego Johanna Hohenzollerna (zwanego też Janem Kostrzyńskim) z 1540 r., w którym potwierdził on dotychczasowe przywileje szlachty. W tym okresie ród von Troschke należał do bardziej znamienitych na tym terenie i posiadał znaczący majątek w okręgu sulechowskim³. W 1575 r. właścicielami wsi byli bracia Wolf i Asmus von Troschke. Ich następcą został Asmus Młodszy von Troschke, do którego obowiązków należało stawianie się do służby wojennej z trzema konnymi. Powstanie pierwszej siedziby rycerskiej właścicieli majątku w Trzebiechowie wiąże się właśnie z rodziną von Troschke; budowa mogła nastąpić w XVI lub XVII w. Relikty tego najwcześniejszego obiektu są zachowane w partii piwnic i parteru dzisiejszej rezydencji. Siedzibę najpewniej wzniesiono na planie prostokąta, z sienią na osi⁴.

W XVII i XVIII w. wieś stała się schronieniem dla protestanckich uchodźców z terenów Śląska. W 1654 r. wybudowano w miejscu średniowiecznej, drewnianej świątyni tzw. kościół graniczny dla protestantów z pobliskiego Śląska. Byli wśród nich rzemieślnicy, głównie sukiennicy, którzy istotnie przyczynili się do rozwoju miejscowości. Dzięki staraniom Konrada von Troschke w 1707 r. wieś Trzebiechów podniesiona została do rangi miasta i nazwana na cześć króla Fryderyka I „Łaska Fryderyka” (Friedrichshuld)⁵. Ukształtowany wówczas układ urbanistyczny oparty został na symetrycznych zasadach kompozycji, charakterystycznych dla zakładanych w okresie baroku miast. Podstawę układu stanowiła droga wytyczona z południa na północ (aleja lipowa), stanowiąca główną oś założenia pomiędzy rezydencją a kościołem. Po obu jej stronach została skupiona parterowa zabudowa Trzebiechowa, usytuowana między pałacem a kościołem. Od 1710 r. właściciele Trzebiechowa zaczęli rozdrabniać i wyprzedawać dobra ziemskie. W 1724 r. majątek nabył Otto von Diebitsch z Podlegórza, a następnie przeszedł on we władanie rodziny von Schmettau. Natomiast ostatnim z przedstawicieli rodu von Troschke na dobrach Trzebiechowskich był Konrad – pokojowiec króla Augusta II Mocnego, zmarły w 1728 r.⁶ W latach 1728-1765 dobra należały do hrabiowskiej rodziny von Schwerin, a w 1765 r. Trzebiechów wraz z Radowicami (Radewitsch) przeszedł w posiadanie rodu von Reuss zu Koestritz, co istotnie wpłynęło na rangę miejscowości i jej późniejszy rozwój⁷.

Pierwszym przedstawicielem rodu Reuss, który objął Trzebiechów we władanie, był hrabia Heinrich IX von Reuss zu Koestritz (1711-1780), minister i bliski doradca króla Prus Fryderyka II. W 1775 r. powiększył on majątek o Podlegórz i Ostrzyce. Jego następca ks. Heinrich XLIV von Reuss zu Koestritz (1753-1832), marszałek nadworny podniesiony przez króla do godności książęcej, wraz z małżonką Augustą von Riedesel zu Eisenbach (1770-1805) przejął majątek w 1780 r. Wraz z dobrami rodzina przejęła patronat nad świątyniami w Podlegórzu i Trzebiechowie.

Kolejnym właścicielem majątku został syn Heinricha XLIV – Heinrich LXIII wraz z żoną Eleonorą zu Stolberg-Weringerode, za czasów których, najprawdopodobniej w latach dwudziestych XIX w., rozpoczęto pierwsze prace związane z rozbudową dworu, zaś około 1830 r. przekształcono niewielkie barokowe założenie ogrodowe w park o charakterze krajobrazowym. Rezydencję poszerzono symetrycznie po obu stronach oraz dobudowano wieżę od strony zachodniej, na której umieszczono herby fundatorów – księcia Heinricha LXIII i jego małżonki Eleonory. Równocześnie przekomponowano bezpośrednie otoczenie rezydencji stanowiącej centrum założenia⁸.

W 1861 r. majątek trzebiechowski przejął książę Heinrich VII von Reuss zu Koestritz (1825-1906), inicjator ostatniej przebudowy pałacu i parku, tworząc dobra administrowane przez Zarząd Książęcego Majątku Reuss (Prinzliche Reuss’sche Verwaltung), w którego skład wchodziły ościenne miejscowości m.in. Podlegórz, który wkrótce stał się ważnym ośrodkiem dla rodziny Reussów, która poczyniła tu inwestycje. ⁹. W 1876 r. Heinrich VII poślubił Marię Alexandrine von Sachsen-Weimar-Eisenach, która była daleką krewną niemieckiego cesarza Wilhelma I Hohenzollerna. Kariera księcia nabrała rozpędu, kiedy został generałem kawalerii pruskiej, awansował na adiutanta cesarza Niemiec Wilhelma I, a następnie mianowany został ambasadorem w placówkach dyplomatycznych w Konstantynopolu i Wiedniu. Odznaczony został m.in. Orderem Orła Czarnego i Orderem św. Jana. W jego rękach znajdowały się dobra w Podlegórzu, Ostrzycach, Radowicach oraz gorzelnie, cegielnie, obiekty przetwórstwa spożywczego¹⁰. Książę dokonał znaczącej przebudowy pałacu w latach 80. XIX w. i w formie wówczas zrealizowanej zachował się on do dnia dzisiejszego¹¹. Autorem projektu był urodzony w Bratysławie, a działający głównie na terenie Austro-Węgier, architekt Viktor Rumpelmeyer (1830-1885)¹², który na zlecenie księcia zaprojektował również kościół w pobliskim Podlegórzu ¹³. [ilustr.] Pałac uzyskał neostylową szatę, w formach wywodzących się z neorenesansu francuskiego, z górującymi nad budowlą dachami mansardowymi oraz wieżyczkami. Do wieży zachodniej pałacu dobudowano przybudówkę z podjazdem oraz wzniesiono skrzydło wschodnie mieszczące salę balową¹⁴. Przekształcono wówczas również wnętrza z zastosowaniem wzorców neorokokowych. W Podlegórzu książęca para posiadała winnice na skarpie obrzańskiej, z przepięknym widokiem rozpościerającym się na dolinę z herbaciarni usytuowanej na samym krańcu skarpy. [ilustr.] Małżonkowie Reuss byli silnie związani z Podlegórzem, gdzie spoczęli dokonawszy żywota, pochowani w rodzinnym grobowcu, na terenie cmentarza przy neoromańskim kościele, z którego rozpościera się malowniczy widok na dobra trzebiechowskie. Żona Heinricha VII – księżna Marie Alexandrine dla upamiętnienia zmarłego w 1906 r. męża wzniosła pomnik przed kościołem w Trzebiechowie. [ilustr.] Księżna była również fundatorem zespołu sanatoryjnego wybudowanego w latach 1903-1905 r. w sąsiedztwie zespołu pałacowego, wg projektu architekt z Zwickau Max Schöndler, w nurcie modnej wówczas secesji. [ilustr.] [ilustr.] Wystrój i wyposażenie wnętrz zaprojektował, pozyskany do tego przedsięwzięcia staraniem księżnej Marii Alexandrine, wybitny przedstawiciel secesji Henry van de Velde. Po śmierci Marii Alexandrine w 1922 r. majątek odziedziczył syn Heinrich XXXII (1878-1935). Po jego śmierci w 1935 r. dobra przypadły jego bratu Heinrichowi XXXIII von Reuss (1879-1942). Trudności gospodarcze w okresie międzywojennym wymusiły na rodzinie sprzedaż majątku trzebiechowskiego. Od 1943 r. dobra były w posiadaniu hrabiowskiego rodu von Bentheim-Tecklenburg¹⁵.

W styczniu 1945 r. do Trzebiechowa wkroczyły wojska 44. Brygady Pancernej pod dowództwem Józefa Gusakowskiego, zaś wiosną tego roku przybyli tu pierwsi polscy osadnicy. Po II wojnie światowej pałac i obiekty w zespole pałacowo-folwarcznym przejęte zostały przez Państwowe Zakłady Zbożowe, które magazynowały tu zakupione od rolników zboże. Dzięki społecznej inicjatywie miejscowego nauczyciela Stanisława Sobkowicza udało się zabezpieczyć zabytek i częściowo uchronić go przed dewastacją. Od 1982 r. w murach dawnego pałacu mieści się kompleks dydaktyczny¹⁶. Jedna z oficyn pałacowych stanowi obecnie siedzibę Urzędu Gminy oraz Trzebiechowskiego Ośrodka Kultury.