Opis parku, jego głównych elementów kompozycyjnych i rozplanowania, charakterystyka zieleni, architektura, mała architektura, datowanie, określenie stylu, autor/autorzy projektu - Zespół pałacowo-parkowy w Brodach - Brody - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

4. Opis parku, jego głównych elementów kompozycyjnych i rozplanowania, charakterystyka zieleni, architektura, mała architektura, datowanie, określenie stylu, autor/autorzy projektu

Od czasu gdy Brodami zarządzali Promnitzowie przypałacowy park stanowił istotną część założenia pałacowego. Za czasów rządów Ulricha Hipparcha von Promnitz nastąpiła znaczna rewitalizacja parku oraz ogrodu znajdującego się za obiektem w kierunku jeziora brodzkiego. Efektem tego stało się założenie na południe od pałacu ogroduw stylu renesansowym, w którego skład wszedł również dużych rozmiarów sad. Na północ od obiektu rozplanowano natomiast ogród warzywny. Przed obiektem znajdował się kwaterowy ogród ozdobny założony na osi wschód-zachód, wyposażony w pięć fontann. Ta część ogrodu nie była kompozycyjnie związana z obiektem. Twórcą ówczesnych rozwiązań parkowo-ogrodowych był Johann Christian Mencke z Brodów. Był on nadwornym ogrodnikiem elektorów saskich oraz jednym z twórców, a następnie zarządców Ogrodu Saskiego w Warszawie oraz parku w Młocinach¹⁰¹.

Kolejne przekształcenia parku nastąpiły na początku drugiej ćwierci XVIII w. kiedy to po śmierci Christopha Heinricha von Watzdorf, majątek odziedziczył jego syn Friedrich Karl. Zmiany przeprowadzono w duchu baroku. Ówczesny wygląd parku jest znany dzięki planowi, który w lutym 1740 r. Heinrich von Brühl nakazał wykonać swojemu zaufanemu kierownikowi wszelkich robót budowlanych – majorowi Christianowi Conradowi Francke. Plan sporządzony został jeszcze przed zakupem rezydencji, choć już wtedy hrabia Brühl planował gruntowny remont całego założenia¹⁰². W chwili obecnej nazwisko twórcy projektu tego ogrodu nie jest znane. Jak wynika z projektu ogród posiadał układ osiowy. Tuż za nim rozplanowana została sala ogrodowa z parterem kwiatowym. Wnętrze ujęte było wysokim boskietem po stronie północnej oraz południowej oraz powiązane widokowo z jeziorem. Ogród ozdobny został przeniesiony zza południowego skrzydła budowli, dzięki czemu wypełnił wnętrze pomiędzy elewacją ogrodową pałacu a taflą jeziora¹⁰³. [ilustr.]

Po zakupie dóbr przez ministra von Brühl nastąpiła „wielka brühlowska” przebudowa całego założenia. Autorem był również J. Ch. Knöffel. Ten znany planista ogrodów pracował nad sporządzeniem dokumentacji projektowej ponad dwa lata. Bezpośredni nadzór nad realizacją jego pomysłów sprawował zarządca wszystkich brühlowskich kas, dóbr i manufaktur, a także znawca sztuki Carl Heinrich von Heineken. Znaczną pomocą służyła mu żona hrabiego, Maria Anna. W efekcie powstał park barokowy, którego główna część położona była pomiędzy jeziorem, pałacem a Mariannenstadt. Teren ten zajmował blisko 15 hektarów. W jego centrum znajdował się parter haftowy (parterre de broderie)¹⁰⁴. Parter oddzielony był od reszty ogrodu za pomocą wysokiego ciętego szpaleru, za którym znajdowały się dwie niedużych rozmiarów sale ogrodowe. Za nimi z kolei umieszczony był boskiet. Zakończeniem osi głównej założenia był taras widokowy przy jeziorze¹⁰⁵. Oś w tym miejscu przechodziła w szeroką płaszczyznę wodną Jeziora Brodzkiego, które pełniło tzw. funkcję aha¹⁰⁶. W południowej części ogrodu znajdowała się sala z owalnym pawilonem zwanym „Domkiem Marmurowym”, a za nią teatr letni w kształcie liry greckiej. W północnym fragmencie rozplanowano zaś wymyślne labirynty. Dalej na przedłużeniu osi teatru letniego w kierunku północnym wzniesiono dwukondygnacyjny, murowany budynek. Obiekt składał się z trzech części, której centralną partię zajmował teatr, zaś w bocznych, przeszklonych skrzydłach umieszczono oranżerię i szklarnię. [ilustr.] [ilustr.] Oś pałacowa, która dochodziła do jeziora brodzkiego, przechodziła na drugą jego stronę, gdzie w odległości około 1,5 km po przeciwległej stronie znalazła swą kontynuację na terenie ogrodu bażanciego¹⁰⁷, który z częścią rezydencjonalną połączony był promenadą w postaci wielogatunkowej alei drzew. Bażantarnia i ogród bażanci służyły przede wszystkim jako miejsce rozrywki króla Augusta III, który z zamiłowania był myśliwym. Główna oś przepruta została osią poprzeczną prowadzącą z ogrodu bażanciego w kierunku wsi Jeziory Dolne. W 1747 r. istniejący ogród bażanci znacznie poszerzono, powiększono i okolono drewnianą ścianą. Znaczna część założenia rozplanowana była na terenach podmokłych, dzięki czemu przepruta była licznymi rowami, nad którymi poprowadzono ponad 60 mostków¹⁰⁸.

W czasie Brühlowskiego urządzania ogrodu prostopadle do osi pałacu przebiegała oś poprzeczna, biegnąca od pałacyku Mariannenschloss na północy do kaskady wodnej na południu. Kaskada ujęta była z obu stron cienistymi przejściami. Jej twórcą był Gottfried Knöffler, który prace wykonał w 1753 r., przy okazji wykonując inne dekoracje figuralne m.in. w postaci dwóch grup postaci stojących nimf nadnaturalnej wielkości (ok. 2,40 m wysokości) z puttem z muszlą¹⁰⁹. [ilustr.] [ilustr.]

O wielkości oraz pięknie ukształtowanego ogrodu w czasie panowania Heinricha von Brühla świadczy fakt, że jeszcze przed II wojną światową Brody nazywano „Perłą Dolnych Łużyc” (Die Perle der Niederlausitz), natomiast park „Ogrodem Łużyc” (Garten der Niederlausitz). Na świetność założenia parkowego złożyło się wiele spójnie skomponowanych ze sobą czynników. Jednymi z nich były egzotyczne palmy, drzewka pomarańczy i cytryn, a także fontanny i setki figur¹¹⁰. [ilustr.]

Barokowa przestrzeń ogrodowa bogata była w rzeźby cenionych w ówczesnym czasie artystów, takich jak Johann Benjamin Thomae, Pierre Coudray czy L. Mattiolli. Najwięcej figur wyszło jednak spod dłuta Gottfrieda Knöfflera. W parku znajdowały się figury mitologiczne, przedstawiające m.in. Merkurego, Apollo, Hebe, bachantkę i alegorię Jesieni. Część z nich w latach 1923-39 trafiło do dawnego Muzeum Rzemiosła Artystycznego w Dreźnie¹¹¹.

Okres wojny siedmioletniej tragicznie zapisał się nie tylko w dziejach samego budynku pałacowego, lecz również założenia parkowo-ogrodowego. Zniszczenia dokonane wewnątrz parku uniemożliwiły jego przeprojektowanie według angielskich wzorców, choć częściowo zachowany ogród w stylu saksońskiego rokoko jeszcze w początkach XIX w. wymieniany był jako „niedościgniony w Saksonii przykład sztuki ogrodowej”¹¹².

Do istotnych prac przy parku przystąpiono dopiero w 1807 r., kiedy to majątkiem do 1816 r. zarządzał, w imieniu małoletniego Friedricha Augusta, Friedrich Heinrich Wilhelm von Wiedebach z Biecza. Z jego polecenia rozpoczął się długotrwały proces przekształcenia ogrodu urządzonego w stylu francuskim na park typu angielskiego. Romantyczny charakter miejsca miały podkreślać nowe gatunki drzew. Nad całością prac od 1816 r. miał czuwać angielski ogrodnik o nazwisku Klemenson¹¹³. [ilustr.]

Przeobrażenie barokowego ogrodu w park krajobrazowy nastąpiło w dość prosty sposób. Rozpoczęto od zmiany dotychczasowego salonu ogrodowego w luźną łąkę kwietną. Jej dominantą przestrzenną stał się buk pospolity odmiany purpurowej otoczonej topolami. Dodatkowo układ kompozycyjny oparto na swobodnej możliwości rozrostu roślin poprzez zaniechanie ich podcinania. Przejęcie głównych osi parku oraz zniesienie parterów w części centralnej spowodowało wykształcenie się rozległej przestrzeni, którą obsadzono grupami drzew, m.in. dębami szypułkowymi (Quercus robur L.), bukami czerwonymi (Fagus sylvatica purpurea), lipami drobnolistnymi (Tilia cordata), platanami (Platanus L.), srebrnymi topolami (Populus alba L.), kasztanowcami żółtymi (Aesculus flava), bukami płaczącymi (Fagus sylvatica ‘Pendula’), tulipanowcami (Liriodendron), jesionami żółtopędowymi (Fraxinus excelsior ‘Jaspidea’) czy skrzydłorzechami (Pterocatya Kunth)¹¹⁴. Duże zmiany zaszły również w otoczeniu oranżerii. Teren tez wyznaczony został za pomocą wysokiego grabowego żywopłotu, posadzonego od strony parku. W ten sposób powstał półkolisty plac służący do zabaw. W niszach ściany z żywopłotu ustawiono w symetryczny sposób nadnaturalnej wielkości rzeźby figuralne (m.in. Apolla z lirą), zaś od strony południowej wycięto wejście na kształt bramy¹¹⁵. W pobliżu oranżerii powstało także arboretum, w którym można było podziwiać uprawę rzadkich okazów drzew sprowadzonych z Anglii i Ameryki¹¹⁶.

Równolegle do prac związanych ze zmianą sposobu urządzenia założenia parkowo-ogrodowego zaczęto nadawać poszczególnym jego fragmentom nazwy własne. W latach 1815-1865 r. Gottlieb von Bomsdorf na polecenie Friedricha von Brühla rozplanował „Park Duży”, który powstał na stokach poniżej Jezior Wysokich. Pagórkowaty teren obsadzono różnymi gatunkami drzew liściastych i iglastych, tworzących specyficzną jak na warunki łużyckie mieszankę. W ramach tego fragmentu parku na cześć najstarszej córki Friedricha von Brühla, Marii Christiny, powstało tzw. „Zacisze Krystyny” (Christines Ruh)¹¹⁷. Założenie to posiadało bardzo bogaty program. Znajdowały się tu m.in. pustelnia oraz herbaciarnia, która otrzymała nazwę „Świątyni Krystyny” (Christinentempel). Obiekt powstał na wzór antycznej świątyni z ogrodów cesarza Hadriana z Tivoli, a wstęp do niej dozwolony był tylko i wyłącznie rodzinie hrabiego. [ilustr.] [ilustr.] Widoki z Zacisza Krystyny były tak zaprojektowane, aby ukazywały majestatyczny wygląd jeziora w różnych perspektywach. Stąd można było obserwować dwie, nowopowstałe, sztucznie usypane na akwenie wodnym wysepki. Pierwsza umiejscowiona została na środku jeziora na osi głównej ogrodu, druga natomiast znajdowała się we wschodniej części w odległości kilku metrów od brzegu. Nazwana została „Wyspą Łabędzią”¹¹⁸, choć do dziś funkcjonuje określenie „Wyspa miłości”. Na jej terenie znajdowała się niewielkich rozmiarów altana.

W czasie gdy komponowano „Park Duży”, najstarszy czyli barokowy fragment ogrodu nazwano „Parkiem Małym”. W jego obrębie, w niewielkiej odległości od jeziora, po lewej stronie alei prowadzącej z kościoła znajdował się kamienny sarkofag, o którym wzmiankowano już w 1789 r. w zapiskach podróżnych. [ilustr.] Pomnik, na bokach którego znajdowały się dwa obeliski, wsparty był na czterech kamiennych kulach. Widniała na nim także łacińska inskrypcja Piis manibus amicorum, co w wolnym tłumaczeniu brzmi „przez wierne ręce przyjaciół”. Ten obiekt małej architektury poświęcony był dwóm przyjaciołom generała Aloysa von Brühl, z którymi zasiadał w jednej z polskich lóż masońskich. Pierwszym z nich był baron Karl Gotthelf von Hund, drugim główny łowczy dworu Heinrich Joseph von Gablenz, odbywający właśnie swoją podróż z Polski do Drezna¹¹⁹. [ilustr.]

W XIX w. znaczącą rolę w kształtowaniu założenia parkowego spełniał brühlowski zakład ogrodniczy. Był on miejscem pracy dla wielu znaczących w późniejszym czasie mistrzów ogrodniczych. Przez krótki okres czasu pracował tu Jacob Heinrich Rehder, by ostatecznie w 1817 r. przenieść się z Brodów do Muskau. Cztery lata później ożenił się on w Brodach z Auguste Friederike Schmidt, córką dworskiego ogrodnika służącego u hrabiów Brühl. Z innych znanych ogrodników pracujących w Brodach można jeszcze wymienić Otto Ludwiga Paula Augusta Sckella czy Eduarda Petzolda. Ten pierwszy wywodził się z ogrodniczej dynastii Sckellów. W 1883 r. w Brodach był pomocnikiem ogrodnika, by ostatecznie zostać naczelnym zarządcą parku w Weimarze. Drugi natomiast znany jest przede wszystkim z rozplanowania ogrodu willowego należącego do miejscowego właściciela browaru Jeschke¹²⁰. [ilustr.]

Ostatnie prace w brodzkim parku nastąpiły za życia Friedricha Jospeha von Brühl. Jego zamierzeniem było przede wszystkim przekształcenie całości parku w stylu mieszanym. W elewacji zachodniej powstały wachlarzowe schody prowadzące do ogrodu. Ich projektantem był najmłodszy brat właściciela majątku, Vinzent von Brühl. Powstały w ten sposób taras przykryto lekką konstrukcją, którą obsadzono winobluszczem trójklapowym (Parthenocissus tricuspidata)¹²¹. [ilustr.] [ilustr.] U podnóża schodów powstał regularny ogród w centrum którego znalazła się fontanna zbudowana w 1913 r. przez firmę J. Neumann z Forst na odbywającą się w tym mieście wystawę róż i ogrodnictwa (RUGA). Fontanna po zakończonej wystawie, zgodnie z życzeniem Friedricha Josepha, trafiła do Brodów gdzie stała się centralnym punktem na osi pałacowej¹²². [ilustr.] W tym też czasie brodzki park otwarto dla mieszkańców i zwiedzających. Przy Wyspie Miłości stworzono m.in. przystań dla łódek.

W czasie drugiej wojny światowej w parku nie nastąpiły żadne zniszczenia. W stanie nienaruszonym przetrwały: budynek oranżerii, rzeźby i posągi, sarkofag oraz fontanna. Pierwsze akty wandalizmu pojawiły się wraz z wkroczeniem do Brodów armii sowieckiej. Przez kolejne lata park podupadał. W latach 1959-60 służby konserwatorskie zinwentaryzowały drzewostan znajdujący się na prawie 100-hektarowym terenie parku. W tym okresie rozpoczął się powolny upadek oranżerii, po której obecnie pozostały niewielkie fragmenty. Wprowadzone w XIX w. cenne gatunki drzew i krzewów zostały wyparte przez odmiany rodzime. [ilustr.] [ilustr.] W chwili obecnej charakterystycznymi elementami założenia parkowego są aleje lip drobnolistnych, krzyżujących się pod kątem prostym oraz kasztanowców białych (Aesculus hippocastanum). Wartymi uwagi okazami wytupującymi na terenie parku są platany klonolistne (Plathanus x hispanica) o potężnych rozmiarach, sosny czarne (Pinus nigra), płaczący buk oraz tulipanowce amerykańskie (Liriodendron tulipifera). Na uwagę zasługują jednak przede wszystkim dwa drzewa. Pierwsze, rosnące w dawnym arboretum, to niezwykle rzadki gatunek dębu białego (Quercus alba), pochodzącego z południowo-wschodniej części Ameryki Północnej¹²³. Drugim jest grusza wierzbolistna (Pyrus salicifolia Pall.), wokół której przez dziesięciolecia narosły legendy. Jedna z nich miała mówić o tym, że 120 lat temu brodzkiemu ogrodnikowi udało się zaszczepić gruszkę na wierzbie¹²⁴.

Obecnie w przypałacowym parku, począwszy od 2009 roku, prowadzone są stałe prace rewitalizacyjne. Podczas tzw. seminariów parkowych wolontariusze z Polski i Niemiec oczyszczają i porządkują przestrzeń, dokonują nowych nasadzeń czy odsłaniają jego osie widokowe. Należy podkreślić, że szczególną rolę w tym procesie odegrali Claudius Wecke¹²⁵ oraz mieszkaniec Brodów Tomasz Niemiec, stale nadzorujący to historyczne miejsce. [ilustr.] [ilustr.]