Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu, opis wnętrza, jego wystroju i wyposażenia, datowanie, określenie stylu, autor/autorzy - Zespół pałacowo-parkowy w Brodach - Brody - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu, opis wnętrza, jego wystroju i wyposażenia, datowanie, określenie stylu, autor/autorzy

Prawdopodobnie jeszcze w czasach gdy Brodami zarządzała rodzina Biebersteinów we wsi znajdował się zamek. Ze względu na brak przeprowadzonych w tym zakresie szczegółowych badań archeologicznych ciężko obecnie ustalić jego pierwotną lokalizację. Bardzo możliwym jest jednak, że obiekt znajdował się w miejscu obecnego pałacu. Ograniczony od wschodu i zachodu dwoma jeziorami teren mógł stanowić doskonały punkt obronny. Podobną rolę spełniało także niewielkie wzniesienie terenu, nazwane brodzką górką, znajdujące się na południe od rezydencji⁷². Źródła natomiast wspominają o dworze, który spłonął w pożarze miejscowości w 1622 r.⁷³. Obiekt ten istniał do około 1670-80 r. kiedy to nowy właściciel Brodów i okolic zlecił przebudowę budynku w nowo wprowadzanym w Europie Środkowo-Wschodniej stylu barokowym. Dzięki rysunkom i opisowi zamieszczonemu przez Wilhelma Junga wiemy, że budynek ten założony był na rzucie podkowy, posiadał trzy kondygnacje oraz wysoki dwuspadowy dach. Elewację wschodnią obiegały na wszystkich kondygnacjach krużganki⁷⁴. Skrzydło środkowe budynku posiadało wymiary 55,50 × 13,00 m, natomiast boczne 25,00 × 10,50. Mury w partiach piwniczych posiadały grubość około 1,80 m i minimalnie zwężały się ku górze osiągając na parterze szerokość do 1,50 m. Wnętrza obiektu były półtoratraktowe, w tym pół traktu o szerokości około 3,80 m zajmowały krużganki. Elewację wschodnią, która była jednocześnie frontową, wzbogacono o arkadowe krużganki które biegły przez trzy kondygnacje budynku. Część środkową wypełniał fronton o dwukondygnacyjnym podziale z centralnie umieszczonym otworem okiennym i drzwiowym. Ograniczone były one dwoma parami półkolumn, rozmieszczonych w dwóch poziomach. Całość tego elementu zwieńczona była tympanonem. Elewacja zachodnia pierwotnego dworu była trzynastoosiowa. Posiadała ona skromną dekorację. Oś środkowa podkreślona była pilastrami. Elewacje boczne były ubogie, ośmioosiowe. Budynek przykrywał wysoki dach siodłowy, podniesiony w centralnej partii. Dzięki zachowanym rycinom można również odczytać częściowy wygląd wnętrz rezydencji. Skrzydło środkowe podzielone było na dwie części sienią o szerokości 3 m. Po każdej ze stron znajdowały się tu po trzy pomieszczenia połączone amfiladowo. W skrzydłach bocznych ulokowano po dwa pomieszczenia oraz dodatkowe większe sale w narożnikach północnym i południowo-wschodnim⁷⁵.

Pałac w Brodach w okresie panowania Promnitzów stanowił jedną z wczesnobarokowych perełek Łużyc, która nie tylko odpowiadała wysokiej randze właścicieli, lecz również wyróżniała się swoją formą architektoniczną. Trójskrzydłowe założenie z wydłużonymi skrzydłami wraz z przejazdem bramnym oraz folwarkiem otoczone było własną fosą, zaopatrywaną w wodę z Jeziora Brodzkiego za pomocą dość długiego kanału. W system fos włączone były również takie budynki jak: stajnie, ujeżdżalnia oraz kancelaria władztwa, która wzniesiona została w 1670 r. Z budynku pałacowego w kierunku miasteczka można się było wydostać poprzez niską, wydłużoną budowlę z rustykowanym łukiem w kierunku mostu, który prowadził na przedzamcze i dalej do miasta⁷⁶.

Do 1740 r. nie zmieniło się nic w architekturze budynku. Dopiero gdy właścicielem obiektu został Heinrich von Brühl rozpoczęły się znaczące prace modernizacyjne. Zastany przez niego budynek nie odpowiadał wyobrażeniom von Brühla na temat siedziby mającej odzwierciedlać jego pozycję społeczną. Dodatkowo pałac liczył już wówczas 70 lat. Jedną z pierwszych decyzji jakie podjął było zatem zlecenie przygotowania projektu przebudowy budowli. Opracowaniem dokumentacji technicznej zajął się nadworny architekt saksoński Johann Christoph Knöffel. Ten doświadczony architekt, który początkowo czerpał z barokowych wzorców wypracowanych przez Matthäusa Daniela Pöppelmanna, rozpoczął prace projektowe już w 1740 r. Zakrojone na szeroką skalę działania obejmowały nie tylko przygotowanie wytycznych remontu obiektu rezydencjonalnego, lecz także całego miasteczka. Wszystkie inwestycje musiały być jednak wykonane z przyjętymi regułami panującymi w saskim rokoko, tak aby nawiązywały do innych istniejących już budynków, m.in. pałacu w Dreźnie.

Roboty budowlane rozpoczęły się już w 1741 r. i trwały do 1749 r. Dzięki wykorzystaniu przez Knöffela ścian nośnych pałacu promnitzowskiego, uzyskał on efekt stosunkowo tradycyjnego rzutu. Dodatkowo architekt nie wprowadził znaczących zmian w strukturze zewnętrznej obiektu, gdzie linię fasady wysunął do lica ryzalitu środkowego, a skrzydła boczne wydłużył o dwie osie. Bryłę pałacu zwieńczono potężnym, mansardowym dachem⁷⁷. Duże prace wykonano natomiast od strony wschodniej rezydencji, gdzie zamurowano arkady krużganków obu elewacji bocznych, a ścianę zewnętrzną skrzydła środkowego przesunięto o około 4 metry. W ten sposób powstało półtoratraktowe wnętrze o szerokości półtraktu wynoszącej ponad 7,50 m. Na przełomie 1746 i 1747 r. po obu stronach wejścia głównego umieszczono płaskorzeźby wykonane z piaskowca w postaci czterech atlantów, dźwigających znajdujący się ponad drzwiami balkon. Ich projektantem i wykonawcą był rzeźbiarz Johann Benjamin Thomae oraz jego zięć Gottfried Knöffler⁷⁸. [ilustr.] [ilustr.] W elewacji zachodniej pozostał niezmieniony trzynastoosiowy podział, dokonano natomiast zmiany dekoracji oraz zamiany istniejących do tej pory blend na okna. W obrębie drugiej kondygnacji zniesiono gzyms główny oraz ciężkie gzymsy nadokienne. Nowy, trójdzielny podział elewacji wyeksponował trzyosiową partię środkową zakończoną tympanonem, którego wypełnienie stanowił kartusz herbowy, zwieńczony koroną oraz inicjałami Brühla. Otwory piwnic, parteru oraz drugiego piętra zwieńczono łukami odcinkowymi. Okna na pierwszym piętrze otrzymały kształt pionowych prostokątów, zaś te znajdujące się na osi w poziomie podwyższono i zamknięto półkoliście. Saski architekt dzięki zastosowaniu lizen i obramień okiennych uzyskał pionowy rytm elewacji, który przeciwstawił poziomym gzymsom biegnącym nad otworami okiennymi piwnic, parteru i drugiego piętra. Detal architektoniczny w tejże elewacji był nader skromny i ograniczał się do zaakcentowania partii środkowej. Nad otworami parteru, pierwszej i drugiej kondygnacji oraz w tympanonie umieszczono bogatą w detal dekorację. Dodatkowo wprowadzono element dekoracyjny w postaci krat znajdujących się w balustradzie schodów oraz pod oknami partii centralnej oraz pierwszego piętra⁷⁹. [ilustr.]

W zakresie rozplanowania wnętrz oparto się głównie na istniejących podziałach. Przebudowano natomiast zupełnie klatkę schodową, którą założono zgodnie z modnymi wzorcami francuskimi obok osi środkowej, a więc koło westybulu. Trójbiegowymi schodami można było trafić do znajdującej się na drugim piętrze sali balowej wysokiej na dwa piętra, od której rozchodziły się reprezentacyjne pomieszczenia i apartamenty w układzie amfiladowym. [ilustr.] [ilustr.] W 1746 r. nadworny architekt hrabiego Brühla wprowadził boazerie zdobione panneau wypełnionymi malowidłami. W ścianie wzdłużnej sali balowej umieszczono emporę muzyczną⁸⁰. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.]

Knöffel we wnętrzach wprowadził również nowe podziały poprzez które próbował zaadoptować istniejące pomieszczenia do zmienionych potrzeb mieszkalnych. Jedynie pomieszczenia reprezentacyjne na pierwszym piętrze od strony ogrodu pozostały bez zmian. Pozostałe części uległy daleko idącym przekształceniom. W skrzydle południowym architekt wprowadził wąski korytarz z bocznymi schodami do którego dostęp otrzymały przylegające do niego pomieszczenia⁸¹. Dodatkowo włączone powierzchnie dawnych krużganków w skrzydłach bocznych przeznaczono na pomieszczenia o charakterze komunikacyjnym⁸².

Od strony miasta zespół rezydencjonalny otoczono ogrodzeniem z bramą wjazdową, zdobioną kamiennymi posągami Caritas i Bellony⁸³. Roboty zakończono w 1749 r. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.]

Na uwagę zasługuje niezwykle bogaty wystrój i wyposażenie pałacu. Z okresu 1740-1757 r. pewnych danych na ten temat dostarcza inwentarz sporządzony na podstawie rachunków spisanych przez Aladára von Boroviczény’ego. Ów spis wymienia nie tylko wykonane prace i zakupione materiały budowlane w latach 1746-47, lecz również obejmuje wydatki związane z urządzaniem wnętrz. I tak m.in. Joseph Biebel otrzymał wynagrodzenie w wysokości 950 talarów saskich za wykonanie drewnianych drzwi, mebli oraz tablic z trofeami, zaś kamieniarz J. B. Thoma 15 talarów za wzniesienie dwóch kominków. W innych pozycjach inwentarza można natknąć się również na rachunki za namalowanie portretów H. von Brühla oraz A. von Brühla⁸⁴. Wydaje się wielce prawdopodobne, iż zaufany człowiek hrabiego – Carl Heinrich von Heineken, zlecił zespołowi artystów wykonanie bogatej dekoracji malarskiej. Zespół w osobach Stefano Torelliego, Franza Karla Palko, Christiana Wilhelma Ernsta Dietricha, Jospeha Diebela i Josepha Krinnera znany był już ze swoich wcześniejszych realizacji w innych posiadłościach Brühla, m.in. w pałacach w Nischwitz, Grochwitz. W pałacu mieściła się również zasobna biblioteka w której przechowywano m.in. cenny zbiór projektów dotyczących słynnych dzieł architektury drezdeńskiej, jak m.in. zespół Zwingera, Kościoła Dworskiego czy ogrodu Großer Garten⁸⁵.

Najbardziej jednak znanym elementem wyposażenia pałacu w Brodach z tego czasu był tzw. „serwis łabędzi” (Schwanenservice). [ilustr.] Heinrich von Brühl zlecił jego wykonanie na przełomie 1736/37 r. Miśnieńskiej Manufakturze Porcelany. Jego realizacją zajął się Johann Joachim Kändler, któremu pomagał Johann Friedrich Eberlein. Pierwsze wykonane naczynia pojawiły się 17 kwietnia 1737 r. w pałacu w Dreźnie, gdzie początkowo były przechowywane. Ostatecznie trwające ponad pięć lat prace zakończyły się w 1741 r., a ich efektem finalnym był serwis przeznaczony dla 100 osób, składający się z 2200 elementów, takich jak m.in. talerzyki, sosjerki, cukiernice, filiżanki, nelsonki, żardinierki i porcjówki. Niektóre z naczyń miały tak skomplikowane i fantazyjne kształty, że z czasem przestały pełnić funkcje użytkowe. Był to największy porcelanowy serwis na świecie, którego cena została oszacowana wówczas na 60 milionów marek (Goldmark)⁸⁶. A Józef Ignacy Kraszewski w swojej powieści „Z siedmioletniej wojny” pisał o nim „(...) sławny serwis, który milion talarów był ceniony”⁸⁷. Od momentu prezentacji pierwszych naczyń serwis od razu wzbudził wielki zachwyt. Było to najwybitniejsze dzieło Kändlera, które przerastało wyobraźnię. Jak pisał jeden ze znawców tematu „był to prawdziwy cud wyobraźni, talentu i zręczności rąk ludzkich. Uważano go za szczyt (...) możliwości stylistycznych i artystycznych w rozwoju barokowej zastawy stołowej”⁸⁸. Głównym elementem zdobniczym serwisu był łabędź, który znajdował się na każdym z naczyń. Za podstawę bogatej i plastycznej formy – od delikatnego reliefu do pełnoplastycznych figur służył temat „woda”. Była ona na kolejnych naczyniach kształtowana wciąż w nowych wersjach poprzez użycie linii fal, roślin i zwierząt wodnych, nimf i bóstw morskich (nereid i trytonów)⁸⁹. Motyw przewodni stanowiła nieszczęśliwa miłość nereidy Galatei i Akisa, który był zwykłym śmiertelnikiem.

Dzieje serwisu są niezwykle zawiłe. Początkowo przechowywany był on w Dreźnie, skąd następnie trafił do Warszawy, aby ostatecznie na początku drugiej połowy XVIII w. znaleźć się w Brodach. Częściowemu rozproszeniu uległ w 1750 r. kiedy najukochańsza córka hrabiego, Marie Amalie wychodziła za mąż za Jerzego Augusta Mniszcha, a młodzi jako wiano otrzymali część serwisu. Następnie pokazywano go na wystawach w Berlinie w 1885 r. i w Dreźnie w 1899 oraz 1920 r.⁹⁰. W 1939 r. w brodzkim pałacu znajdowało się jeszcze „zaledwie” ok. 1400 naczyń⁹¹. [ilustr.] [ilustr.] Przed nadejściem frontu w 1945 r. serwis spakowano w skrzynie i zdeponowano w pałacowych piwnicach. W kwietniu 1945 r. dzieło sztuki odkrył nowo mianowany wójt Brodów. Wspominał o tym Stefan Styczyński, delegat ministra kultury i sztuki, który w 1948 r. przyjechał do pałacu. Styczyński odbył rozmowę z wójtem, który relacjonował stan podziemi w rezydencji w poniższy sposób: „Sama piwnica, przeszło 30 m kw. powierzchni, sklepiona na wysokości ok. 4 m, zabudowana na całej wysokości i szerokości półkami. Pośrodku posiadała również silną konstrukcję półek dostępnych z obu stron. Na środkowej części i na niższych półkach mieściły się największe i najcięższe okazy, misy i łabędzie. Górne półki zapełnione były mniejszymi egzemplarzami, przeważnie figuralnymi grupami, wazonami, talerzami itp. Informator zaznacza, że ogólne wrażenie, jakiego doznał po wejściu do piwnicy, to poczucie wielkiego bogactwa i niezwykłości, którą to niezwykłość powiększała, jak się wyraził, ta »porcelanowa łabędziarnia«”⁹².

Pałac tylko przez niedługi czas mógł cieszyć nowych właścicieli. W 1757 r. wybuchła wojna siedmioletnia, a Fryderyk II kierujący się osobistymi animozjami do hrabiego von Brühl nakazał spalić obiekt. W 1758 r. rezydencja spłonęła, lecz pomny brutalności pruskich żołnierzy właściciel obiektu wywiózł część swojego dobytku (m.in. dzieła sztuki) do Polski, zaś „serwis łabędzi” i meble do Hamburga⁹³. Rok po brzemiennym w skutkach pożarze rozpoczęły się pierwsze prace remontowe, choć były to głównie roboty zabezpieczające przed dalszą dewastacją. Mansardowy dach zastąpiono płaskim, od zachodu wzniesiono schody oraz przeprowadzono częściową restaurację wnętrz, gdzie w jednym z nich urządzono nawet katolicką kaplicę⁹⁴. [ilustr.] [ilustr.]

Do 1852 r. budynek służył głównie jako magazyn zboża. Dopiero gdy Brodami zaczął zarządzać Friedrich Stephan von Brühl wyremontowano kilka kolejnych pomieszczeńz Znaczącego remontu pałac doczekał się dopiero w pierwszej ćwierci XX w. W 1912 r. częściowo przebudowano wnętrza, a prace kontynuowano przez kolejnych dziesięć lat. Ich zwieńczeniem było nie tylko postawienie ścianek działowych lecz przede wszystkim odtworzenie iluzjonistycznych polichromii z widokami architektury. W hallu wejściowym pojawiły się cztery sceny polowań, z których trzy wyszły spod pędzla hrabiego Alfreda von Brühl⁹⁵. Nie udało się odtworzyć całości bogatych stiuków z ornamentem muszlowym znajdujących się w sali balowej. Jak wspomniano w kronice brodzkiej „ściany są jeszcze okopcone po wielkim pożarze z roku 1758. Widoczne są też pozłacane sztukaterie”⁹⁶. “W sali natomiast zachował się marmurowy kominek oraz pięć okien wysokich na dwa piętra z widokiem na jezioro”⁹⁷. [ilustr.]

Największy wysiłek, zarówno finansowy jak i budowlany, włożono wówczas w nadaniu zewnętrznego blasku rezydencji. W latach 1921-23 odtworzono mansardowy dach, którego projektantem był A. Zeller, a jak pisał brodzki kronikarz obiekt był wysoki na ponad 16 metrów⁹⁸. [ilustr.] W tym też czasie w osi elewacji, w półkolistym tympanonie pond gzymsem, umieszczono zegar⁹⁹. [ilustr.] Wykonaniem urządzenia zajął się rzeźbiarz i kamieniarz Otto Tiedke z Forst-Berge. Aby upamiętnić przeprowadzony gruntowny remont w szczytach wieńczących boczne skrzydła obiektu wykonano łacińskie napisy. Na skrzydle południowym znalazła się inskrypcja ANNO MDCCXLI | AEDES EXTRUIT IUSSIT FELICITER | HENRICUS COMES A BRUEHL, natomiast na północnym ANNO MDCDXXIII | SEDES FAMILIAE RECONSTRUXIT FELICITER | FRIDERICUS COMES A BRUEHL. W 1923 r. do elewacji ogrodowej dobudowano schody zewnętrze prowadzące do parku w kierunku jeziora¹⁰⁰. [ilustr.]

Wyremontowany pałac przetrwał okres II wojny światowej i nie uległ zniszczeniu w trakcie działań militarnych. [ilustr.] Po wkroczeniu do wsi oddziałów armii sowieckiej w obiekcie wybuchł kolejny w jego historii pożar, podczas którego pałac doszczętnie spłonął. Przez wiele lat rezydencja była nieużytkowana. W latach 1961-64 ze środków wojewódzkiego konserwatora zabytków częściowo zabezpieczono pałac, w tym m.in. pokrycie dachowe. W 2013 r. nowy właściciel pałacu wykonał nowy dach, odtworzył lukarny a w 2016 r. odrestaurował znajdujący się w tympanonie zegar. [ilustr.]

.