Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu - Zespół pałacowo-parkowy w Bojadłach - Bojadła - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu

Późnobarokowy pałac [ilustr.], murowany z cegły i otynkowany, wzniesiony na niewysokiej podmurówce przeprutej oknami piwnic, stanowi założenie trójskrzydłowe, na rzucie podkowy. Trzon dwukondygnacyjnej, rozczłonkowanej bryły budowli tworzy skrzydło główne nakryte stromym dachem czterospadowym (wszystkie dachy kryte karpiówką), poprzedzone od południa wydatnym, trójosiowym ryzalitem środkowym, zwieńczonym trójkątnym naczółkiem, równym wysokością z kalenicą dachu skrzydła. Po obu stronach znajdują się dwa trójosiowe skrzydła boczne, nakryte niższymi dachami trójspadowymi, wysunięte przed lico fasady na długość 9 m. Wyłączywszy część centralną z ryzalitem, całość budynku jest podpiwniczona.

Ściany poszczególnych elewacji są niemal zupełnie pozbawione artykulacji, która ogranicza się do taśmowych lizen na zewnętrznych narożach ryzalitu i skrzydeł oraz zbliżonego w formie gzymsu kordonowego, opinającego całą bryłę. Wyżej elewacje koronuje rozbudowany gzyms, przypominający formą belkowanie, na które składa się od dołu ozdobny wałek, gładki fryz, wyżej zaś gzyms o bogatym profilu, zwieńczony zębnikiem [ilustr.]. Dodatkowym akcentem „belkowania” są plastyczne konsolki fryzu, optycznie podpierające gzyms z zębnikiem, rozmieszczone parami pomiędzy rzędami okiem. Ciągłość gzymsu koronującego została przerwana wskutek wywyższenia ryzalitu środkowego (wraz z gzymsem) z powodu zwiększonej w stosunku do pozostałych pomieszczeń na wysokości salonu na piętrze, zlokalizowanej na osi i od frontu gmachu. Ujednolicone (wyłączywszy okna górnej kondygnacji ryzalitu), prostokątne wykroje okien, ujętych prostymi obramieniami wykonanymi w jaśniejszym tynku, urozmaicają fantazyjne stiukowe zwieńczenia o motywach rocaille wzbogaconych koszami owoców i pędami kwiatów. Najbardziej dynamicznym elementem bryły budowli jest fasada, której wyraz estetyczny determinuje mocno zaakcentowany ryzalit środkowy oraz znacznie wysunięte do przodu skrzydła boczne. Uwagę zwraca zwłaszcza wyodrębniony przed lico fasady i podwyższony ryzalit. W dolnej kondygnacji mieści on pośrodku portal głównego wejścia o prostym wykroju bogato profilowanym w górnych narożnikach. Portal ujęty jest zdwojonymi pilastrami jońskimi, które dźwigają odcinki gierowanego belkowania, wyżej zaś poddarte do góry gzymsy zawinięte w wydatne, lekko odchylone na zewnątrz, woluty. Elementy te spaja gzyms wypiętrzony w łuk zwieńczony wolutową konsolą podpierającą balkonik piano nobile. Po obu stronach wejście flankują proste okna zwieńczone bogatym rocaillem. Rokokowa dekoracja stiukowa elewacji swoją kulminację osiąga jednak w dekoracji okien salonu w drugiej kondygnacji ryzalitu [ilustr.]. Wydłużone do profilowanej płyty balkonowej, zaopatrzonej pierwotnie w rocaillową metalową balustradę (obecnie zaginioną)³⁹, okno środkowe ma charakter porte- fenêtre. Zamknięty łukiem koszowym z uskokiem otwór okienny zwieńczony jest kartuszem z trzema nakładającymi się na siebie tarczami herbowymi, ujętym od dołu symetryczną kompozycją motywów muszli i splotów ukwieconych gałęzi opadających na boki ramy okiennej. Zbliżona, choć nieco prostsza dekoracja w formie antytetycznych względem siebie rocailli i fantazyjnie wywiniętych łodyg kwiatowych wieńczy odcinkowe łuki dwóch pozostałych okien. Dodatkowym akcentem ryzalitu są girlandy splecionych łodyg i kwiatów w partii fryzu. Powyżej, w tympanonie [ilustr.] umieszczony jest kartusz zwieńczony koroną barona von Kottwitz. W owalnym polu kartusza znajduje się inskrypcja fundacyjna:

„DAVID – HEINRICH – FREŸHERR – VON KOTTWITZ – 1734”

Całość ujmują reliefowe panoplia złożone z wiązek sztandarów, mieczy i halabard, wzbogacone po bokach motywami roślinnymi oraz kratki regencyjnej.

Ściany pozostałych partii fasady organizują rzędy okien (w bocznych skrzydłach w części zamurowane), ożywione stiukami, tworzącymi fantazyjne formy o zróżnicowanych kształtach i rozmiarach [ilustr.]. Znaczny stopień zniszczenia i ubytki wielu ornamentów w obecnym stanie poważnie naruszają walory artystyczne dekoracji⁴⁰, jednak ich pozostałości oraz archiwalne widoki pałacu sprzed 1945 r. pozwalają stwierdzić, że elementy te tworzyły na ścianach obu kondygnacji symetryczne układy, dodatkowo dynamizujące kompozycję fasady [ilustr.]. Frontowe elewacje skrzydeł bocznych silnie akcentowały wydatne, mięsiste ozdoby w formie kartuszy ponad środkowymi oknami, flankowane antytetycznymi względem siebie rocaillami. Zbliżony rozmiar miały dekoracje nad oknami pozostałych partii, potraktowane jednak bardziej delikatnie, pierwotnie wzbogacone fantazyjnymi splotami łodyg kwiatów i liści (widocznymi jeszcze na zdjęciach z 1947 r.). Podobny układ do dziś jest czytelny w górnej kondygnacji, przy czym zastosowane tu ornamenty [ilustr.], złożone głównie z rocailli, są drobniejsze i zdominowane przez ozdoby ryzalitu. Wystrój fasady uzupełniają po bokach ryzalitu elementy dachu podkreślające symetrię całości: cztery kominy w kształcie postumentów na skraju kalenicy (zarazem na osiach okien), rozstawione naprzemienne z dwiema małymi mansardami. Przestrzeń pomiędzy skrzydłami zajmuje taras, do którego prowadzą szerokie, siedmiostopniowe schody na osi budynku. Całość ogranicza kamienna tralkowa balustrada, flankowana postumentami zwieńczonymi pierwotnie kulami i szyszkami⁴¹.

Stiukowe ornamenty, obecnie zachowane szczątkowo, dekorowały również okna prostych elewacji bocznych [ilustr.]. W ślepej wnęce okiennej na elewacji wschodniej zachowały się (odsłonięte spod późniejszego tynku) pozostałości iluzjonistycznie malowanego okna [ilustr.], co sugeruje, że podobna dekoracja malarska zdobiła niegdyś również pozostałe blendy, co potwierdza widok fasady pałacu na pocztówce z 1899 r., z identycznymi iluzjonistycznymi oknami na elewacjach skrzydeł⁴². Piętnastoosiowa elewacja tylna (północna), całkowicie pozbawiona dekoracji, jedynie na głównej osi zaakcentowana została prostym portalem wejściowym dostępnym po schodach oraz czterema mansardami. Na zdjęciu z ok. 1974 r. [ilustr.] ponad portalem widoczny jest jednak niezachowany dziś rokokowy kartusz, co nie wyklucza możliwości pierwotnego ozdobienia stiukami na większą skalę także tej partii budowli.

Korpus pałacu jest dwuipółtraktowy w obu kondygnacjach [ilustr.]; pół traktu zajmuje korytarz usytuowany na osi podłużnej budynku, przecinający sień, oświetlony oknami w ścianach wschodniej i zachodniej [ilustr.]. Zajmująca całą głębokość skrzydła i szerokość ryzalitu sień [ilustr.] oraz flankujące ją pomieszczenia na planie kwadratu są ujęte amfiladą, podobnie jak sala recepcyjna z antykamerami na piętrze⁴³. Klatka schodowa została zlokalizowana przy ścianie północnej i wydzielona z sieni ścianą parawanową przeprutą trzema prostokątnymi otworami wejściowymi o falistym i uskokowym profilu górnych narożników. Wejście środkowe prowadzi pod schodami do portalu północnego, pozostałe zaś otwierają się na lustrzane biegi schodów ze spocznikiem przy północnej ścianie. Stąd pojedynczy bieg schodów prowadzi na korytarz piętra naprzeciw wejścia do sali recepcyjnej [ilustr.]. Wylot schodów w tym miejscu ujmują dwie kolumny (zbliżone do kompozytowych) podpierające belkę stropową. Boczne skrzydła pałacu są na parterze jednotraktowe, na piętrze dwutraktowe. Ściany działowe w obu skrzydłach piętra wydzielają po cztery pomieszczenia nierównej wielkości. Konstrukcja ścian wewnętrznych jest ryglowa, z wypełnieniem ceglanym. Niezgodne z artykulacją elewacji rozplanowanie poszczególnych pomieszczeń świadczy o przebudowaniu niektórych wnętrz pałacowych⁴⁴. Pałat zwraca uwagę na funkcjonalność rozplanowania rezydencji (przy braku fasady ogrodowej), wynikłego z połączenia funkcji reprezentacyjnej z mieszkalną, w którym korytarz stał się cezurą pomiędzy pomieszczeniami reprezentacyjnymi (południowe), a apartamentami mieszkalnymi (niepowiązanymi amfiladą) od północy⁴⁵.

Na skutek gruntownych przekształceń oraz dewastacji pałacu po 1945 r. wystrój wnętrz zachował się szczątkowo. Niemal wszystkie pomieszczenia, łącznie z korytarzami, artykułowane są w identyczny sposób – wydatny gzyms wydziela strefę ścian od fasetowego sufitu, w sali recepcyjnej rozbudowanego w drewniane sklepienie zwierciadlane (w obecnym stanie zawalone) [ilustr.]. Wnętrza są aktualnie prawie całkowicie pozbawione dekoracji; w dużym stopniu zachowały się jednak XVIII-wieczne zabytkowe posadzki: na parterze w sieni – kamienne, złożone z płytek ośmiokątnych i rombów [ilustr.], natomiast w części zachodniej korytarza – z ceglanych sześcioboków, obecnie przykrytych wtórną, ceramiczną posadzką z przełomu XIX-XX w. Spośród oryginalnych deskowych posadzek zachowanych w większości pomieszczeń i korytarzu drugiej kondygnacji wyróżnia się mocno uszkodzony parkiet sali recepcyjnej, udekorowany pośrodku geometryczną mozaiką ujętą owalem [ilustr.]. Częściowo zachowana jest także oryginalna stolarka, do której należą dwuskrzydłowe drzwi głównego wejścia, od zewnątrz ozdobione wnęką z graficznym ornamentem okuciowym o cechach regencji, od wewnątrz bez dekoracji, wyłączywszy ozdobne podłużne zawiasy skrzydeł⁴⁶. Od strony sieni wejście ujęte jest przeszklonym drewnianym przedsionkiem z końca XIX w. [ilustr.] XVIII-wieczne natomiast są istniejące (u niektórych znaczne ubytki elementów stolarskich) profilowane obramienia wejść do poszczególnych pomieszczeń pierwszej i drugiej kondygnacji, aktualnie z nielicznie zachowanymi podwójnymi (jedno- lub dwuskrzydłowymi) wrotami, dekorowanymi prostokątnymi wnękami i płycinami o wciętych narożach⁴⁷ [ilustr.]. Przypuszczalnie z 2 poł. XVIII w. (być może odnawiane w XIX w.) pochodzą drewniana balustrada i stopnie silnie uszkodzonej głównej klatki schodowej. Na prawo od niej usytuowane są mniejsze, żeliwne spiralne schody z XIX w. [ilustr.], obudowane ścianką działową. Odkrywki w sali recepcyjnej świadczą o tym, że pod obecnymi warstwami farby zachowana jest ponadto malarska dekoracja ścian (zapewne złożona z motywów roślinnych) sali. Z kolei w jednym z pomieszczeń flankujących sień na parterze odkryte zostały fragmenty malowanego festonu o cechach klasycystycznych z końca XVIII lub początku XIX w., zdobiącego fasety pod stropem sali [ilustr.]. Istnieje prawdopodobieństwo, że podobny wystrój malarski może być obecny również w pozostałych partiach ścian oraz w innych pomieszczeniach, co mogą ujawnić dalsze badania i prace konserwatorskie.

Do dnia dzisiejszego nie dochowały się żadne z ruchomych elementów wyposażenia rezydencji, ocalały natomiast dwie pary ozdobnych narożnych kominków z cegły i tynkowanych, do których niewątpliwie należał obiekt wspominany przez Lutscha. Pierwszą parę stanowią kominki antytetycznie umieszczone w narożnikach pomieszczeń parteru przyległych do sieni [ilustr.]. W obu kominkach, nakrytych okapem, prostokątną wnękę paleniska ujmowały wyrwane obecnie ozdobne obramienia o bogatym profilu, faliście wypiętrzone u góry i zwieńczone konchą (większą i silnie spłaszczoną w prawym kominku) oraz motywem roślinnym [ilustr.]. Znaczącym elementem jest zachowana dekoracja stiukowa, w której przeważają motywy regencyjne, zwłaszcza kompozycje ornamentów wstęgowo-cęgowych, stanowiące obramienie reliefowych medalionów (zachowany wizerunek kobiety na kominku pomieszczenia zachodniego). Elementy te dopełniają lambrekiny oraz zwisy kwiatów i kampanul lub wić roślinna na węgarach, i uskokowych krawędziach okapu. Jeszcze w latach 70. XX w. za paleniskami kominków umieszczone były metalowe płyty z wizerunkiem dwugłowego orła habsburskiego (?) oraz datami – 1765 (na płycie w kominku zachodnim) i 1787 (w kominku wschodnim)⁴⁸ [ilustr.]. Wspomniane płyty, dekoracja obu kominków oraz ścisłe wpisanie ich w architekturę wnętrza (podkreślone gzymsem ściennym obiegającym od góry również okapy) wskazują, że stanowią one elementy pierwotnego wyposażenie pałacu z XVIII w.⁴⁹. Zbliżoną formę mają poważnie dziś uszkodzone (również pozbawione ozdobnego obramienia paleniska) kominki w narożach sali recepcyjnej na piętrze [ilustr.], o bardziej rozbudowanych okapach zwieńczonych muszlą. Ornamentyka dzieł wykazuje jednak cechy eklektyczne, jedynie w dużym uproszczeniu naśladujące styl regencji. Pozwalają one przyjąć, że kominki te stanowią późniejszy element wyposażenia salonu, dodany być może w XIX w.

Nieznany jest autor projektu pałacu, wzniesionego w zasadniczym kształcie w latach 1732-1734. Budowniczy bojadelskiej rezydencji niewątpliwie nawiązał do współczesnych sobie rozwiązań architektury rezydencjonalnej na Śląsku 1 poł. XVIII w. Należy do nich m.in. motyw podwyższonego o jedną kondygnację środkowego ryzalitu fasady z dodatkowym rzędem okien doświetlających pomieszczenie reprezentacyjne⁵⁰, obecnych w pałacu w Bojadłach przed przebudową. Pośród budowli bliskich omawianemu pałacowi Zenon Pałat wskazuje na obiekty projektowane w kręgu Christopha Hacknera, m.in. trójskrzydłowy pałac w Żmigrodzie, w pierwotnej wersji zrealizowany według projektu Hacknera w latach 1706-1707⁵¹. Najbliższa bojadelskiej budowli jest fasada starszego pałacu w Brzezince (1725), którego projektant w zbliżony sposób rozwiązał ryzalit frontowy z trójkątnym szczytem oraz zastosował niemal identyczną jak w Bojadłach bezporządkową (wyłączywszy ryzality) artykulację i wystrój elewacji⁵². Z kolei wprowadzony w pałacu z Bojadeł krzyżowo-korytarzowy układ wnętrz i rozwiązanie ciągu reprezentacyjnego typowe są dla nowych tendencji śląskiej architektury pałacowej tego czasu, silniej akcentujących wymogi utylitarne⁵³. Forma pałacu wykazuje zarazem znaczne uproszczenia w stosunku do swoich pierwowzorów (brak fasady ogrodowej, niepełne rozwinięcie westybulu typowe dla śląskich rezydencji XVII w.) wynikłe z konieczności dostosowania bryły do nietypowego założenia ogrodu przed dziedzińcem honorowym. Zgodne ze śląską tradycją jest zlokalizowanie zespołu rezydencjonalnego przy głównym trakcie na skraju wsi, jak również motyw wież (kordegardy) akcentujących bryłę pałacu, zarazem zastosowane w Bojadłach założenie urbanistyczno-ogrodowe podporządkowane centralnej osi, na której znalazł się trójskrzydłowy pałac (oddzielony od budynków gospodarczych) z dziedzińcem oraz flankujące całość kordegardy, inspirowane jest francuską architekturą rezydencjonalną⁵⁴. Najbliższy wzór dla bojadelskiej rezydencji stanowi zespół pałacowy w Dampierre (1673-1675) Julesa Hardouina Mansarta [ilustr.], przy czym zastosowany we francuskim założeniu układ entre cour et jardin w Bojadłach uległ redukcji z powodu odmiennego usytuowania ogrodu jak i niespójności głównego budynku z zabudowaniami gospodarczymi⁵⁵. Zarazem wierna wzorcowi francuskiemu jest zachowana osiowość założenia oraz przemyślana kompozycja pałacu, dziedzińca honorowego i budowli wokół niego. Jak wykazuje Pałat, zespół pałacowy w Bojadłach reprezentuje zarówno postępowe, jak i tradycyjne cechy, charakterystyczne dla śląskiej architektury rezydencjonalnej 1 poł. XVIII w., które składają się jednak na obiekt oryginalny⁵⁶.

Artystyczne walory pałacu podnoszą zachowane na elewacjach sztukaterie, z których najstarsza jest panopliowo-kartuszowa dekoracja tympanonu anonimowego autorstwa, pochodząca z okresu budowy pałacu, zgodnie z umieszczoną w kartuszu datą (1734) powstania budowli. Wskazuje na to późnobarokowa, symetryczna forma ornamentu i kratka regencyjna⁵⁷. Większą finezją opracowania odznaczają się powstałe w późniejszym okresie pozostałe stiuki rokokowe, datowane ogólnie na lata 60. XVIII w.⁵⁸ lub schyłek tej dekady⁵⁹, stanowiące jedną z najbogatszych i najcenniejszych tego typu dekoracji barokowych i rokokowych budowli pałacowych na Śląsku. Dekorację sztukatorską tworzą aplikowane w zwieńczeniu okien rozbudowane motywy muszli (zwłaszcza ponad porte-fenêtre ryzalitu) [ilustr.], rocailli, kogucich grzebieni, delikatnych splotów gałęzi z kwiatami róży lub margerytek [ilustr.], palmy, winorośli, koszy owoców, miejscami ptaków przysiadających na rocaillowych „konarach” [ilustr.]. Istotnym elementem wystroju z tego czasu jest także girlanda kwiatowa rozpięta pomiędzy konsolkami (również stiukowymi) fryzu w zwieńczeniu ryzalitu, pośrodku zaakcentowana gofrowaną kokardą. Wysokiej klasy rokokowe sztukaterie elewacji wykazują najbliższe analogie do dekoracji sztukatorskich zespołu wschodnich kaplic (św. Trójcy, św. Marii Magdaleny i św. Józefa) oraz prowadzących doń portali wejściowych kościoła cystersów w Henrykowie (1761-1764) [ilustr.], stanowiących wedle zachowanych archiwaliów dzieło Dominicusa Mercka z Wrocławia⁶⁰. Wierne powtórzenie w Bojadłach szeregu motywów zastosowanych w stiukach kaplic z Henrykowa (m.in. fryz konsolkowy z girlandami kwiatów, ukwiecone gałęzie i pędy kwiatowe, formy rocailli muszli, kokardy), pozwalają przypuszczać, że autorem omawianych pałacowych sztukaterii również był Merck, względnie jego warszat⁶¹.