Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół pałacowo-parkowo-folwarczny w Suchej Dolnej - Sucha Dolna - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Sucha Dolna jest miejscowością o dawnej metryce, powstałą jeszcze przed kolonizacją niemiecką rejonu Szprotawy, w pierwszej połowie XIII wieku². Świadczy o tym jej układ ruralistyczny, analogiczny do tych, jakie dostawały nowe, niemieckie wsie oraz zachowanie starej, polskiej nazwy³, nadanej jeszcze przed okresem kolonizacji. Pierwsza wzmianka na jej temat pochodzi z 1295 roku i dotyczy nadania dziesięciny klasztorowi augustianów w Żaganiu⁴. Przypuszczać można, że choć pierwsze źródła pisane traktujące o rezydencji we wsi odnoszą się do obecnie stojącej tam budowli – dobra rycerskie w Suchej Dolnej istniały już od czasów średniowiecza, a ich funkcjonowanie nie musiało jednocześnie oznaczać istnienia tam siedziby mieszkalnej właściciela⁵.

Pierwszym znanym rodem, który władał miejscowością, choć nie wiadomo od kiedy, byli von Kittlitzowie, posiadający majątek jeszcze w roku 1680⁶. W bliżej nieznanych okolicznościach, być może na skutek wygaśnięcia gałęzi rodu i przekazania wsi cesarzowi⁷, prawdopodobnie na przełomie lat 1680/81 Suchą Dolną w lenno przejął Christian Heinrich von Eckartsberg (ur. 1628; zm. 15 marca 1689⁸), do którego należały także Gościeszowice⁹, położone ok. 5 km na północ. Nowy właściciel, rotmistrz w służbie cesarza¹⁰, przybył na Śląsk z terenu Saksonii, a konkretnie z miejscowości Weistropp¹¹, położonej między Dreznem a Miśnią, i już w 1681 roku rozpoczął budowę pałacu. Informuje o tym tablica inskrypcyjna, która jeszcze w latach 70. XX wieku znajdowała się w sieni rezydencji, na jej południowej ścianie, obecnie zaś przechowywana jest w Muzeum Ziemi Szprotawskiej. [ilustr.]

Pałac, jaki powstał w tym czasie, jest wyraźnie czytelny do dzisiaj. Wymurowany został z cegły, z wykorzystaniem głazów narzutowych w partii fundamentów. Budowla otrzymała plan wydłużonego prostokąta (36x12 m) i była dwukondygnacyjna, z piwnicami pod centralną częścią. [ilustr.] Był to rzut typowy dla tego obszaru, który wykształcił się w drodze ewolucji wzorców budowlanych, stosowanych w rezydencjach średnio- i niezamożnej szlachty już około połowy XVII wieku¹².

 

Elewacje pałacu organizowane były zdwojonymi lizenami (nieco węższymi niż obecne)¹³, gzymsem kordonowym oraz profilowanym gzymsem koronującym¹⁴. Kolorystyka utrzymana była w jasnej, ciepłej, kremowej tonacji, nadanej tynkowi, zacieranemu na gładko¹⁵, wykonanemu ze średnioziarnistego piasku i wapna¹⁶. Układ pomieszczeń pałacu na obu kondygnacjach był jednakowy. Na każdej powstały po dwa trakty (wschodni i zachodni), w układzie amfiladowym, na osi założenia zaś umieszczono sień przelotową. Większość pomieszczeń nakryta była stropami (niektóre z nich ozdobiono sztukateriami¹⁷), w kilku przypadkach sklepieniem kolebkowym z lunetami (część północna i sień pierwszej kondygnacji), piwnice zaś kolebkami.

Z czasu budowy pałacu zachowała się część detali architektonicznych wnętrz. Należy do nich między innymi dekoracja sieni¹⁸, a konkretniej sklepienia, ozdobionego astragalem, zakomponowanym po obu stronach szwów sklepiennych, wraz z liściastą rozetą w centrum. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] W ścianie wschodniej pomieszczenia wykonano dwie nisze, które flankowały otwór drzwiowy prowadzący do pałacowego parku. Zostały one umieszczone w prostokątnych płycinach, a ich konchy uformowano na wzór muszli. Analogiczne dekoracje otrzymała klatka schodowa we wschodnim trakcie północnej części. Jej krzyżowe sklepienie ozdobione jest w taki sam sposób, jak sklepienie sieni, a na spoczniku, na osi pierwszego biegu schodów, znajduje się nisza, podobna do wcześniej opisanych. [ilustr.] Jest ona także sklepiona konchą w formie muszli, różni się jednak dwoma uskrzydlonymi główkami, umieszczonymi w narożach prostokątnej płyciny. [ilustr.]

Z oryginalnego wystroju wnętrza pałacu znane są także sztukaterie stropu pomieszczenia pierwszej kondygnacji: dekoracji w części południowej, w trakcie zachodnim, w pierwszym pomieszczeniu od północy (przy sieni), rozplanowanej na stropie, na planie prostokąta. [ilustr.] [ilustr.] W jej centrum widniała prostokątna płycina o ściętych narożach; wewnątrz tejże płyciny umieszczono astragal, powtarzający jej obrys, w centrum zaś rozetę uformowaną z akantu mięsistego. Na każdym z boków stropu tego pomieszczenia znajdowało się po jeszcze jednej płycinie, w kształcie trapezu, przylegającego do krawędzi dłuższym bokiem, z wyłamaniami na narożach. Analogicznie do centralnej płyciny, także i te posiadały wewnątrz obrysu astragal, powtarzający ich trapezowaty kształt. W przestrzeni powstałej między płycinami, dookoła centralnej partii, umieszczono girlandy, podwieszone na krótszych bokach w jednym miejscu, natomiast na dłuższych, uskrzydlone główki oraz wstęgi dekorowane kokardami i pękami liści i owoców.

Znana jest także forma dekoracji sztukatorskiej, jaka powstała w tym czasie na drugiej kondygnacji, w części północnej, w wielkiej sali wschodniego traktu. W centrum stropu tegoż pomieszczenia znajdował się okrągły wieniec laurowy, ozdobiony symetrycznie czterema agrafami ze stylizowanych liści akantu. W jego wnętrzu umieszczono nieco mniejszy wieniec z form floralnych, powtarzający obrys tego pierwszego. Były one ujęte w kwadratową ramę z wyłamanymi i ściętymi narożami. Plan ramy po jej wewnętrznej stronie powtarzał biegnący wzdłuż niej astragal. W czterech narożach znajdowały się wiązki panopliów. [ilustr.] [ilustr.] Po zewnętrznej stronie ramy, w przestrzeni między nią, a obrysem stropu, umieszczone były symetrycznie zakomponowane wici suchego akantu, układające się w narożach w motyw lilii. Na dłuższych bokach znajdowały się girlandy podwieszane na kwiatonach. Ściany tej sali ozdobione były malowidłami, znanymi z fragmentu, który do lat 70. XX wieku zachował się po stronie północnej; w technice al fresco namalowano tam otwory okienne.

Wykonane w latach 80. XVII stulecia sztukaterie w Suchej Dolnej wykazują podobieństwa warsztatowe względem dworu w Borowinie i pałacu w Żaganiu. W czasie, kiedy dwie pierwsze budowle były w trakcie wznoszenia, roboty budowlane w Żaganiu zostały przerwane, w związku ze śmiercią Wacława Euzebiusza Lobkovica w 1677 roku¹⁹. Wtedy to zatrudnieni tam rzemieślnicy znaleźli nowe zlecenia przy budowie całego szeregu mniejszych rezydencji w okolicy²⁰, w tym pałacu w Suchej Dolnej. Tezę tę potwierdzają m.in. nisze klatki schodowej oraz sieni, zamknięte konchą w formie muszli. Bardzo podobny motyw pojawił się w pałacu w Żaganiu. Tam nisze umieszczone są na każdym ze spoczników głównej (północnej) klatki schodowej. Od wariantu z Suchej Dolnej różni je jedynie motyw umieszczony w górnych rogach płyciny: ornament liściasty.

Nieznane pozostają źródła pisane i ikonograficzne, które bardziej szczegółowo przybliżałyby pierwotny wygląd pałacu oraz folwarku.

W takiej formie, z być może drobnymi, dziś nieznanymi przekształceniami, rezydencja przetrwała przez kolejne około sto lat. W tym czasie właścicielami wciąż pozostawali von Eckartsbergowie, a majątkiem po Christianie Heinrichu władali kolejno: Heinrich Ludwig, Christian Friedrich (odnotowany w 1740 roku jako właściciel Suchej Dolnej i Gościeszowic²¹) i Ernst Ludwig, starosta szprotawski²². Za czasów tego ostatniego rodzina von Eckartsberg nadal była w posiadaniu Gościeszowic, a w Suchej Dolnej, poza pałacem, znajdowały się folwark – na którego temat nic bliższego nie wiadomo – młyn i siedem innych domów, natomiast wieś zamieszkiwało 228 osób, co przed 1791 r. odnotował Friedrich Albert Zimmermann²³.

Około 1800 roku, z inicjatywy Ernsta Ludwiga nastąpiła przebudowa rezydencji w duchu klasycystycznym²⁴. Największą zmianą w bryle budowli było dodanie dwukondygnacyjnej przybudówki, wzniesionej na planie prostokąta, przylegającej do południowej ściany pałacu. [ilustr.] Na parterze dobudowanej części znajdowała się prawdopodobnie kuchnia oraz pomieszczenia magazynowe, natomiast na pierwszym piętrze i poddaszu pomieszczenia mieszkalne dla służby²⁵. Nad gzymsem koronującym pałacu, na całej długości murów obwodowych, dodano ściankę kolankową²⁶.

Zmianie uległa artykulacja elewacji wschodniej i zachodniej pałacu. Zrezygnowano bowiem ze zdwojonych lizen, na rzecz pojedynczych, o czym świadczą wtórne fragmenty cegieł, pochodzące z końca XVIII wieku. Elewacje pałacu obrzucono nowymi tynkami, o jasnougrowym kolorze, składającymi się z mieszanki wapna, gliny i niewielkiej ilości piasku²⁷. Wykonano w nim nowe dekoracje w postaci wsporników stylizowanych na tryglify pod gzymsem koronującym, pseudotryglifów pod kordonowym i festonów w płycinach ponad otworami okiennymi drugiej kondygnacji. [ilustr.] Nad co drugim oknem parteru umieszczono medaliony z antykizującymi portretami z profilu, [ilustr.] natomiast pod otworami okiennymi kondygnacji drugiej płyciny z reliefami figuralnymi, przedstawiającymi putta z instrumentami muzycznymi, [ilustr.] na przemian z płycinami z drewnianymi tralkami [ilustr.]. Dwie środkowe osie elewacji wschodniej i zachodniej zostały wyróżnione, akcentując tym samym wejścia do wnętrza – od strony dziedzińca facjatką zwieńczoną frontonem, od strony ogrodu natomiast pełną attyką. [ilustr.] [ilustr.]

Kompozycja elewacji pałacu w Suchej Dolnej z czasu przebudowy klasycystycznej nie posiada bezpośrednich odwołań w znanych dziś realizacjach śląskich. Znany jest jednakże motyw zdobienia elewacji płycinami z reliefami ukazującymi putta, w towarzystwie instrumentów muzycznych. Jako przykład przywołać tu można dwór w Borowinie, w którym na elewacji wschodniej (ogrodowej), ponad otworem drzwiowym umieszczona była płycina z płaskorzeźbioną dekoracją, w formie dwóch amorków z bębnem i werblem²⁸. Płyta ta zachowana jest obecnie w szczątkowej formie, ale jej kompozycja dobrze znana jest z archiwalnych źródeł ikonograficznych²⁹. Także w Borowinie pojawił się motyw dekorowania elewacji tralkami, które – tak jak w Suchej Dolnej – umieszczone były dawniej w płycinie, między otworami okiennymi pierwszej i drugiej kondygnacji³⁰.

W trakcie przebudowy z około 1800 r. w niektórych wnętrzach pojawiła się nowa dekoracja malarska i sztukatorska. Należała do nich polichromia o motywach groteski w wielkiej sali traktu wschodniego, na pierwszej kondygnacji, w części północnej. [ilustr.] [ilustr.] Geometryczno-roślinna kompozycja malowidła, z elementami figuralnymi, utrzymana była w stonowanych barwach oscylujących wokół błękitów, zieleni i ugrów. Każde z przęseł sklepienia zakomponowane było w sposób analogiczny, jednak nieco odmienny. W strzałce przęseł znajdował się romb z rozetą, obwiedziony astragalem, dookoła którego symetrycznie, z czterech stron namalowano wici roślinne. Poniżej, podążając ku nasadzie sklepienia, po obu stronach przęsła namalowany był medalion z postacią stylizowaną na antyczną. Pod nim, także po każdej ze stron, przedstawiono po trzy postaci, które dźwigały nad głowami kosz z kwiatami. Poniżej nich, tuż u nasady sklepienia, widniała kompozycja geometryczna (prostokąt z wpisanym weń rombem), a całość otaczały symetryczne, delikatne wici roślinne, przywodzące na myśl malarstwo pompejańskie. Szwy sklepienne zaakcentowano malowanymi listwami, zdobionymi subtelną wicią liści, natomiast wysklepki lunet, podzielone na kilka geometrycznych pól, wypełnione były kompozycjami roślinnymi. Dekoracja ta znajdowała swoją kontynuację na ścianach pomieszczenia. Zarówno po stronie północnej, jak i południowej, pod łukiem sklepienia, na osi, umieszczono medaliony z postaciami, zakomponowanymi w sposób podobny do tych z przęseł sklepienia. Medaliony owe, także obwiedzione były delikatnymi, symetrycznymi wiciami roślinnymi. Ściany tejże sali wykładane miały być niegdyś tkaninami³¹.

W czasie klasycystycznej przebudowy pałacu prawdopodobnie powstała także dekoracja stropu na pierwszej kondygnacji, w części południowej traktu wschodniego, w sali dalszej względem sieni³², choć użyta w kompozycji ornamentyka może wydawać się nieco anachroniczna. Strop ten nakrywał pomieszczenie na planie kwadratu, w związku z czym kompozycja malarsko-sztukatorska pomyślana została jako centralna. [ilustr.] [ilustr.] W jej środku znajdował się ośmiobok, którego krawędzie wyznaczało perełkowanie. Wpisany był weń nieco mniejszy okrąg o granicach wyznaczonych w analogiczny sposób. W przestrzeni, jaka powstała między nimi, w każdym z naroży ośmioboku, umieszczono kompozycję, składającą się z kwiatu oraz rozchodzących się na boki wici z liści. Na każdym z boków ośmioboku znajdował się ornament wstęgowo-cęgowy, w którego przecięciach umieszczono kwiatony. Pośrodku każdego z boków oraz na każdym z naroży widniał ornament w formie kwiatowego zwisu. Naroża stropu ozdobione były kratką, wypełnioną kwiatonami, która wyłaniała się spod sztukatorskiej „kurtyny”, o wykroju łuku kotarowego czterodzielnego, z narożami ozdobionymi wiciami akantu i owoców. W centrum stropu umieszczone było malowidło, wykonane w technice al fresco, które nie odznaczało się zbyt wysoką klasą artystyczną. Przedstawiało ono siedzącą pośrodku kobietę na kuli, odchyloną w jej lewą stronę, odzianą w białą³³ szatę, przewiązaną grafitową szarfą i narzuconym na to czerwonym płaszczem. W prawej dłoni, przesuniętej na lewo względem osi ciała, kobieta dzierżyła miecz, skierowany klingą ku górze, w lewej natomiast tarczę, ukazaną od wewnętrznej strony. Dookoła postaci kłębiły się szare obłoki, z których wyłaniały się putta w towarzystwie innych atrybutów walki (po prawej stronie kompozycji było to putto siedzące na armacie, skierowanej ku górze, po lewej natomiast dwa aniołki, z których jeden, unosząc się w powietrzu, trzymał żółtą szarfę, zaś drugi, wyłaniający się zza kobiety, przepasany błękitną szatą, dzierżył włócznię, skierowaną ostrzem w stronę lwa. Wyobrażone w tle chmury utrzymane były w odcieniach różu i fioletu. Ściany tego pomieszczenia zwieńczone zostały fryzem, w którym przeplatały się motywy wstęg, akantu oraz rybich łusek.

Na tym etapie przebudowy pałacu malowidłami ozdobiono także inne pomieszczenia. Były to kompozycje figuralne oraz pejzaże, utrzymane w delikatnych barwach błękitu, zieleni i różu³⁴. Zdecydowano się także na wymianę całej stolarki okiennej i drzwiowej³⁵.

Jak wynika z ksiąg genealogicznych zespół pałacowy pozostawał w rękach rodziny von Eckartsberg jeszcze przez niespełna sto lat, a właścicielem, który zarządzał majątkiem po Ernście Ludwigu, był jego syn Friedrich Ludwig Heinrich (ur. 14 IV 1790; zm. 8 V 1859³⁶) senior szlachty³⁷ i deputowany rady powiatu³⁸. Ostatnim wspominanym w źródłach właścicielem pałacu z tejże rodziny był Alfred Heinrich Ludwig (ur. 1 VI 1827; zm. 26 VI 1869³⁹).

26 lutego 1880 roku Sucha Dolna zmienia właścicieli i przechodzi w ręce rodziny von Klitzing. Wydarzenie to związane było ze ślubem, zawartym między córką Alfreda Heinrich Ludwiga, Melanie Luise Anną, która wyszła za Wilhelma von Klitzing⁴⁰. Jednakże pierwsze wzmianki źródłowe, które bezpośrednio wspominają o nowych właścicielach majątku pojawiają się w 1886 roku. Wtedy to wymieniane są trzy siostry: Erma, Löisa i Olga von Klitzing, jako dzierżawca zaś figuruje niejaki Bothe⁴¹. Już pięć lat po tym, w 1891 roku, jako właściciela wymienia się Henninga von Klitzing, który został później prezesem Izby Rolnej prowincji śląskiej⁴². Pałac w Suchej Dolnej przestał być w tym czasie zamieszkiwany przez właścicieli i wprowadzili się do niego pracownicy folwarku, przez co w jego wnętrzu dokonano kilku zmian o wyłącznie utylitarnym charakterze⁴³. Były to ingerencje dokonywane zarówno u schyłku XIX wieku, jak i na początku stulecia XX. Wówczas to pomieszczenia podzielone zostały wieloma ściankami działowymi na mniejsze, bez poszanowania istniejącego wystroju, co przyczyniło się do zatarcia jego pierwotnej kompozycji, np. na stropach. [ilustr.]

Około lat 80–90. XIX wieku w pałacu podjęto kolejne przedsięwzięcia budowlane, które wpłynęły na jego bryłę. Pierwszym z nich było dobudowanie portyku przed głównym wejściem do pałacu, a nieco później – wieży, dostawionej do południowo-zachodniego naroża dobudówki. Elementy te nie powstały równocześnie, o czym świadczą archiwalne fotografie pałacu, na których widoczny jest portyk, ale nie ma na nich jeszcze wieży. Użycie podobnej, mechanicznie wyrabianej cegły przy obu konstrukcjach świadczy jednocześnie o ich bardzo zbliżonym czasie powstania. Cegły te łączone są zaprawą cementową, a do wzmocnienia konstrukcji (np. w sklepieniu portyku) użyto stalowych elementów⁴⁴. Prawdopodobnie znajdujący się dziś przed pałacem portyk nie był pierwszym, jaki został tam wzniesiony. Wskazują na to dwa duże okna typu porte-fenêtre, które pochodzą z czasu przebudowy klasycystycznej, a które to umożliwiały dostęp na taras, znajdujący się na portyku⁴⁵.

Kolejne ingerencje w strukturę pałacu wprowadzone zostały w pierwszej ćwierci XX wieku⁴⁶. Z cegły datowanej na tamten czas wykonana jest wschodnia ściana pierwszej i drugiej kondygnacji dobudówki. Wymurowane wówczas partie są nieco cofnięte, „co może wskazywać na istnienie tam [wcześniej] podcienia i loggii”⁴⁷.

Pałac w Suchej Dolnej pozostawał w rękach rodziny von Klitzing aż do końca drugiej wojny światowej, a jako ostatni właściciel wspominany jest Hans Henning⁴⁸. W 1945 roku obiekt przejął Państwowy Zakład Nieruchomości Ziemskich, a później Państwowe Gospodarstwo Rolne. Od lat 70. XX wieku zespół stanowił siedzibę części klucza Stacji Hodowli Roślin z siedzibą w Pasterzowicach, natomiast w 1994 roku całe założenie przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa⁴⁹. Obecnie pałac wraz z założeniem folwarcznym jest własnością prywatną. Obiekty, pozbawione odpowiedniej opieki, popadają w ruinę. [ilustr.]