Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu - Zespół pałacowo-parkowo-folwarczny w Broniszowie - Broniszów - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu

Pałac o późnorenesansowych oraz barokowych formach, został wzniesiony z ociosanych kamieni eratycznych (głównie w dolnych partiach murów) oraz wypalanej cegły i jest budowlą trójkondygnacyjną, wzniesioną na rzucie litery „L”, z wieżą w północno-wschodnim narożu. [ilustr.]

Po południowo-zachodniej stronie znajduje się wydzielony murem kurtynowym dziedziniec, z wmurowaną w naroże basztą, dzięki czemu całość zamknięta jest na rzucie czworoboku. [ilustr.] Bryła pałacu jest rozczłonkowana, z widocznymi wieloma przekształceniami. Jej proporcje zostały nieco zachwiane przez wtórne obniżenie murów obwodowych, co spowodowało zamurowanie od góry otworów okiennych trzeciej kondygnacji, która zyskała tym samym odmienny, „strychowy” charakter. Tynki na elewacjach zachowane są obecnie w stanie szczątkowym.

Fasada pałacu skierowana jest na północ, a jej rytm wytycza sześć osi z fragmentarycznie zachowaną dekoracją, wykonaną w barokowym tynku. [ilustr.] Podziały wertykalne wyznaczają pilastry na cokołach, których trzony zdobi motyw boni. Akcentem horyzontalnym w kompozycji są wklęsłe gzymsy kordonowe, między którymi – na każdej z osi – umieszczone są prostokątne płyciny. Czwarta od wschodu oś fasady podkreślona jest pseudoryzalitem, wysuniętym przed lico muru na 20 cm⁷¹, o dekoracji analogicznej do pozostałej części elewacji. Całą szerokość pierwszej kondygnacji ryzalitu pozornego zajmuje portal główny, nachodząc nieco uszakami na partię pilastrów. [ilustr.] Jest to rozbudowana struktura, która okala otwór drzwiowy, zamknięty łukiem koszowym. Po jego obu stronach znajdują się równej wysokości dwie lizeny oraz nisza z konchą w formie muszli między nimi; lizeny pokrywa znacznie zatarty, wydobyty w płytkim reliefie wypukłym ornament okuciowy. W górnej części tej partii, po wewnętrznej stronie umieszczone są wsporniki wolutowe, ozdobione na czole lwimi paszczami, a całość flankowana jest po obu stronach uszakami, u dołu których widnieją lwie łapy, ponad nimi zaś dwie woluty: od dołu kolejno większa oraz mniejsza, uformowane są na wzór wstęg. Elementy te wspierają występujący przed lico muru gzyms, znacznie wyłamany po zewnętrznych stronach (dawniej wspierany był w tym miejscu dwiema kolumienkami), który ozdobiony jest floralnym, symetrycznie wijącym się fryzem, z maskami liściastymi na zewnętrznych bokach. Widnieje na nim także – obecnie niemal zupełnie zatarta – inskrypcja MISERRIMA FORTUNA QUAE INIMICIS CARET 1608⁷². Zwieńczenie portalu ozdobiono archiwoltą, wykonaną z boni o trapezowatym kształcie (co druga z nich jest większa i ozdobiona rautem) i wyróżniającym się większymi wymiarami kluczem z płaskorzeźbą uskrzydlonej główki z chustą. Archiwolta ta ujęta jest w prostokątną płycinę, której boczne partie wypełnione zostały girlandami. Po obu stronach płyciny znajdują się uszaki o esowatym kształcie, zakończone u góry mniejszą, u dołu zaś większą wolutą o wstęgowej formie analogicznej do niższej partii. Portal zwieńczony jest profilowanym gzymsem, partia ryzalitu pozornego zaś współcześnie przemurowaną, pełną attyką, z wyższymi występami po bokach, ozdobioną na całej długości płycinami.

Pozostała część fasady zorganizowana została wedle tych samych podziałów wertykalnych i horyzontalnych, co ryzalit pozorny. Obecnie dekoracja ta zachowana jest w szczątkowym stanie, głownie na pierwszej kondygnacji, gdzie w drugiej, trzeciej oraz piątej od wschodu osi widoczne są pozostałości po dekoracyjnym opracowaniu obramień otworów okiennych. Fragmentarycznie widoczne są bonie, które okalały okna, oraz znajdujące się nad nimi dekoracyjne, żłobione w tynku naczółki o trapezowatym kształcie, ze spływami wolutowymi, zamknięte od góry łukiem pełnym. [ilustr.] Fasada zwieńczona jest profilowanym gzymsem. Przez liczne ubytki w tynku widoczne są użyte różne materiały do wzniesienia budowli, jak cegła i otoczaki. W strukturze muru odznaczają się także późniejsze przekształcenia, pochodzące z XIX i XX wieku, które wykonane zostały z użyciem cegły o odmiennej, gładszej fakturze oraz intensywniejszym, czerwonym kolorze, wykorzystanej głównie do zmiany wykrojów otworów okiennych i przemurowań w wyższych partiach. Nadproża otworów drugiej i trzeciej kondygnacji wzmocnione są profilami stalowymi.

W północno-wschodnie naroże pałacu wtopiona jest wieża, równa wysokością murom obwodowym pozostałej części budowli. [ilustr.] Podzielono ją na trzy kondygnacje i tak samo, jak w przypadku zasadniczej partii pałacu, najwyższa z nich jest wtórnie obniżona. Po wschodniej stronie widoczne są odrestaurowane, renesansowe sgraffita. Znajdują się one na wysokości pierwszej oraz drugiej kondygnacji. Zachowana dekoracja obejmuje fragmenty ornamentów, stanowiących obramienia okienne, uformowane z rollwerku oraz akantu, a także z dwóch kartuszy po północno-wschodniej stronie wieży, umieszczonych jeden nad drugim. Ich obramienia są analogiczne do dekoracji otworów okiennych i okalają one wyrytą datę budowy pałacu (wyższy z kartuszy) [ilustr.] oraz inskrypcję (niższy). [ilustr.]

Analogiczną do fasady kompozycję otrzymała sześcioosiowa elewacja wschodnia pałacu, której podział nie jest symetryczny. Tak samo, jak na wieży, i na niej widoczne są renesansowe sgraffita, które zachowały się w górnych kondygnacjach po północnej stronie (obramienia okien) oraz przy południowym narożu (boniowanie). [ilustr.] Barokowe tynki są w złym stanie. Widnieją one głównie na drugiej, trzeciej i czwartej osi elewacji licząc od południa i są to boniowane opaski okalające otwory okienne oraz naczółki o baldachimowatym kształcie, zakończone u dołu spływami wolutowymi.

Pozostałe elewacje pałacu zakomponowane są według tego samego schematu, z różnym stopniem zachowania nań tynków oraz z różnym rozmieszczeniem otworów okiennych i drzwiowych W południowo-zachodnie naroże pałacu wtopiona jest masywna skarpa, która swoją wysokością sięga parapetów otworów okiennych drugiej kondygnacji.

Pałac nakryty jest wysokimi dachami trójspadowymi, z umieszczonymi od zewnętrznych stron oknami powiekowymi. Wieża, nakryta została cebulastym hełmem z latarnią.

Dwuskrzydłowe wnętrze pałacu rozplanowane zostało w układzie dwutraktowym, amfiladowym. Centrum skrzydła północnego stanowi sień przelotowa, przesunięta względem osi nieco na zachód. Pomieszczenie to założone na rzucie wydłużonego prostokąta, w południowej części zajmuje trójbiegowa klatka schodowa. [ilustr.] W północnej ścianie sieni przebity jest otwór drzwiowy, prowadzący na dziedziniec, zaś w ścianach zachodniej i wschodniej po dwa otwory drzwiowe, umożliwiające komunikację z rozmieszczonymi po obu stronach pomieszczeniami. Po zachodniej stronie, w południowym trakcie leżą dwie sale. Bliższa sieni sklepiona jest krzyżowo, a w jej południowej ścianie przepruty został otwór okienny. [ilustr.] Na ścianie zachodniej, w środku długości przebity jest otwór drzwiowy o prostokątnym wykroju, zapewniający komunikację z dalszym pomieszczeniem, nakrytym sklepieniem krzyżowym o znacznie nadwyrężonej konstrukcji. [ilustr.] W północnym trakcie, po tej stronie sieni leży duże pomieszczenie, na rzucie prostokąta. Nakryte jest ono sklepieniem kolebkowym z lunetami, opartym na nisko osadzonych wspornikach i ozdobionym ornamentem okuciowym, zakomponowanym w sposób przypominający sieć. [ilustr.] Pomieszczenie oświetlone jest czterema otworami okiennymi: dwoma w ścianie zachodniej oraz dwoma w północnej. Na zachodniej ścianie, poniżej otworów okiennych umieszczona jest boazeria wykonana z drewna, częściowo rekonstruowana. [ilustr.] Dwa otwory drzwiowe, prowadzące do pomieszczeń traktu południowego ozdobione są drewnianymi portalami z wyrytą dekoracją imitującą spiralne kolumny i nadproże. [ilustr.]

Po wschodniej stronie sieni, w trakcie południowym, po jego zachodniej stronie leży wąskie pomieszczenie, obecnie pełniące funkcję toalety, wykorzystywane dawniej jako jednobiegowa klatka schodowa. Na początku oraz końcu biegu była ona sklepiona krzyżowo, ponad ciągiem schodów natomiast znajdowało się sklepienie kolebkowe. W tym samym trakcie, dalej na wschód jest sporych rozmiarów sala, tzw. paradna, założona na rzucie wydłużonego prostokąta. [ilustr.] [ilustr.] Na skutek wtórnego podziału na osi północ-południe (obecnie zlikwidowanego), do około 3/5 długości pomieszczenia licząc od zachodu podłoga wykonana jest z płytek ceramicznych, dalsza partia natomiast z drewna. Ściany na całej długości ozdobione zostały malowanym al fresco fryzem, obecnie częściowo rekonstruowanym, z wyraźnym zaznaczeniem elementów domalowanych współcześnie. Jest to dekoracyjny pas w formie płycin o kształcie podłużnego prostokąta, występującymi na przemian z iluzjonistycznie malowanymi wspornikami, ozdobionymi liśćmi akantu. Wewnątrz malowanych płycin wyobrażono smoki (lub bazyliszki⁷³), łabędzie i kormorany oraz wypełniające pozostałą przestrzeń akanty w układach antytetycznych. Na ścianie północnej, na osi namalowana została maska liściasta. Całość utrzymana jest w ciepłych żółto-pomarańczowo-ugrowych barwach. Do wystroju malarskiego tego pomieszczenia należy także drewniany strop, ozdobiony polichromią imitującą kasetony. Wewnątrz regularnie rozmieszczonych, kwadratowych płycin, wydzielonych zielonym pasem, wkomponowane zostały symetryczne, powtarzające się kompozycje z ornamentu okuciowego na błękitnym tle. Między kasetonami regularnie rozmieszczone są iluzjonistycznie malowane guzy i kwiatony. [ilustr.]

Trakt północny tego skrzydła zajmuje duża sala, na rzucie prostokąta o proporcjach 1:2, w której północno-wschodni narożnik wtopiona jest wieża alkierzowa. Pomieszczenie to pełniło dawniej funkcję kaplicy⁷⁴. Dostęp do sali umożliwiają dwa otwory drzwiowe; pierwszy z nich prowadzi z sieni pałacu, drugi natomiast umożliwia bezpośrednią komunikację z salą paradną, oświetlenie zaś zapewniają trzy okna w ścianie północnej, jedno we wschodniej oraz trzy otwory okienne w alkierzu. Sala ta ozdobiona jest stropem belkowym z bogatą dekoracją sztukatorską. [ilustr.] Belki ozdobione zostały ciągłymi kompozycjami roślinno-owocowymi o powtarzających się motywach. [ilustr.] W przestrzeni między nimi widnieją pasy ornamentu, biegnące prostopadle względem belek, co dało efekt wydzielonych kwater. Pasy te tworzy różnorodnie zakomponowany ornament wstęgowo-cęgowy, w który wplecione są kwiaty, każdorazowo otoczony przez roślinne dzwonki. W powstałych w ten sposób „kwaterach” umieszczono uskrzydlone główki, kwiatony, gwiazdy, popiersia męskie i żeńskie w medalionach, papugi dziobiące winogrono⁷⁵, a w centrum – scenę zmartwychwstania Chrystusa. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] Analogiczna dekoracja występuje w wieży, na której ścianach namalowano inskrypcje, będące cytatami z Pisma Świętego, konkretnie Księgi Syracha⁷⁶, na ościeżach okien zaś znalazły się płyciny.

Do skrzydła południowego pałacu dostęp umożliwiają dwa otwory drzwiowe: oba w sali paradnej. Jeden z nich prowadzi do traktu wschodniego, w którym leżą dwa pomieszczenia w układzie amfiladowym, na rzutach zbliżonych do kwadratów. Północne z nich oświetlone jest dwoma otworami okiennymi we wschodniej ścianie. Po przeciwległej stronie przeprute są dwa otwory drzwiowe: północny, mniejszy, prowadzący do skarbczyka i południowy, zapewniający komunikację z traktem zachodnim. Pomieszczenie nakryte jest ozdobnym stropem, udekorowanym w centrum prostokątnym plafonem ze ściętymi narożami. W południowo-wschodnim narożu widnieje odkrywka, ukazująca palmetę – fragment dawnej polichromii. Przebity w południowej ścianie tegoż pomieszczenie otwór drzwiowy prowadzi do kolejnego, mniejszego. Oświetlone jest ono otworem okiennym przeprutym we wschodniej ścianie i skomunikowane z traktem zachodnim otworem drzwiowym. Na północ od otworu okiennego znajduje się nisza, zamknięta łukiem odcinkowym, która jest pozostałością po nigdy nieukończonej latrynie⁷⁷. W zachodnim trakcie tego skrzydła wydzielony jest szereg mniejszych pomieszczeń, z których część została zaaranżowana wtórnie, w południowej części traktu zaś leżą jednobiegowe schody, prowadzące na wyższą kondygnację.

Oba skrzydła pierwszej kondygnacji pałacu są skomunikowane z dziedzińcem, wyodrębnionym od południa i zachodu murami kurtynowymi, u których zbiegu stanęła baszta. Elementy te o neogotyckich formach wzniesione wymurowane są z nieotynkowanej cegły. W każdym z murów przebito dwa okna, zamknięte łukami ostrymi, a w ich górnych partiach umieszczono małe, prostokątne otwory, imitujące okienka strzelnicze. Mury zwieńczono profilowanym gzymsem, ponad którym umieszczono krenelaż z blankami ozdobionymi rozetami w płycinach⁷⁸. [ilustr.] Usytuowana w południowo-zachodnim narożu baszta wzniesiona została jako element dwukondygnacyjny, a jej piętra oddzielone zostały od siebie gzymsem analogicznym do tego, który wieńczy mury kurtynowe. [ilustr.] Na pierwszej kondygnacji baszty, od strony dziedzińca umieszczony jest otwór drzwiowy, zamknięty łukiem ostrym, obwiedziony, wklęsłą opaską. Ponad otworem drzwiowym umieszczone jest wtórnie wmurowane zwieńczenie nieokreślonego późnorenesansowego portalu, ze sceną przedstawiającą kuźnię Wulkana w centrum. Na drugiej kondygnacji baszty przebito dwa otwory okienne, analogicznie do pozostałych zamknięte łukami ostrymi. [ilustr.] Ponad nimi regularnie rozmieszczono oculusy z rozetami, całość zaś zwieńczono krenelażem.

Druga kondygnacja pałacu rozplanowana jest w sposób analogiczny do pierwszej, z wprowadzonymi doń wtórnymi podziałami. Oryginalny wystrój zachowany jest w dwóch pomieszczeniach. Pierwszym z nich jest duża sala w zachodnim trakcie skrzydła południowego (podzielona wtórnymi ściankami), kryta renesansowym, polichromowanym stropem. [ilustr.] Jest on ozdobiony motywami roślinnymi, wijącymi się akantami i inskrypcjami, które ze względu na obecny stan zachowania są trudne do odczytania (obecnie strop ten jest w większości odkryty spod barokowej podsufitki i gęsto usiany śladami, po gwoździach). Drugie pomieszczenie z elementami historycznego wystroju leży w północno-wschodnim narożu, w skrzydle północnym. Przetrwały tam dekoracje sztukatorskie w postaci ozdobnego fryzu, obecnie w większości zdemontowane w celu konserwacji. [ilustr.] Zachowany na ścianie fragment to kompozycja trójpasowa, składająca się kolejno, od góry z: kimationu jońskiego, wici roślinnej z akantem oraz ornamentu zwijanego. Poszczególne pasy oddzielone są od siebie półwałkami.

Trzecia kondygnacja pałacu nie posiada zachowanej dekoracji. Widoczne są liczne przemurowania i wtórne podziały pomieszczeń. [ilustr.] [ilustr.] Całe piętro nakryte jest obecnie zalanymi betonem stropami Kleina, które zostały założone w 1966 roku. Podłogi pałacu wykonane są w większości z drewna (druga, trzecia, a częściowo także pierwsza kondygnacja). Na parterze występują także płytki ceramiczne.

Pałac jest założeniem podpiwniczonym. Kondygnacja podziemna rozciąga się pod całą budowlą i jest zespołem jedenastu pomieszczeń, nakrytych wtórnymi sklepieniami kolebkowymi, z lunetami w miejscach otworów okiennych i drzwiowych. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.]