Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu - Zespół pałacowo-folwarczny w Stypułowie Dolnym - Stypułów - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu

Stypułowski pałac jest budynkiem dwukondygnacyjnym, murowanym z cegły pełnej, otynkowanym, wzniesionym na podwyższonych piwnicach. Założony na rzucie prostokąta z ryzalitami bocznymi w elewacji wschodniej (ogrodowej). [ilustr.] Fasadą obiekt zwrócony jest na zachód³⁸. [ilustr.]

Elewacje budynku są dziewięcioosiowe, zaś boczne siedmioosiowe. Jak pisała R. Kąsinowska „na boniowanym cokole wyniesionym ponad poziom terenu, spoczywa wysoka kondygnacja przyziemia oddzielona profilowanym gzymsem od mezzaniowo rozwiązanego piętra”³⁹. Całość budynku zwieńczona jest czterospadowym dachem. [ilustr.] Centralną partię fasady stanowi pięć środkowych osi umieszczonych w pozornym ryzalicie. Jego płaszczyzna na wysokości przyziemia jest boniowana. W tej części elewacji znajduje się wejście główne do budynku, umieszczone w dwukondygnacyjnej wnęce, przesklepionej zamkniętą półkoliście konchą, zdobioną kasetonami z motywem rozet. [ilustr.] Znajdujące się w tej części trzy środkowe osie zostały powtórnie zryzalitowane. Pierwotnie tę część fasady wieńczył bogato opracowany pod względem architektonicznym szczyt. W jego centralnej części umieszczony był monogram fundatora, tj. EVK, czyli Ernst von Knobelsdorff. [ilustr.] Schody, które przylegają do środkowej części fasady posiadają murowaną balustradę ozdobioną kulami i wazonami. [ilustr.] Pod nimi znajduje się wejście do piwnicy⁴⁰. [ilustr.]

Otwory okienne elewacji frontowej zostały podkreślone nadokiennikami, złożonymi w dwu skrajnych osiach z wydatnego gzymsu wspartego na konsolkach. [ilustr.] Natomiast w partii środkowej pałacu gzyms wzbogacony jest ząbkowaniem. [ilustr.] Otwory okienne, które obramowują oś główną przyozdobiono girlandą uplecioną z liści wawrzynu. [ilustr.] Takie wyjątkowe stopniowanie dekoracyjności, począwszy od partii skrajnych ku osi fasady zostało również powtórzone nad oknami, znajdującymi się w górnej kondygnacji⁴¹.

Elewacja wschodnia, podobnie jak ta wyżej omówiona, jest także dziewięcioosiowa. Ryzality są dwuosiowe, znacznie zniekształcone późniejszą przebudową. Obecnie przykryte są trzyspadowymi dachami (dawniej dachy były naczółkowe). [ilustr.] Przestrzeń pomiędzy naczółkiem a gzymsem wieńczącym wypełniał centralnie usytuowany otwór okienny. Otwory okienne zaakcentowano w ten sam sposób, jak w fasadzie. Pomiędzy gzymsem oddzielającym kondygnacje wprowadzono dodatkowo szerokie listwy z ząbkowaniem. Najskromniejsze zdobienia okien znajdują się w skrajnych osiach tej elewacji. Środkową oś omawianej elewacji podkreśla pseudoryzalit, a którego skrajne partie pokryte są boniowaniem. Tę część przez przebudową wieńczył trójkątny szczyt, w którym widniała data „1800”, czyli rok budowy rezydencji. Nad wejściem widnieje prostokątna płycina z antykizującym reliefem, przedstawiającym bóstwa Olimpu⁴². [ilustr.]

Środkowe okna przyziemia w siedmioosiowych elewacjach bocznych zostały podkreślone za pomocą nadokiennika w wersji wzbogaconej festonem. Na wysokości piętra otwory okienne w środkowej części wzbogacone są bogatszą formą nadokiennika⁴³.

Układ wnętrz pałacu został gruntownie zmieniony podczas remontu z lat 1973–77. Początkowo środkowa część korpusu była dwutraktowa, boczne zaś – trzytraktowe, jak wskazuje rzut wykonany w 1958 r. W następstwie późniejszego remontu układ centralnej części przekształcono w dwu i półtraktowy⁴⁴. [ilustr.]

Drugi trakt środkowej części pałacu dzieli się na dwa pomieszczenia nierównej wielkości, z których większe mieści w sobie zabudowaną klatkę schodową. Pod nią natomiast znajduje się wejście do piwnic.

W czasie przeprowadzonego remontu, o którym mowa powyżej, co warte podkreślenia bez zachowanej dokumentacji budowlanej, dokonano znacznych uszczerbków w substancji zabytkowej obiektu. Całkowicie zmieniono formę dachu, usunięto szczyty z elewacji frontowej i ogrodowej oraz niektóre detale architektoniczne, wymieniono stolarkę okienną i – częściowo – drzwiową, zlikwidowano istniejące w pomieszczeniach fasety, a także klatkę schodową, wprowadzono nowe podziały oraz nową, betonową klatkę schodową⁴⁵. Zachowały się XIX-wieczne drzwi główne. [ilustr.]

Obiekt współcześnie wyposażony jest w kanalizację sanitarną oraz wodociągową. Jego kubatura wynosi 2500 m³, zaś powierzchnia użytkowa 273 m^{2 46}.

Jak wcześniej wspomniano pałac w stylu berlińskiego klasycyzmu powstał w 1800 r. z inicjatywy ówczesnego właściciela majątku ziemskiego w Stypułowie Dolnym Ernsta von Knobelsdorffa. Właściciel wsi projekt i wykonanie obiektu zlecił znanemu na Dolnym Śląsku architektowi z Głogowa Johannowi Christianowi Valentinowi Schultzemu⁴⁷.

Schultze urodził się 7 września 1748 r. w Poczdamie⁴⁸. Od młodych lat kształcił się w kierunkach budowlanych. W Poczdamie był uczniem tamtejszych architektów, takich jak Heinrich Ludwig Manger (1728–1790) i Andreas Ludwig Krüger (1743–1822). Obaj zatrudnieni byli przy budowie rezydencji królewskich w Poczdamie (Manger – Nowy Pałac, Krüger – Pałac Marmurowy), w ten sposób w praktyce przekazując Schultzemu swoją architektoniczną wiedzę⁴⁹. Schultze ukończył słynną poczdamską Królewską Szkołę Architektoniczną, zaś w wieku zaledwie 20 lat został konduktorem budowlanym. Następnie mianowano go inspektorem dworskiego urzędu budowlanego. W latach 1769–1779 wybudował w Poczdamie według własnych projektów osiem domów, charakteryzujących się klasycystycznym detalem. Do 1784 r. pozostawał na stanowisku inspektora budowlanego w Dworskim Urzędzie Budowlanym, jako ścisły współpracownik Georga Christiana Ungera. 6 lutego 1777 r. poślubił Justinę Carolinę Henriettę Kambly, córkę rzeźbiarza, odlewacza i ebenisty Johanna Melchiora Kambly, z którą doczekał się licznego potomstwa (córka i pięciu synów)⁵⁰.

Kolejnym krokiem w rozwoju kariery Schultzego było objęcie w 1784 r. stanowiska dyrektora budowlanego głogowskiej Kamery wojenno-dominalnej. W 1805 r. został mianowany dyrektorem wrocławskiego urzędu budowlanego i jednocześnie pełnił funkcję naddyrektora budowlanego⁵¹. W trakcie swojego życia najmocniej związał się z Głogowem. Zbigniew Rybka pisał o roli, jaką odegrał w zakresie kształtowania ładu przestrzennego w stolicy byłego księstwa głogowskiego. W tym mieście zrealizował takie projekty jak nieistniejące obecnie: ewangelicki kościół garnizonowy (1789–1790), szkoła ewangelicka, dom przy ulicy Jezuickiej 14–15, wartownia przy Bramie Wrocławskiej, dom wdów i herbaciarnia. Najbardziej znanym jednak spośród jego głogowskich realizacji jest Teatr Miejski (1798–1799, odbudowany w latach 2017–2019). Zrealizowany z wielkim rozmachem obiekt świadczył dobitnie o wielkim talencie jego architekta⁵².

Z innych obiektów, które zaprojektował, a następnie nadzorował ich budowę, można wymienić: ratusz w Kowarach (1786–89), nieistniejący dziś pałac w Nietkowie (1792), Landhaus, obecnie Urząd Miasta w Żaganiu (1792–1793, przy projekcie współpracował Luigi Remondini), nieistniejącą dziś oranżerię książęcą w Żaganiu (1796–1799), niezachowane do dziś stajnie książęce w Żaganiu (1795–1798), willa Johanna Vertraugotta Metzke, obecnie Centrum Kultury w Żaganiu (1798), kościół ewangelicki w Witoszynie Dolnym (1795), pałac w Jeleninie (kon. XVIII w., obecnie ruina), dwór w Marysinie (ok. 1800) czy dwór w Książu Śląskim w powiecie nowosolskim (ok. 1800)⁵³. Schultze wykonał również w 1786 roku projekt koszar w Lwówku Śl., który nie został wprowadzony do realizacji. Projekt ten jednak bardzo znacząco wpłynął na ostateczny wygląd budynku⁵⁴. J. Ch. V. Schultze zmarł 13 maja 1831 r. we Wrocławiu⁵⁵.

W tym miejscu warto skupić się jeszcze na twórczości Schultzego i jego wpływie na architekturę terenu, szeroko pojętego, Środkowego Nadodrza. Pałac w Stypułowie, będący niewątpliwie jego dziełem, według historyka sztuki R. Kąsinowskiej jest doskonałym i jedynym przykładem klasycystycznego obiektu tej klasy na terenie historycznego północnego Śląska⁵⁶. Na opinię wskazującą, iż jest to jeden z najlepszych zabytków rezydencjonalnych, powstałych w tym okresie na Dolnym Śląsku, świadczą: dobrze wyważone proporcje bryły pałacu, wysokiej klasy detal architektoniczny (w tym sposób podkreślenia fasady, umieszczenie głównego wejścia w hemisferycznie zamkniętej wnęce ozdobionej rozetami) oraz sposób rozwiązania elewacji tylnej (wzbogacenie jej ryzalitami oraz ozdobienie w partii środkowej figuralnym fryzem)⁵⁷.

Rezydencja w Stypułowie zaliczana jest do drugiego etapu twórczości Schultzego, który przypadł na przełom XVIII i XIX w. Obiekty, które wyszły spod jego ręki w tym czasie, charakteryzują się szczególnymi, wspólnymi dla nich elementami architektonicznymi⁵⁸.

W pierwszej fazie swojej twórczości Schultze zaadaptował wiele rozwiązań stosowanych w typowym budownictwie mieszkaniowym Poczdamu, m.in. lizeny zwieńczone tryglifami, podokienne płyciny z przedstawieniami putt, pasy meandra i festony. W tym też czasie po raz pierwszy wprowadził motyw ślepych attyk, które akcentowały centralne partie dłuższych elewacji⁵⁹.

W środkowej, czyli drugiej fazie rozwoju stylu poczdamskiego architekta, zaszły znaczące zmiany. Przykładami rezydencji, które zostały w tym czasie przez niego zaprojektowane, to: omawiany w niniejszym opracowaniu pałac w Stypułowie oraz pałac w Sieroszowicach. Łączy je fakt oparcia bryły budynku na rzucie prostokąta z wysuniętymi ryzalitami. Były one wysokie na półtorej kondygnacji z piano nobile na parterze i mieszkalnym mezzaninem. Wnętrza tych obiektów są dwutraktowe z westybulami i schodami o niewielkich rozmiarach, które ulokowane są w tylnym trakcie. W porównaniu z pierwszą fazą swojej twórczości Schultze ograniczył ilość stosowanych motywów dekoracyjnych; w zasadzie podporządkował wygląd elewacji wertykalnym i horyzontalnym podziałom, które przeprowadzone zostały za pomocą międzykondygnacyjnych listwowych gzymsów, lizen i pozornych ryzalitów. Architekt odszedł również od stosowanego wcześniej barokowo-klasycystycznego zdobienia fasad, skupiając się wyłącznie na motywach klasycystycznych, wyraźnie antykizujących. Posługiwał się zatem scenami przedstawiającymi antyczne procesje i obrzędy, zamkniętymi w formie płaskorzeźb. W elewacjach obu wyżej wymienionych obiektów pojawił się też zupełnie nowy motyw w jego twórczości, a przejęty z nowszej architektury berlińskiej, czyli wklęsła płytka nisza zakończona kasetonowaną konchą⁶⁰.

W ostatniej wreszcie w ostatniej fazie rozwoju swojego architektonicznego repertuaru Schultze stworzył wspomniany miejski pałacyk w Żaganiu. Według Jerzego Krzysztofa Kosa jest to wyjątkowy typ obiektu o francuskiej proweniencji, charakteryzujący się niewielkim dziedzińcem honorowym. Oprócz tego ozdobiony jest on charakterystycznymi dla Schultzego elementami, takimi jak: pozorny ryzalit w płytkiej niszy, stylizowane rozety czy antykizujące przedstawienia⁶¹.

Indywidualny styl tego urodzonego w Poczdamie architekta róznił się od palladiańskiego klasycyzmu, wypracowanego w środowisku wrocławskim. Schultze przeniósł z Berlina, czyli z „centrum” pruskiej architektury, na teren kamery głogowskiej odmianę stylu architektonicznego nazwanego architektura fridericiana. Charakteryzował się on, szczególnie w budownictwie mieszkalnym, powtarzalnymi i standardowymi rozwiązaniami architektonicznymi oraz stylowymi. Bez wątpienia należy więc zaliczyć Christiana Valentina Schultzego do grona najwybitniejszych architektów pracujących na terenie Dolnego Śląska na przełomie XVIII i XIX w.⁶²