Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół pałacowo-folwarczny w Stypułowie Dolnym - Stypułów - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Jak podaje Joanna Karczewska pierwszej pisanej wzmianki o Stypułowie Dolnym doszukać się można w Rejestrze głogowskim z 1305 r. Jest to wykaz uposażenia biskupstwa wrocławskiego, w którym wymienione są wsie leżące niedaleko Kożuchowa, a które płaciły daninę biskupstwu wrocławskiemu. Jako pierwszą miejscowość wymieniono tu „Stiplow vel Herwigisdorf”². J. Karczewska wyciąga z tego następujące wnioski: po pierwsze wieś Stypułów to osada polska (słowiańska), która istniała we wczesnym średniowieczu; w 1305 r. funkcjonowała już jako Herwigisdorf, czyli „wieś Herwiga”. Oznacza to, że w miejscowości osiedlili się osadnicy niemieccy, a zasadźcą był niejaki Herwig. Po drugie: wieś początkowo funkcjonowała na prawie polskim, a z czasem przeszła na prawo niemieckie i otrzymała własny samorząd³.

Kolejne informacje związane ze Stypułowem pochodzą z końca pierwszej ćwierci XIV w. Otóż w dokumencie wójta kożuchowskiego Botona, datowanym na 25 czerwca 1321 r., wymieniony został ławnik Konrad ze Stypułowa. Być może ów Konrad ten jest tą samą osobą, która wymieniona została w dokumencie z 6 lipca 1338 r.; akt ten mówi nam o ugodzie pomiędzy opatem klasztoru augustianów w Żaganiu a mieszczanami żagańskimi⁴. Przedmiotem sporu były kramy w mieście i dochody z nich pochodzące. Mieszkaniec Stypułowa musiał cieszyć się sporym szacunkiem i uznaniem, skoro został wymieniony obok burmistrza Kożuchowa Pecza Ungeloube i innego mieszczanina Henryka Burgenkempfa⁵.

Z tego samego stulecia znani są pierwsi właściciele miejscowości. Była nią najliczniej występująca w okolicach Kożuchowa rycerska rodzina von Unruhów. Nie jest dokładnie znanym skąd wywodził się ten ród, gdyż nazwisko to występowało dość często. Niektórzy osadzają korzenie Unruhów w Turyngii, inni we Frankonii, jeszcze inni natomiast w Wirtembergii⁶. Pewnym jest natomiast, że pojawili się na Śląsku głogowskim już w początkach XIV w. To właśnie w księstwie głogowskim, a także brzeskim dysponowali największą ilością majątków ziemskich⁷. Pierwszym wymienionym w dokumentach właścicielem Stypułowa jest Jakub starszy, który miał władać wsią w latach 1391–1413. Jakub był synem Piotra Unruha, który zmarł przed 1388 r. Piotr miał trzech braci Wincentego, Klemensa i Mikołaja. Wszyscy oni byli świadkami w dokumentach książęcych m.in. księżnej Katarzyny, wdowie po Henryku VIII Wróblu⁸.

O kolejnych właścicielach Stypułowa z rodu Unruhów, panujących w XV w. wiemy już znacznie więcej. Wieś musiała być ich główną siedzibą, na co wskazuje inskrypcja z początków XVII w. w kościele w Gorzupi; w jej treści zachowała się genealogia miejscowych rodzin, w tym m.in. Unruhów⁹. W tym miejscu warto jednak zauważyć, że Unruhowie byli właścicielami środkowej części wsi, tzw. Stypułowa Środkowego (Mittel-Herwigsdorf). O właścicielach pozostałych części miejscowości wzmiankuje się w dokumencie datowanym na początek XVI w. W 1506 r., oprócz Unruhów, jako właściciele ziemscy wymienieni są Albert Schlichting (właściciel Stypułowa Górnego) i Melchior Knobelsdorff (właściciel Stypułowa Dolnego), którzy jako posesjonaci podpisali dokument o budowie ołtarza w miejscowym kościele¹⁰. Znana śląska rodzina von Knobelsdorffów będzie nas tu szczególnie interesować, gdyż wzniesiony w późniejszym czasie pałac znajdował się na obszarze ich władztwa. [ilustr.]

Knobelsdorffowie byli właścicielami Stypułowa Dolnego przez blisko 350 lat. Początkowo należał on do linii rodu z Siecieborzyc-Jelenina-Stypułowa. Odrębna, stypułowska gałąź rodziny wyodrębniła się dopiero wówczas, gdy dobra przypadły wnukom wyżej wymienionego Melchiora, a synom Balthasara – Casprowi (ur. 1513 – zm. 1598) i Hansowi (zm. 1575)¹¹. Według Róży Kąsinowskiej o ścisłym powiązaniu Hansa ze Stypułowem świadczy wysokiej klasy nagrobek żony Hansa Elisabeth de domo von Loss, znajdujący się w miejscowym kościele¹². [ilustr.] Starszy z braci Caspar tytułował się już natomiast panem na Stypułowie, Borowie Wielkim, Bielicach i Przyborzu¹³.

Kolejnym właścicielem stypułowskiej własności był Balthasar von Knobelsdorff. Po jego śmierci całość majątku podzielono pomiędzy jego dwóch synów – Hansa Caspara i Hansa Tobiasa. Drugi z nich otrzymał Stypułów Dolny wraz z Przyborzem. Po jego śmierci włości przeszły na własność jego syna Johanna Tobiasa, najwybitniejszego w dziejach dziedzica wsi¹⁴.

Johann Tobias urodził się w 1648 r. W momencie uzyskania pełnoletniości odziedziczył wieś wraz z Balthasarem Erasmusem von Konobelsdorffem (1643–1702), synem Hansa Caspara. To właśnie tych dwóch nowych dziedziców wymieniono w matrykule z 1671 r., która była de facto spisem stanu oraz formy posiadania ziemi przez właścicieli ziemskich sporządzonym na potrzeby administracji habsburskiej¹⁵. Wcześniej przez dwa lata Johann Tobias studiował w Akademii Rycerskiej w Legnicy, a w 1663 r. został paziem na dworze księcia oleśnickiego Sylwiusza Fryderyka Wirtemberskiego. W 1668 r. J. T. von Knobelsdorff zakończył swoją służbę na dworze oleśnickim skąd powrócił do rodzinnych, bardzo rozległych włości w Stypułowie¹⁶. Johann Tobias podniesiony 27 stycznia 1699 r. do stanu barona, dał początek nowej linii stypułowskich Knobelsdorffów¹⁷. Wiadomo o nim ponadto, że 18 marca 1709 r. wystąpił w roli deputowanego protestantów podczas wizytacji starosty księstwa głogowskiego oraz cesarskiego pełnomocnika hrabiego von Frankenberg, którzy nadzorowali budowę ewangelickiego kościoła Łaski w Kożuchowie. Knobelsdorff pełnił również takie funkcje, jak ławnik sądu w Głogowie oraz starszy okręgu kożuchowskiego. Dzięki swym koneksjom oraz sprawowanym urzędom Johann Tobias tak powiększył swoje dobra, że był właścicielem 17 wsi lub ich części, położonych w powiatach: kożuchowskim, głogowskim, zielonogórskim i szprotawskim. Jego małżonką była Hedwiga Elisabeth de domo von Stosch, która zmarła w 1708 r.¹⁸.

Johann Tobias zmarł w 1715 r. Przed śmiercią zapisał dobra w testamencie swoim sześciu synom. Wszyscy oni zmarli bezpotomnie. Majątek Stypułów Dolny, część Przyborza, Studzieniec, część Mirocina Dolnego, Henryków, część wsi Długie oraz Dzikowice w wyniku przepisów prawa przypadły więc Johannowi Siegmundowi von Knobelsdorffowi z Popęszyc¹⁹. W czasie jego rządów, według Tabeli podatku gruntowego i ludności wsi śląskich, około 1765 r. dolna część Stypułowa miała wartość 37 127 talarów i była największą spośród wyodrębnionych części wsi. Oprócz tego mieszkało w niej 22 rzemieślników, 27 chałupników, 25 zagrodników oraz 25 kmieci²⁰.

W 1782 r. nastąpiła kolejna zmiana właściciela wsi. Johann Siegmund umierając pozostawił w testamencie swoje dobra do podziału pomiędzy swoich czterech synów. Stypułów Dolny wraz z Przyborzem otrzymał najmłodszy z nich Ernst, żyjący w latach 1772–1852. Był on rotmistrzem w 2. przybocznym pułku huzarów, a w 1793 r. otrzymał najwyższe pruskie odznaczenie wojskowe, czyli order Pour le Mérite. To właśnie w czasie panowania Ernsta wzniesiono we wsi klasycystyczny pałac, który zamykał pewien etap ponad trzystuletniej przynależności wsi do von Knobelsdorffów²¹. [ilustr.]

W czasie, gdy Ernst von Knobelsdorff władał Stypułowem Dolnym, według spisu z 1791 r. we wsi wymienia się kościół, szkołę, 5 folwarków, karczmę, jedno wolne gospodarstwo chłopskie, 24 gospodarstwa kmiece, 25 zagrodniczych, 34 komornicze, młyn wodny, 2 wiatraki, co dawało łączną liczbę 182 zabudowań przy 654 mieszkańcach²². W 1800 r. powstał pałac, którego projekt Knobelsdorff zlecił cenionemu na północnym Śląsku architektowi Christianowi Valentinowi Schulze, autorowi wielu realizacji wykonanych m.in. w Żaganiu i Głogowie²³. Niedługo później przy rezydencji rozplanowano ozdobny ogród i niewielki park²⁴.

Kolejne dane o wielkości majątku Stypułów Dolny pochodzą z 1845 r. W jego skład wchodziły 4 folwarki, w tym folwark Nowa Wieś, 5 wiatraków, gorzelnia, browar, olejarnia i szkoła ewangelicka. Wieś w 152 domach zamieszkiwało 911 osób, z czego 6 było wyznania rzymsko-katolickiego²⁵.

Niedługo później, bo po 1848 r., baron Ernst von Knobelsdorff sprzedał swoje stypułowskie włości. W latach 1876–1912, jako właściciel majątku ziemskiego Stypułów Dolny figuruje Hermann Doherr²⁶. Za czasów jego rządów we wsi dokonano wielu inwestycji. Przede wszystkim zaczęto rozbudowywać założenie folwarczne. Wybudowano nowe stodoły i budynki gospodarcze, w tym dwie obory. Powstały one w 1878 r. Zbudowane zostały z kamienia ciosanego (parter) oraz cegły (kondygnacja paszowa). Obie pod względem architektonicznym zostały rozwiązane identycznie. O dacie ich powstania dowiadujemy się z wmurowanej tablicy w szczycie elewacji frontowej jednej z nich. [ilustr.] W podobnym czasie powstały takie obiekty w zespole, jak: budynek mieszkalny dla pracowników majątku (obecny nr 123A); znajdujący się na zachód od pałacu; stodoła, wzniesiona z kamienia polnego; dawny spichlerz oraz drugi budynek mieszkalny dla pracowników dworskich²⁷. [ilustr.] Właściciel ufundował także nową wiejską szkołę. W latach 1889–1890 przez Stypułów Dolny przeprowadzono linię kolejową relacji Kożuchów – Żagań, wybudowano budynek dworca, dom mieszkalny dla pracowników kolei i magazyny. Połączenie kolejowe funkcjonowało do połowy lat 90. XX w.²⁸ [ilustr.] Na przełomie XIX i XX w. wzniesiono we wsi szereg nowych budynków mieszkalnych i gospodarczych²⁹. Dane z księgi adresowej Śląska z 1894 r. informują nas o tym, że głównym zarządcą dóbr był Gustav Grieger. W majątku znajdowała się fabryka skrobi. Cały majątek obejmował 758 hektarów ziemi, na które składało się: 572 ha gruntów ornych, 62 ha łąk, 7 ha pastwisk, 5 ha wód, 88 ha lasów oraz 24 ha obszaru dworskiego z parkiem i ogrodem. Doherr za majątek płacił 12 375 marek renty gruntowej³⁰. Dane z 1905 r. nie różnią od tych powyższych, zmienił się jedynie główny administrator, którym był teraz Eduard George ³¹. Dzięki księgom adresowym Śląska z lat 1912³² i 1921³³ możemy stwierdzić, że majątek do tego czasu charakteryzował się względną stabilnością, gdyż nie uległ w najmniejszym stopniu rozproszeniu. Dodatkowo pojawiły się w nim nowe maszyny parowe. Uznać zatem można, że przełom XIX i XX w., kiedy to majątkiem władał Hermann Doherr, był okresem rozkwitu Stypułowa Dolnego.

Zmiana właściciela Stypułowa Dolnego nastąpiła przed 1930 r. Kolejnym, i ostatnim właścicielem przed 1945 r. został Aleksander Doherr–Gruschwitz, spadkobierca nowosolskiej fabryki nici³⁴. [ilustr.] [ilustr.] W 1930 r. na majątek Stypułów Dolny składało się 503,9 hektarów ziemi, z których: 374,1 ha stanowiły grunty orne, 60,3 ha łąki, 6,1 ha pastwiska, 4,3 ha wody, 50,6 ha lasy oraz 8,3 ha obszar dworski z parkiem i ogrodem. Doherr za majątek płacił 9111 marek renty gruntowej. Głównym dzierżawcą majątku był w tym czasie Victor Novack, który jako zarządcę ustanowił Henniga, zaś inspektorem leśnym mianował Floecknera³⁵. Dane z 1937 r. w zakresie personaliów nie odbiegają od tych opublikowanych siedem lat wcześniej. Zauważyć jednak należy, że nastąpiło uszczuplenie wielkości majątku, gdyż całość dóbr obejmowała już tylko 421,32 ha, z których płacono 7721,88 marek renty gruntowej³⁶

Po 1945 r. wieś nosiła nazwę „Ścibłów”. Po 1947 r. uzyskała swą obecną nazwę. W budynku pałacu ulokowano Państwowe Gospodarstwo Rolne, które wykorzystywało obiekt pałacowy do celów administracyjno-oświatowo-mieszkalnych. Przed 1958 r. rozebrano attyki wieńczące ryzality w elewacji ogrodowe. W latach 70. XX w. przeprowadzono przebudowę i remont kapitalny obiektu, a w jego pobliżu wzniesiono dom mieszkalny dla pracowników. Po likwidacji PGR-ów pałac skomunalizowano, a następnie utworzono wspólnotę mieszkaniową³⁷.