Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół dworsko-parkowo-folwarczny w Chotkowie - Chotków - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

Ustawienia

Środkowego Nadodrza
Fundacja Pałac Bojadła

Wyszukiwarka

Chotków

Zespół dworsko-parkowo-folwarczny w Chotkowie

gm. Brzeźnica, pow. żagański

Karolina Idryjan

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Chotków jest miejscowością o średniowiecznym rodowodzie. Wieś odnotowano w 2 ćw. XIV w. jako własność lenną rycerskiego rodu von Nostitz, który władał Chotkowem do poł. XVI w.1 W skład dóbr wchodziły również pobliskie wsie Wrzesiny, Pożarów oraz Stary Żagań2. W 1508 r. majątek podzielony został pomiędzy trzech synów Jana von Nostitz – Stanisława, Jerzego i Antoniego. Istniały wówczas w Chotkowie dwie siedziby rycerskie, obie w rękach rodu von Nostitz. W wyniku podziału majątku Stanisław otrzymał siedzibę rodową z folwarkiem, natomiast Antoni objął w posiadanie folwark z siedzibą rycerską w pobliżu kościoła, Jerzy zaś otrzymał Wrzesiny, Pożarów oraz Stary Żagań3.

Po śmierci Stanisława i powtórnym zamążpójściu wdowy po nim, dobra w Chotkowie zostały przekazane listem lennym z 1526 r. jego dwóm synom – Stanisławowi i Janowi4. Jednakże już w 1540 r. Stanisław przejął majątek brata, gdyż ten uznany został za niepoczytalnego5. Renesansowy dwór w Chotkowie powstał ok. poł. XVI w., na reliktach wcześniejszego obiektu, z inicjatywy Stanisława von Nostitz6. Powstał wówczas złożony kompleks o charakterze obronnym, z systemem murowanych umocnień. Trzon założenia stanowił trójkondygnacyjny dwór z kamienia, o prostej formie, z piaskowcowym detalem. Otwory okienne ujęto w profilowane, kamienne obramienia7. [ilustr.] Z tego okresu pochodzi sklepienie gwiaździste w trakcie północnym przyziemia dworu. [ilustr.] W skład założenia wchodził również mur obronny z czterema cylindrycznymi bastejami w narożach oraz wały. Całość otoczono fosą, przez którą przerzucono arkadowy most. Elewacje bastei pokryto wówczas dekoracją wykonaną w technice sgraffito, zachowaną szczątkowo do dziś8. [ilustr.] Fortyfikowanie budowanych wówczas dworów było zjawiskiem często spotykanym, a wzniesienie wokół obiektu muru z bastejami podnosiło skuteczność ewentualnej obrony i świadczyło o zamożności właściciela.

W 1556 r. Stanisław zakupił majątek w Skarszynie, gdzie osiadł i mieszkał aż do swej śmierci, a dobra w Chotkowie sprzedał9.

Chotków w 1559 r. nabył Fabian von Schönaich, przedstawiciel szprotawskiej linii rodu, który był również właścicielem leżącego nieopodal Witkowa, ale również Siedliska, Bytomia Odrzańskiego, Miłakowa i odległego Mużakowa10. W urbarzu sporządzonym po jego śmierci w 1591 r. znajduje się opis dworu, który był wówczas murowaną z kamienia, trzykondygnacyjną budowlą, w nienajlepszym stanie, gdyż w dokumencie odnotowano również zniszczony dach i popękane mury11. Fabian powiększył chotkowskie dobra, włączając do nich wsie Wrzesiny, Starą Kopernię i Siecieborzyce12. Część posiadanych dóbr nabył on podczas zarządzania majątkiem swojego nieletniego bratanka Jana Jerzego. Po uzyskaniu przez niego pełnoletności Jan Jerzy objął w posiadanie Chotków i Witków13. Po jego śmierci dobra przejęła wdowa, która ponownie wyszła za mąż za Henryka von Dohna, któremu w 1596 r. cesarz Rudolf II formalnie przyznał dobra w Chotkowie i Witkowie14. Później dobra te przejęła córka von Dohny – Jadwiga von Tschirnhaus15. Po jej śmierci Chotków, Witków i Wrzesiny odziedziczyły dwie córki, które jednak nie były w stanie utrzymać majątku i sprzedały go Karolowi Maurycemu von Reden, właścicielowi Małomic16.

Wdowa po Karolu Maurycym w 1687 r. odstąpiła Chotków z Witkowem Jerzemu Krzysztofowi von Prosskau, który dokonał zasadniczych zmian w architekturze założenia17. Dotychczas obronny dwór został przebudowany w duchu baroku. Rezydencja zyskała nową szatę, znaną z rysunku Wernhera z połowy XVIII w.18. [ilustr.] Istniejąca dotychczas w obiekcie kamieniarka została przeniesiona wówczas do pobliskiego Witkowa i zamontowana w tamtejszej wieży mieszkalnej. [ilustr.] Elewacjom nadano rytmiczne podziały pilastrów w wielkim porządku, a mansardowy dach zwieńczono wieżyczką. Pierwowzorem wystroju elewacji, którego twórca nie jest znany, był zapewne żagański pałac Lobkoviców, przebudowany w latach 1670–1693 według projektu Antonia della Porty. [ilustr.] Dotychczasowe basteje o charakterze obronnym podwyższono, nadając im formę cylindrycznych wież. [ilustr.] Wystrój ich elewacji korespondował z wystrojem dworu, powtarzając artykulację i detal. Po śmierci Jerzego Krzysztofa von Prosskau w 1701 r. dzieło kontynuował jego syn, noszący to samo imię19. W ramach realizowanej nowej koncepcji zmianie uległa wówczas również funkcja dawnych bastei. Wieża wschodnia przeznaczona została na kaplicę, a w jej wnętrzu zrealizowano niezwykle bogaty program polichromii20. Freski z wnętrz wież w Chotkowie znawca śląskiego malarstwa barokowego Andrzej Kozieł przypisał osobie Johanna Philippa Kretschmera, urodzonego w 1683 r. w Głogowie, współpracownika wybitnego malarza doby baroku Michaela Willmanna21. W trakcie przebudowy wież zmieniono koncepcję ich aranżacji, zamurowując część otworów okiennych, być może w związku z koniecznością umieszczenia we wnętrzu wystroju stosownego dla pełnionej, sakralnej funkcji. W tym okresie również główne wejście do dworu poprzedzono balkonowym portalem z herbem von Prosskau. [ilustr.] Inskrypcja w kluczu obramienia wejścia upamiętnia zakończenie przebudowy rezydencji w 1709 r. [ilustr.]

Szeroko zakrojona inwestycja okazała jednak się zgubna dla finansów właściciela Chotkowa, pochłaniając ogromne środki i zmuszając Jerzego Krzysztofa do zaciągania kolejnych pożyczek. W 1732 r. cesarska komisja wyceniła zadłużony majątek, który przeszedł na własność miasta Szprotawy22. Fakt braku gospodarza odnotowuje Wernher, podróżujący po Śląsku w połowie XVIII w., opisując dwór w Chotkowie jako ceglany, piękny, ale i niezamieszkały23. W XIX w., z uwagi na zmianę charakteru rezydencji, ale również braku stałego użytkowania i w związku z tym pewnych zaniedbań, fortyfikacje uległy rozbiórce.

Do 1945 r., wsie Chotków, z Wrzesinami i Witków oddzielnie oddawano w dzierżawę. Po zakończeniu II wojny światowej założenie dworsko-parkowo-folwarczne przeszło na własność Skarbu Państwa, jako Państwowe Gospodarstwo Rolne. Wówczas rozebrano dwa budynki gospodarcze w północno-zachodniej części podwórza.

W latach 1973–1976 przeprowadzono remont dworu24. Prace te spowodowały zubożenie wystroju elewacji, niemal całkowicie pozbawiając ją detalu architektonicznego. W latach 80. XX w. urządzono tu przedszkole, dokonując kolejnych przekształceń obiektu25. Obecnie dwór, wraz z folwarkiem i parkiem stanowi własność prywatną. W 2012 r. przeprowadzono ratunkowe prace konserwatorskie przy dekoracji malarskiej z 1709 r. autorstwa Johanna Philippa Kretschmera w wieżach26. Wykonano również remont dachów obu wież, zabezpieczając cenne wnętrza. Dwór pozostaje jednak nieużytkowany.

 

Przypisy:

  1. 1) G. Steller, Hertwigswaldau im Jahre 1559, [w:] „Heimatkalender für den Kreis Sprottau”, Kiev 1942, s. 100; R. Kąsinowska, Chotków, dwór obronny – dokumentacja historyczno-konserwatorska, Szczecin 1969, maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, s. 3. Powrót do przypisu 1
  2. 2) G. Steller, Regesten Saganer Lehnbriefe vor 1510, Kiev 1942, s. 44; R. Kąsinowska, op. cit., s. 3. Powrót do przypisu 2
  3. 3) R. Kąsinowska, op. cit., s. 3. Powrót do przypisu 3
  4. 4) G. Steller, Hertwigswaldau…, s.100; R. Kąsinowska, op. cit., s. 3. Powrót do przypisu 4
  5. 5) G. Steller, Hertwigswaldau…, s.100; R. Kąsinowska, op. cit., s. 4. Powrót do przypisu 5
  6. 6) Tamże; Kąsinowska wskazuje lata 1551–1559 jako przybliżony okres wzniesienia renesansowego dworu, przyjmując datę początkową jako czas przejęcia przez Stanisława prawnie władania całością dóbr, a jako końcową – rok sprzedaży Chotkowa Fabianowi. Powrót do przypisu 6
  7. 7) Kamienne obramienia w XVIII w. przeniesiono do wieży mieszkalnej w Witkowie, gdzie w części zachowane są do dnia dzisiejszego. Z. Radacki, Wieża mieszkalna w Witkowie, Szczecin 1961, s. 23–24, maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze; R. Kąsinowska, op. cit., s. 19. Powrót do przypisu 7
  8. 8) Podobną dekorację zrealizowano na elewacjach dworu obronnego w Branicach. Powrót do przypisu 8
  9. 9) R. Kąsinowska, op. cit., s. 4; G. Steller, Hertwigswaldau…, s. 100. Powrót do przypisu 9
  10. 10) R. Kąsinowska, op. cit., s. 4; G. Steller, Grund- und Gutsherren im Fürstentum Sagan (1400–1940), Sagan 1940, s. 36. Powrót do przypisu 10
  11. 11) R. Kąsinowska, op. cit., s. 4; G. Steller, Hertwigswaldau…, s. 103. Powrót do przypisu 11
  12. 12) R. Kąsinowska, op. cit., s. 4; G. Steller, Grund- und Gutsherren…, s.36. Powrót do przypisu 12
  13. 13) R. Kąsinowska, op. cit., s. 5. Powrót do przypisu 13
  14. 14) R. Kąsinowska, op. cit., s. 5, Codex Diplomaticus Silesiae. Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. Die Kreise Sprottau, T. 31, Breslau 1925, s. 58. Powrót do przypisu 14
  15. 15) Ibidem, s. 130. Powrót do przypisu 15
  16. 16) R. Kąsinowska, op. cit., s. 6; A. Leipelt, L. Dorst von Schatzberg, Der Saganer Kreis topographisch, historisch und artistisch, mit Rücksicht auf Ortssagen und sonst bezügliche Merkwürdigkeiten dargestellt; und nebst einem Anhange der ältesten und wichtigsten Urkunden [...], Sagan und Sorau 1850, s. 202. Powrót do przypisu 16
  17. 17) R. Kąsinowska, op. cit., s. 6; G. Steller, Grund- und Gutsherren…, s. 36. Powrót do przypisu 17
  18. 18) F.B. Wernher, Topographia Oder Prodromus Delineat Silesiae Ducatus. 1744–1755, t. V, s. 343. rękopis w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Powrót do przypisu 18
  19. 19) G. Steller, Grund- und Gutsherren..., s. 37, R. Kąsinowska, op. cit., s. 6. Powrót do przypisu 19
  20. 20) M. Kozarzewski, A. Wielocha, M. Wojdak, K. Kozarzewski, K. Zalewska, M. C. Delgado, D. Kwiecień, Dokumentacja badań konserwatorskich. Wieże – element zespołu pałacowego w Chotkowie, pow. żagański, Michałowice 2011, maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, s. 2. Powrót do przypisu 20
  21. 21) A. Kozieł, „Maler von Glogau”, czyli kilka słów o Johannie Philippie Kretschmerze, [w:] Glogovia Maior. Wielki Głogów między blaskiem dziejów i cieniem ruin, Materiały konferencji naukowej, 24–25 IX 2009, Głogów, red. B. Czechowicz, M. Konopnicka, Głogów 2010, dostępne na stronie internetowej www.drogibaroku.org (http://drogibaroku.org/file.php/1/pub/Kretschmer_Johann.pdf) Powrót do przypisu 21
  22. 22) R. Kąsinowska, op. cit., s. 6; F. Matuszkiewicz, Geschichte des Stadt Sprottau, Sprottau 1908, s. 125. Powrót do przypisu 22
  23. 23) R. Kąsinowska, op. cit., s. 6; F.B. Wernher, op. cit., s. 343. Powrót do przypisu 23
  24. 24) K. Domagalska K., Chotków, [w] Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego, Bielinis-Kopeć B. [red.], Zielona Góra 2008, s.80. Powrót do przypisu 24
  25. 25) Ibidem. Powrót do przypisu 25
  26. 26) M. Kozarzewski, C. Calaforra-Rzepka, K. Kozarzewski, Ratunkowe prace konserwatorskie przy dekoracji malarskiej z 1709 r. autorstwa Johana Philipa Kretschmera w wieżach przy dworze w Chotkowie. Raport z przebiegu prac, Michałowice 2012. Maszynopis w zbiorach WUOZ w Zielonej Górze. Powrót do przypisu 26

Informacja o ciasteczkach

Korzystając z naszego serwisu bez zmiany ustawień dotyczących ciasteczek wyrażasz zgodę na ich używanie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Akceptuję informację o ciasteczkachZamknij
Pałace i Parki Środkowego Nadodrza nie wspiera starszych wersji przeglądarek, które mogą nie obsługiwać wszystkich funkcjonalności serwisu. Prosimy o skorzystanie z najnowszych wersji przeglądarek Google Chrome, Firefox, Internet Explorer lub innych.
Nie pokazuj więcej tego komunikatu