Opis architektury i wystroju architektonicznego dworu - Zespół dworsko-folwarczny w Ochli Górnej - Ochla - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego dworu

Nie zachowały się przekazy archiwalne dotyczące historii budowlanej dworu, jednakże jako metrykę powstania obiektu i stanowiącej jego bogaty wystrój wnętrz dekoracji sztukatorskiej przyjmuje się daty 1684–1687, umieszczone przez inicjatora budowy obiektu, Otto Friedricha von Unruha, na elewacji i we wnętrzu. W okresie kiedy dwór był w posiadaniu rodziny von Nassau w 1770 roku do elewacji frontowej dostawiono kamienną balustradę, podkreślającą wejście główne.

Barokowy dwór jest obiektem jednorodnym stylistycznie. Stanowi on przykład reprezentacyjnej siedziby szlacheckiej. W swej pierwotnej formie, znanej z przekazów ikonograficznych, gdyż obecnie elewacje pozbawione są wystroju, kompozycję charakteryzował brak wyraźnych podziałów, symetrycznie rozmieszczone otwory okienne o prostych obramowaniach, boniowane naroża oraz podkreślenie głównego wejścia centralnie umieszczonym portalem zwieńczonym przerwanym naczółkiem. Tego typu rozwiązania znane są z bardziej monumentalnych budowli śląskich tego okresu, jak np. fasada pałacu w Krapkowicach, przebudowana w końcu XVII w. Rozplanowanie wnętrz zakomponowano natomiast pod wyraźnym wpływem włoskim²¹. Na uwagę zasługuje czytelny, typowy dla barokowych założeń rezydencjonalnych dwutraktowy układ wnętrz, pochodzący z końca XVII w., w którym występuje wyraźne rozgraniczenie na pomieszczenia o charakterze reprezentacyjnym, mieszkalnym i gospodarczym. Wyjątkowe jest również, zaczerpnięte z wzorców francuskich i zastosowane po raz pierwszy na Śląsku, wzbogacenie sypialni o wyodrębnioną alkowę²². Również proweniencję włoską posiada w dużej części zachowany bogaty barokowy wystrój sztukatorski sufitów oraz kominków, będący nośnikiem treści ikonograficznych o rozbudowanej symbolice, jak i heraldycznych. Występujące we dworze sztukaterie są dziełem artystów o zróżnicowanej klasie, jednakże można przypuszczać, iż całość powstała w 3 ćw. XVII w.

Dwór w Ochli pomimo swojej niewielkiej skali, dzięki zastosowaniu wyważonych proporcji architektury zewnętrznej jak i rozplanowania oraz wystroju wnętrz można zaliczyć do jednego z czołowych obiektów reprezentacyjnych doby baroku na terenie dzisiejszej Ziemi Lubuskiej.

Obiekt jest murowany z kamienia i cegły, otynkowany, założony na rzucie prostokąta, o dwutraktowym układzie wnętrz. Podpiwniczona, zwarta, dwukondygnacyjna bryła nakryta została wysokim dachem czterospadowym, o pokryciu ceramicznym z dachówki karpiówki. [ilustr.]

Elewacja frontowa i tylna (północna) są jedenastoosiowe, zaś elewacje boczne sześcioosiowe. Fasada w osi centralnej zaakcentowana została kamiennym portalem wykonanym z piaskowca, poprzedzonym kamiennymi schodami oraz kamienną balustradą z czasów XVIII-wiecznej przebudowy. Otwór drzwiowy, zamknięty łukiem pełnym, z dwuskrzydłowymi drzwiami z promienistym nadświetlem, ujęty jest w zdwojone, boniowane pilastry opracowane rustykalnie²³. Nad łukiem otworu między pilastrami umieszczona jest wnęka z wyrytą inskrypcją fundacyjną z datą powstania dworu²⁴. [ilustr.] [ilustr.] Portal wieńczy przełamany, gierowany fronton, którego środek pierwotnie zdobiły dwa kamienne, rzeźbione kartusze herbowe. [ilustr.] Dla zachowania symetrii w kondygnacji parteru, skrajne osie zaznaczone zostały blendami okiennymi. [ilustr.] Nad portalem, w kondygnacji pierwszego piętra, umieszczony jest otwór okienny zamknięty łukiem odcinkowym²⁵. Otwory okienne, wyznaczające osie we wszystkich czterech elewacjach, posiadają wykrój prostokątny, z profilowanymi, wysuniętymi przed lico parapetami. Elewacje pokrywa współczesna warstwa obrzutki tynkarskiej, z płaszczyznami ponacinanymi diagonalnie narzędziem tynkarskim. Elewację wieńczy wydatny, profilowany gzyms. [ilustr.]

Elewacja wschodnia, sześcioosiowa, zakomponowana jest analogicznie, z opracowaniem blend w skrajnych osiach obu kondygnacji. Pod drugim oknem od narożnika południowo wschodniego mieści się zejście do piwnic, które pierwotnie było zadaszone. [ilustr.]

Elewacja północna jest jedenastoosiowa, jak fasada. Centralną oś parteru podkreśla otwór drzwiowy obramowany portalem o uproszczonej formie. [ilustr.] [ilustr.] W narożniku północno zachodnim mieści się dodatkowy otwór drzwiowy, który powstał poprzez powiększenie okna. Dwie skrajne osie drugiej kondygnacji wyznaczają blendy okienne.

Elewacja zachodnia w kondygnacji przyziemia, jest pięcioosiowa. Pierwszą oś od strony narożnika południowo zachodniego wyznacza blenda okienna, a następnie otwór drzwiowy przebity z otworu okiennego. Trzecią oś wskazuje zamurowane w późniejszym okresie okno, a pozostałe – otwory okienne, przy czym ostatni wybity został w późniejszym czasie i nie został symetrycznie zakomponowany. W kondygnacji piętra sześć osi tej elewacji wyznaczają cztery otwory okienne i dwie skrajnie umieszczone blendy okienne. [ilustr.].

Układ piwnic dworu jest dwutraktowy, trójdzielny. Klatka schodowa, usytuowana centralnie w północnym trakcie, prowadzi do jednego z największych pomieszczeń, o sklepieniach kolebkowych wspartych na kwadratowym, centralnie umieszczonym filarze [ilustr.]. Drugie, największe pomieszczenie zajmujące cały południowo wschodni narożnik, zamyka sklepienie kolebkowe wsparte na filarze o przekroju wydłużonego prostokąta, dzieląc przestrzeń na dwie nawy. Pośrodku każdej z naw biegnie gurt wzmacniający sklepienie. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.]. Pozostałe, zdecydowanie mniejsze wnętrza, również zostały przesklepione kolebkowo. Pomieszczenia piwniczne w północnej partii budynku w obu traktach są niedostępne.

Układ pomieszczeń w kondygnacji przyziemia jest również dwutraktowy, trójdzielny, z wyraźnym podziałem na część reprezentacyjną w trakcie południowym i część gospodarczą w trakcie północnym. Wejście główne do budynku prowadzi wprost do sieni umieszczonej centralnie pośrodku południowego traktu. [ilustr.] Z sieni, przez całą głębokość północnego traktu, prowadzi korytarz przesklepiony łukiem odcinkowym. Reprezentacyjna sień zamknięta jest kolebą z lunetami. W części środkowej sklepienia lunety dochodzą do centralnego punktu zaakcentowanego rozetą. W tej partii sklepień szwy lunet podkreślone zostały plastycznie ukształtowanymi listwami, a na każdej z czterech lunet znajduje się ornament przedstawiający rogi obfitości. Pośrodku bocznych partii sklepienia umieszczone są plastycznie wykonane rozety. [ilustr.]

Z sieni na prawo przechodzi się do dużej sali, podzielonej na dwa pokoje równej wielkości, zajmującej cały południowo – wschodni narożnik. Pomieszczenia te prawdopodobnie pełniły funkcję sypialni z alkową. Znajdujące się tu dekoracje sztukatorskie zasługują na szczególną uwagę. Sufit pierwszego pokoju bogato zdobi dekoracja, której centralną partię kompozycji stanowią dwa symetrycznie umieszczone tonda, obwiedzione profilowaną listwą. Cała kompozycja obramowana jest kimationem jońskim, zaś głównym akcentem sztukaterii jest ornament składający się z dwóch muszli spływających na obie strony wstęg, zakończonych kokardami, wypełniający dwie płaszczyzny znajdujące się między tondami na środkowej części sufitu. [ilustr.] [ilustr.] Następny z pokoi, zajmujący narożnik południowo – zachodni, składa się z dwóch części oddzielonych szerokim łękiem. W partii narożnikowej pomieszczenie przykryte jest sklepieniem kolebkowym z lunetami, zaś w części za łękiem – sklepieniem krzyżowym. Lunety sklepienia podkreślono szerokim pasem ornamentu roślinnego. Również rozdzielający pomieszczenia łęk pokryty jest dekoracją o motywach roślinnych. Dwie ściany filarów przyściennych dźwigających łuk, ozdobione są girlandami. Głównym akcentem dekoracji pierwszego pomieszczenia jest umieszczony na środku sklepienia wydłużony ośmiokąt, ujęty w profilowaną, mięsistą listwę. W jego polu znajdują się dwie tarcze herbowe, umieszczone w owalnym obramowaniu, wychodzącym z połączenia dwóch gałązek laurowych związanych u dołu wstążką, a u góry spiętych koroną. Tarcze herbowe otoczone są liśćmi akantowymi. Na tarczy po lewej stronie znajduje się herb rodu von Unruh (lew z podwójnym ogonem, zwrócony w lewą stronę), z hełmem i klejnotem złożonym z korony i trzech strusich piór. Po prawej stronie znajduje się herb małżonki Otto Friedricha von Unruha, Anny Marii Margarethy von Unruh (z domu von Kottwitz z Konotopu) przedstawiający w tarczy poziomą belkę, ozdobioną klejnotem złożonym z połowy koła młyńskiego i pawiego pióra. Poniżej tarcz herbowych umieszczono datę 1687. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] W pomieszczeniu obok, za łękiem, szwy sklepienne podkreślone zostały sztukaterią w formie girland. [ilustr.] Sala zajmująca narożnik północno – wschodni, wraz z pokojem obok, przesklepione są kolebkowo – krzyżowo. Po lewej zaś stronie korytarza traktu północnego znajduje się pokój z przesklepioną półokrągło i ozdobioną konchą muszli. Sufit zdobi sztukateria, na którą składają się korona ze skrzyżowanymi gałązkami lauru oraz główka uskrzydlonego putta, dźwigająca kosz wypełniony owocami. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] Na kondygnacje dworu prowadzą dwubiegowe, drewniane, łamane schody, sklepione odcinkowo. Układ bogato dekorowanych pomieszczeń na piętrze jest dwutraktowy. Pokój w północnym trakcie zdobił sufit, z centralnie umieszczoną rozetą o gładkiej partii środkowej z obramieniem z liści. Na pozostałe zdobienia sztukatorskie składały się naprzemiennie korona, przez którą przetknięto trzy strusie pióra, oraz główka putta podtrzymująca kosz owoców. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] Obecnie sufit pozbawiony jest zdobień sztukatorskich. Drugie z centralnych pomieszczeń, leżące w trakcie od południa, ozdobione jest sufitem z fasetą i sztukateriami. W centralnej części zakomponowano tondo, obramowane ornamentem perełkowym i profilowaną listwą. Przestrzeń między krótszym bokiem prostokąta, a tondem obramowana jest ornamentem perełkowym, w którego polu znajdują się motywy konchy muszli i drzewa z trzema gałęziami zakończonymi pękiem liści. Wzdłuż dwóch dłuższych boków sufitu występują wąskie pasy ornamentu złożonego ze stylizowanych liści akantu. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] Na ścianie wschodniej tego pomieszczenia umieszczono kominek, ujęty lizenami dźwigającymi wydatny, profilowany gzyms. Pod gzymsem w centralnej części nad paleniskiem widnieje głowa lwa, z którego pyska zwieszają się chusty z pękami owoców. Zwieńczenie kominka tworzy prostokątna podstawa oddzielona od górnej partii profilowanym gzymsem. Jej część środkową flankują lizeny, ozdobione maszkaronami. Po bokach podstawę ujmują wolutowe spływy. Górną część zwieńczenia również ramują lizeny, podtrzymujące półokrągło zamknięty fronton. Całą przestrzeń między lizenami i łukiem frontonu wypełnia ornament złożony z gałęzi winnej latorośli. Całość wieńczy waza wypełniona owocami, z której boków spływają obfite girlandy owoców. [ilustr.] [ilustr.] Narożnik południowo – wschodni pierwotnie zajmowało największe pomieszczenie, wtórnie przedzielone na trzy mniejsze. Po przeciwległej stronie traktu, w narożu południowo – zachodnim znajdują się dwa mniejsze pomieszczenia. Pierwsze z nich posiadało sufit zdobiony sztukateriami z prostokątnym, centralnie wyodrębnionym polem ujętym profilowaną listwą. Do obu krótszych boków prostokąta przylegał kartusz podkreślony liśćmi akantu i główkami putt. Przy dłuższych bokach sufitu znajdowały się obramowane mięsistym liściem akantu owale. [ilustr.] Na ścianie wschodniej tego pomieszczania umieszczony jest kominek. Prostokątne palenisko ujęte zostało w profilowane obramienie zwieńczone fryzem z płycinami z liśćmi akantu i zamknięte profilowanym gzymsem. Na gzymsie ustawiony jest postument dźwigający tondo otoczone liśćmi akantu, podtrzymywane u dołu przez dwa skrzydlate putta. Górna i dolna część obramowania tonda ozdobiona jest dodatkowo główką putta. [ilustr.] [ilustr.]

Ostatnie pomieszczenie południowego traktu, będące zapewne sypialnią z wyodrębnioną alkową, zajmujące południowo – zachodni narożnik, przedzielone jest łękiem na dwa wnętrza. Zachowały się one w niezmienionej formie i zawierają bogaty wystrój sztukatorski, będący nośnikiem alegorycznej treści. W pierwszym z nich kompozycja zajmuje prawie całą powierzchnię sufitową i tworzą ją przenikające się geometryczne formy. W kwadrat sufitu wpisany jest okrąg zawierający ośmioramienną gwiazdę, której część centralną wypełnia tondo otoczone wieńcem laurowych liści. W tondo wkomponowana jest scena przedstawiająca żurawia stojącego na jednej nodze, a w drugiej trzymającego kamień. Nad nim, po lewej stronie znajduje się słońce, pośrodku obłoki, po prawej zaś półksiężyc w otoczeniu gwiazd. Każde z ośmiu ramion gwiazdy wypełnia ornament złożony z dwóch spiętych akantowych liści. Osiem pól znajdujących się między ramionami wypełniają alegoryczne sceny: 1. Złamane drzewo z jedną gałęzią pokrytą liśćmi, 2. Arka Noego i unoszący się w powietrzu gołąb, 3. Łodyga z trzema kwiatami i uskrzydlona główka putta, 4. Kwiat tulipana, obok złamane drzewo z dwiema zielonymi gałązkami, 5. Złamane drzewo z zielonymi gałązkami, obok niego siedzący orzeł zwrócony głową w kierunku małego domku, 6. Przepaść, nad którą przerzucony jest most, łączący znajdujące się po obu stronach dom i kościół, za którym złamane drzewo z dwiema zielonymi gałązkami pokrytymi liśćmi, 7. Wieża Babel, 8. Sowa, obok niej kwitnący pękaty kwiat, a w głębi z lewej strony dom. [ilustr.] [ilustr.] Przekaz alegoryczny zawarty w omawianym plafonie najprawdopodobniej związany jest z konfliktem na tle religijnym i kontrreformacją, która na obszarze Dolnego Śląska przybrała na sile od 1673 roku, kiedy do akcji włączyli się Jezuici z Głogowa i Żagania. Wówczas odnotowano masowe przechodzenie na katolicyzm szlachty i mieszczan.²⁶ Oddzielającą pomieszczenia archiwoltę również zdobią bogate dekoracje sztukatorskie. Na osi całość wieńczy wydłużony, owalny kartusz obramowany liśćmi mięsistego akantu, ozdobiony w dolnej i górnej partii główką putta. Kartusz podtrzymywany jest z obu stron przez siedzące putta. Płaszczyzny pomiędzy ścianami a łękiem archiwolty wypełniają płyciny z motywem akantowym. Podłucze archiwolty wypełniają dwie girlandy kwiatowe, które rozdziela umieszczona centralnie główka putta, osadzona w romboidalnej płycinie. [ilustr.] Na ścianie wschodniej pomieszczenia zakomponowano kominek, którego palenisko ujęte jest prostym obramieniem, nad którym w płycinie zwieńczonej wydatnym gzymsem znajduje się ornament złożony z umieszczonej pośrodku konchy muszli i otaczających ją liści akantu. Całość zwieńczona jest kartuszem obramowanym akantami i głową lwa w części centralnej. Sufit w części za ozdobną archiwoltą również dekorowany był sztukaterią, składającą się z owalnego pola w części centralnej i płycin wypełnionych motywem liści akantu. [ilustr.]

W trakcie północnym, narożnik północno-wschodni wypełniają dwa pomieszczenia, w których nie zachowały się ślady po sztukateriach. Po przeciwległej stronie w pomieszczeniu sąsiadującym z pokojem centralnym, na ścianie wschodniej umieszczony był kominek, nad którego prostokątnie zamkniętym paleniskiem widniał szeroki fryz z główką putta. Spod niej na dwie strony rozchodziły się podwieszone chusty, a po bokach kwadratowe płyciny wypełniał ornament z liści akantu. Nad fryzem umieszczony był wydatny, gierowany gzyms, na którym spoczywał akantowy kartusz, podtrzymywany z obu stron przez siedzące putta, na które spływały wychodzące z górnej części kartusza girlandy owoców i kwiatów. [ilustr.] Ostatnie z pomieszczeń na tej kondygnacji usytuowane w narożniku północno – zachodnim, pozbawione jest dekoracji sztukatorskich. Za nim wydzielony jest korytarzyk, w którym usytuowane są drewniane schody na poddasze.