Opis architektury i wystroju architektonicznego zamku - Zamek w Sulechowie - Sulechów - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego zamku

Sulechowski zamek w obecnym stanie składa się z kilku zróżnicowanych stylistycznie części. Dominantę stanowi czterokondygnacyjna, gotycka wieża [ilustr.] na planie zbliżonym do kwadratu, sięgająca wysokością 24,4 m³⁴, zlokalizowana w północno-zachodnim narożu wzgórza. Wzniesioną z kamienia i cegły wieżę nakrywa dach namiotowy pokryty ceramiczną dachówką karpiówką, zwieńczony miedzianą kulą osadzoną na grubym trzonku, wyżej zaś iglicą-piorunochronem, zaopatrzoną w odtworzony ozdobny wiatrowskaz z datą wykonania 1750. Nieotynkowane elewacje wieży ujawniają do wysokości trzeciej kondygnacji gotycki wątek murów w układzie jednowozówkowym. Przy południowo-wschodnim narożniku na elewacji wschodniej widoczne są ślady rozebranego w XIX w. średniowiecznego muru kurtynowego [ilustr.]. Wnętrza na poszczególnych kondygnacjach doświetlone są dużymi oknami o prostokątnym wykroju, rozmieszczonymi po jednym pośrodku na każdej kondygnacji od strony wschodniej oraz mniejszymi okienkami zamkniętymi odcinkowo – od strony zachodniej i północnej. Proste elewacje wieżowe artykułują ponadto blendy – prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym na drugiej (pojedyncza) i trzeciej kondygnacji (po obu stronach okna) w elewacji zachodniej, oraz mniejsze, zwieńczone łukiem odcinkowym lub koszowym, rozmieszczone po trzy wraz z otworem okiennymi między nimi na najwyższym piętrze wieży [ilustr.]. Na tej samej kondygnacji widoczny jest zrekonstruowany wykusz latrynowy (gdanisko) o konstrukcji ryglowej. Elewacje wieżowe wieńczy wydatny gzyms koronujący, wykonany ok. 1750 wraz z obecnym przykryciem dachowym wieży. Od strony północnej znajduje się wejście do przyziemia wieży, gdzie dobudowano również drewniane schody zewnętrzne, prowadzące do pomieszczeń na drugim i trzecim piętrze.

Od południa do wieży przylega dwukondygnacyjne (skomunikowane z wieżą na poziomie parteru i pierwszego piętra) skrzydło barokowe (zachodnie) na rzucie wydłużonego prostokąta [ilustr.], wzniesione z kamienia i cegły, podpiwniczone, kryte dachem dwuspadowym (również pokrytym karpiówką). Otynkowane elewacje skrzydła mają jednolity system artykulacji, który tworzy rytm płaskich pilastrów toskańskich wielkiego porządku, wyrastających z niskiego cokołu i nałożonych wraz z tryglifowymi odcinkami belkowania na szerokie płaszczyzny ścian, zwieńczonych prostym gzymsem koronującym [ilustr.]. Pilastry flankują umieszczone na osi okna o prostokątnych wykrojach i prostych obramieniach (obecnie odtworzonych), zaakcentowane podokiennikami ozdobionymi prostokątnymi i kwadratowymi (w górnej kondygnacji) płycinami z charakterystycznym fakturowym (barankowym) tynkiem. W bryle budynku wyróżnia się zwrócona ku miastu dwuosiowa elewacja południowa o bogatszym wystroju [ilustr.], wynikającym z silnego jej wyeksponowania od strony ulicy i lokalizacji pierwotnej bramy wjazdowej. Uwagę zwraca dodany w XIX w. ozdobny szczyt wieńczący elewację. Dolną partię szczytu tworzą „tryglifowe” pilastry toskańskie na postumentach wyłamanych z niskiego cokołu. Trzy środkowe pilastry ujmują przęsła z parą okien zamkniętych półkoliście i zwieńczonych prostym kluczem (złączonym z fryzem), zaś dwa pozostałe – nieco węższe przęsła wypełnione prostokątnymi płycinami barankowego tynku. Płyciny o identycznej fakturze ozdabiają również odcinki cokołu i miniaturowe pachy łuków okiennych, dynamizując w ten sposób podziały szczytu, podkreślone gierowanym gzymsem ponad strefą pilastrów. Całość koronuje półkolisty naczółek osadzony na ozdobionym wnękami cokole, umieszczonym nad przęsłami środkowymi, z boków zaś ujętym ślimacznicami. Dekoracyjnym akcentem naczółka są dwa równoległe do siebie, boniowane łuki wewnątrz tympanonu oraz odtworzona palmeta w zwieńczeniu [ilustr.], podkreślonym w tym miejscu konsolą wolutową i wyłamaniem gzymsu. Szczyt dodatkowo ramują po bokach trójkątne spływy z ornamentami oraz zwieńczone kulami obeliski na narożnikach. Pozostałe, skromniejsze w wystroju elewacje wschodnia i zachodnia są sześcioosiowe. Elewację wschodnią akcentuje prostokątny portal wejścia głównego, umieszczonego w trzeciej osi od południa, poprzedzonego dwubiegowymi schodami ze spocznikiem i kamienną tralkową balustradą, wzbogaconą dwoma wazonami. Wyróżnik stanowią płyciny podokienne dolnej kondygnacji, inaczej niż w pozostałych elewacjach niższe od płycin górnych. Od strony zachodniej skrzydło zamkowe połączone jest z dawnym zborem kalwińskim przez modernistyczny łącznik, wzniesiony po 1985 r. według projektu D. Krupki³⁵.

Wnętrza budowli są jednoprzestrzenne na wszystkich piętrach donżonu, natomiast w skrzydle zamkowym tworzą układ jednotraktowy. Pomieszczenia poszczególnych kondygnacji skomunikowano tutaj z klatką schodową [ilustr.], obecnie żelbetowej konstrukcji, dwubiegową ze spocznikami oraz drewnianą balustradą odwzorowującą historyczną, XIX-wieczną balustradę schodów³⁶. Największą wartość zabytkową mają wnętrza gotyckiej wieży, spośród których pomieszczenia piwnicy i dwóch pierwszych kondygnacji są sklepione, natomiast pozostałe mają stropy drewniane. Piwnica wieży nakryta jest sklepieniem kolebkowym, pomieszczenie w partii przyziemia – sklepieniem krzyżowym [ilustr.], z kolei nad salą pierwszego piętra założono interesujące w formie sklepienie kolebkowe z lunetami, ozdobione szwami w układzie sieciowym. Godny uwagi jest okazały, w pełni zachowany, odrestaurowany neoklasycystyczny wystrój malarski tzw. sali czerwonej na trzeciej kondygnacji, powstały w 1880 r., zapewne w ramach adaptacji gotyckiego pomieszczenia do potrzeb reprezentacyjnych starostwa powiatowego, mającego wówczas siedzibę na zamku. W wyniku tych prac otynkowane ściany sali zwieńczono fasetą o bogatym, zwielokrotnionym profilu oraz pokryto malarską dekoracją ramową w formie rozległych płycin koloru różu indyjskiego, ujętych geometrycznymi ramami w barwach brązowej, granatowej i żółtej. Dekorację ścienną dopełniają malowany fryz i szczególnie bogata polichromia sufitu [ilustr.], ozdobione wielobarwnymi ornamentami roślinnymi wykonanymi przy pomocy szablonów, wśród nich m.in. antykizującymi arabeskami i anthemionem (miejscami zdradzającym niewprawną rękę wykonawcy); nadto sufit zaakcentowany został rozetą [ilustr.] i ozdobnymi narożnikami – elementy te utworzyły antytetyczne motywy roślinne przypominające delikatną formą groteskę. Na jednej ze ścian zachowała się inskrypcja z datą renowacji pomieszczenia oraz sygnaturami autorów prac:

„Renovirt 1880 – P. Marchardt (?) – p… [fragment nieczytelny] – Keitz”

Podane w sygnaturze nazwisko „Keitz” możemy zidentyfikować z wymienianym w spisie przedstawicieli wolnych zawodów w Rejencji Frankfurckiej z 1895 r. sulechowskim malarzem Keitzem³⁷. On też był prawdopodobnie autorem polichromii wnętrza, prezentującej obiegowe formy dekoracyjne stosowane w 2 poł. XIX w. Malarski wystrój sali nadaje zupełnie nowy charakter gotyckiemu wnętrzu, zarazem jest podporządkowany starszym, zamkniętym odcinkowo, rozglifionym wnękom wejścia i okien [ilustr.], wśród nich porte-fenêtre wychodzącego współcześnie na salę taneczną w przyległym do wieży skrzydle. Z „sali czerwonej” dostępne są wewnętrzne schody w grubości murów, prowadzące do pomieszczenia czwartej kondygnacji [ilustr.], w którym odtworzony został gotycki charakter wnętrza. Pozbawione tynków ceglano-kamienne ściany pomieszczenia nakrywa strop zrekonstruowany z użyciem zabytkowych belek [ilustr.]. W ścianie zachodniej, oprócz jednej z czterech wnęk okiennych, znajduje się wejście do wykusza latrynowego. Uwagę zwracają również gotyckie znaki kamieniarskie, wyryte na powierzchni poszczególnych cegieł tworzących ściany.

Wnętrzom skrzydła zamkowego, mieszczącym m.in. Izbę Regionalną na parterze, nadano w większości współczesny charakter, nawiązujący jednak wystrojem (parkiety, stolarka okienna i drzwiowa, meble, żyrandole) do form historycznych. Duże walory zabytkowe mają sklepione kolebkowo piwnice, zachowane i odrestaurowane zarówno pod skrzydłem zachodnim, jak i nieistniejącym północnym. Na pierwszym piętrze zachodniego skrzydła, nad wejściem z klatki schodowej do obecnej sali klubu dyskusyjnego, zachowało się renesansowe, kamienne nadproże [ilustr.] złożone z prostokątnej, wklęsłej płyciny wypełnionej rollwerkowym kartuszem pośrodku oraz guzami po bokach, zwieńczonej wydatnym gzymsem ozdobionym astragalem, kimationem lesbijskim oraz palmetami. Bogato rzeźbione nadproże stanowi obecnie jedyny ślad dawnego wystroju zamku z czasów jego przebudowy w 2 poł. XVI w.

Zachowana obecnie budowla reprezentuje różne style architektoniczne, związane z kilkoma fazami powstawania i przekształceń zamku. Jak już wspomniano, najstarszym elementem jest gotycki donżon, według ustaleń Legendziewicza wzniesiony prawdopodobnie w 1 poł. XIV w. w jednej akcji budowlanej przez dwa warsztaty³⁸. Na to samo stulecie datowane są również zachowane piwnice nieistniejącego skrzydła północnego, natomiast z okresu renesansu pochodzą sklepienia piwnic i dwóch dolnych kondygnacji wieży, w tym pokryta szwami kolebka na pierwszym piętrze³⁹, a także detal w postaci nadproża, zapewne umieszczonego wtórnie w późniejszym, istniejącym skrzydle zachodnim, powstałym prawdopodobnie pod koniec XVII w.⁴⁰. Architektoniczna struktura elewacji tej części budowli obecnie jest w dużym stopniu efektem rekonstrukcji dokonanej w ramach ostatniej renowacji zamku, pozwala jednak określić pierwotną stylistykę skrzydła zachodniego jako barokową, zbliżoną w detalu do niektórych rozwiązań architektury śląskiej lat 80.-90. XVII w., m.in. kolegiów jezuickich w Żaganiu (1689-1702), Nysie (1669-1686) bądź nawet form elewacji (np. tryglifowe pilastry) cysterskich założeń w Lubiążu (pałac opata, 1681-1690), czy Henrykowie (1685-1698)⁴¹. Nie można wykluczyć, że projektant skrzydła wywodził się ze Śląska lub stamtąd czerpał wzorce formalne, powielone w sulechowskim dziele w uproszczonej, prowincjonalnej redakcji. Zamek był dodatkowo przebudowywany w XVIII w. i około 1850-1880, kiedy powstał klasycystyczny szczyt południowy skrzydła zachodniego oraz dekoracja wnętrza „sali czerwonej” wieży.

Uzupełnieniem architektonicznego zespołu zamku jest obecnie włączony doń od zachodu kościół zamkowy, dawny zbór kalwiński z lat 1752-1782 [ilustr.]. Orientowana, wzniesiona na planie prostokąta, z wieżą wtopioną w partię zachodnią, budowla zachowała późnobarokowy kształt architektoniczny elewacji o wklęsłych narożnikach, zaakcentowanych uproszczonymi pilastrami jońskimi, wyżej zwieńczonych wydatnym, miejscami gierowanym belkowaniem. Artykulacja elewacji za pomocą pilastrów, osadzonych na nadmiernie wysokich cokołach, opracowana została najbardziej konsekwentnie w wypadku trójosiowej fasady zachodniej [ilustr.], której dolne kondygnacje dynamizuje plastycznie wysunięty do przodu ryzalit środkowy, zwieńczony trójkątnym przyczółkiem. W dolnej kondygnacji ryzalitu znajduje się skromny portal wejściowy o wykroju zamkniętym łukiem nadwieszonym, ujęty parami ukośnie dostawionych pseudopilastrów, nakrytych ćwierkolistymi odcinkami przerwanego naczółka. Ponad nim, na osi fasady przebite zostało wysokie, podłużne okno, zamknięte od góry łukiem koszowym z uskokiem oraz zwieńczone prostym zwornikiem wykonanym w tynku. Analogiczną formę mają okna po bokach ryzalitu, mniejsze – w dolnej kondygnacji, większe (i nieznacznie szersze od okna środkowego) – w górnej, a także otwory okienne wieży i elewacjach bocznych budynku. Fasadę wieńczą odcinki szczytu w formie symetrycznych spływów o rozbudowanym profilu (szczególnie wyodrębnione u góry poddarte, wklęsło-wypukłe fragmenty naczółka), osadzonych na prostym cokole-attyce, rozdzielonych pośrodku wieżą artykułowaną po bokach pseudokorynckimi pilastrami, nakrytą dachem namiotowym. Wnętrze, obecnie przebudowane i już w latach 20. XX w. podzielone na dwie kondygnacje, w przyziemiu mieści kawiarnię, wyżej zaś nowoczesną salę widowiskową, w której odtworzono jednak niektóre pierwotne elementy, takie jak gzymsy ścian i wysokie sklepienie zwierciadlane [ilustr.].

Podobnie jak w wypadku barokowego skrzydła zamkowego, pierwowzorów formy architektonicznej zboru kalwińskiego doszukać się możemy na nieodległym od Sulechowa Śląsku, który po aneksji przez Królestwo Pruskie w 1741 r. przeżywał rozkwit sakralnego budownictwa protestanckiego. Zwarta bryła sulechowskiego domu modlitwy z wtopioną w nią wieżą w zasadniczym stopniu nawiązuje do wzorcowej śląskiej budowli tego czasu – kościoła gminy reformowanej p. w. Opatrzności Bożej we Wrocławiu, wzniesionego w latach 1747-1750 przez wrocławskiego muratora Ernsta Gottlieba Kalckbrennera⁴². Znaczne analogie z kościołem Opatrzności Bożej wykazuje także rozwiązanie niektórych detali architektonicznych (m.in. motyw ryzalitu środkowego i wklęsłych narożników) kościoła zamkowego, zarazem forma fasady z wieżą pomiędzy odcinkami szczytu oraz kształt okien najbliższe są elewacjom nieco starszego zboru protestanckiego w Goszczu (1743-1749), zbudowanego według projektu Johanna Boumanna przez Kalckbrennera i Jonasa Friedricha Arnolda⁴³. Z kolei fantazyjny profil spływów po bokach wieży przypomina profilowanie bocznych części fasady innego dzieła Kalckbrennera – zboru p. w. Michała Archanioła w Strzelinie z 1752 r.⁴⁴. Prymitywizacja detalu architektonicznego na elewacjach kościoła zamkowego w Sulechowie wskazuje na prowincjonalnego wykonawcę (lub wykonawców), zarazem dostrzeżone analogie zdradzają obeznanie z ówczesnymi wiodącymi dziełami śląskiej architektury protestanckiej projektanta sulechowskiego domu modlitwy, wyuczonego być może w kręgu Ernsta Gottlieba Kalckbrennera.