Dzieje zespołu i jego właściciele - Zamek w Sulechowie - Sulechów - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Pierwsze źródłowe wzmianki na temat miasta i zamku w Sulechowie pojawiają się po w 1319 r. w treści umowy pomiędzy książętami głogowskimi Henrykiem, Janem i Przemkiem, a margrabią brandenburskim Waldemarem¹. Zamek i miasto ponownie wymieniane są w wystawionym dziesięć lat później akcie zawierającym listę miast i zamków oddanych w lenno Janowi Luksemburskiemu przez księcia Henryka Żagańskiego² oraz w 1379 r., gdy Wacław król czeski przyjął hołd ziem książąt Henryka Starszego i Henryka Młodszego, w tym Sulechowa³.

Badania architektoniczne istniejącej dziś budowli zamkowej, dokonane 1962 r. przez E. Lukas i K. Kroman, wykazały, że najstarszym średniowiecznym elementem zamku jest czworoboczna wieża-donżon oraz fragmenty murów piwnicznych⁴ [ilustr.], datowane później przez różnych historyków na czas od początku XIV w. po XVI stulecie⁵. Najnowsze badania przeprowadzone w 2008 r. przez Andrzeja Legendziewicza pozwoliły dokładniej określić czas budowy zamku na 1 poł. XIV w., co potwierdza wspomniana wzmianka źródłowa z 1319 r., w której warownia została określona jako „Hus”⁶. W XV stuleciu zamek w Sulechowie (castrum Czulchow) wzmiankowany był w 1435 r., później zaś w 1477 r., kiedy to książę Jan II Żagański zajął Sulechów⁷. Było to związane z wojną o sukcesję po księciu Henryku XI, podczas której wojska księcia Jana II wielokrotnie zajmowały miasto. W 1477 r. zamek obsadzono stałą załogą wojskową. Kolejny raz wymieniony został w 1482 r., gdy król Maciej Korwin oddał w lenno miasto i znajdujący się tu Sloss elektorom brandenburskim. Wtedy to zamek przypadł (jako wiano wdowie) córce elektora brandenburskiego, Barbarze von Hohenzollern, żonie bezpotomnie zmarłego w 1476 r. ostatniego z Piastów władających księstwem głogowskim, księcia Henryka XI. Schloss Zculch” wzmiankowany był także w dokumencie z 1484 r, zaś pod nazwą „Slos” – w roku 1489⁸. Jak wykazuje Legendziewicz, donżon zamku pierwotnie wieńczyły drewniane hurdycje, co było typowe dla gotyckiej architektury rezydencjonalnej i obronnej Francji, Niemiec oraz Śląska. Teren przylegający do wieży od północy i wschodu włączony został w obręb zamku poprzez kamienno-ceglany mur obwodowy o wysokości ok. 8,5 m, wyznaczający prostokątny dziedziniec z bramą od południa. Prawdopodobnie wzdłuż północnego odcinka muru wzniesiony został budynek mieszkalny⁹. Zamek, sprzężony z murami obronnymi Sulechowa, został równocześnie odseparowany od miasta częściowo murem, po części zaś fosą i wałem, zachowanymi jeszcze w XVIII w. Do warowni wiodła też osobna droga przez obronną furtę zamkową w murach miejskich¹⁰. Obronne funkcje budowli potwierdzają zachowane inwentarze z końca XV w., które podają wiadomości na temat ówczesnego militarnego wyposażenia warowni w czasie pokoju, złożone z bełtów i ok. 8 sztuk broni palnej (m.in. armatki i hakownic) i jej amunicji, zapewne uzupełniane w momencie nadchodzącego zagrożenia. Walory obronne podnosiło rozmyślnie niezabudowane przedpole zamku oraz wszelkie przegrody w postaci fos, wałów i murów¹¹.

W XVI stuleciu sulechowski zamek zyskał status rezydencji władających Brandenburgią Hohenzollernów. Elektor Joachim I, zwany Nestorem, był pierwszym władcą, który w 1515 r. przybył do Sulechowa i zamieszkał na zamku, zwanym odtąd Zamkiem Elektorskim¹². Zabudowa zamku uległa zniszczeniu w 1557 r. wskutek pożaru, który strawił większość miasta¹³. W 1598 r. po śmierci elektora brandenburskiego Hansa Georga zamek poddano gruntownej przebudowie dla potrzeb wdowy po elektorze, księżnej Elżbiety saskiej¹⁴. Budowlę pozbawiono wówczas walorów obronnych, przekształcając ją w renesansową rezydencję księżnej. Prace objęły zapewne elewacje i wnętrza wieży oraz skrzydła północnego, które połączono w jednorodną całość na planie zbliżonym do litery „L”. Wówczas też prawdopodobnie wykonany został nowy hełm wieży, renesansowy z dwoma prześwitami¹⁵ (w przybliżeniu równy wysokością wież ratusza i fary), znany z archiwalnych panoram miasta z XVIII w. [ilustr.]

W okresie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) zamek wzmiankowany był wraz z zamkiem w Krośnie Odrzańskim podczas napadu wojsk cesarskich Albrechta Wallensteina, w wyniku którego obie budowle uległy poważnej dewastacji¹⁶. Zapewne pod koniec XVII w., względnie na początku następnego stulecia, zamek objęły kolejne prace budowlane, które nadały mu cechy barokowe [ilustr.]. Do południowej elewacji donżonu dostawiono dwukondygnacyjne skrzydło wraz z niską kurtyną wychodzącą z jego południowo-zachodniego narożnika. Prawdopodobnie przekształcono także niektóre wnętrza niezachowanego skrzydła północnego¹⁷.

W 1683 r. za zgodą elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma, z inicjatywy przybyłych z Wielkopolski szlachciców, braci Latalskich, założona została w Sulechowie gmina kościoła reformowanego – kalwińskiego, której elektor udostępnił jedną z komnat sulechowskiego zamku do celów liturgicznych. W roku 1701 król pruski Fryderyk I wyraził zgodę na przejęcie przez gminę kilku pomieszczeń zamkowych na potrzeby kultu. W związku z rozwojem wspólnoty w latach 1752-1754 podjęto budowę w sąsiedztwie zamku zboru kalwińskiego, zwanego Kościołem Zamkowym (Schlosskirche), kontynuowaną (zależnie od możliwości finansowych gminy) w 1765 r., ukończoną ostatecznie w 1782 r.¹⁸.

Fryderyk Wilhelm I był pierwszym królem Prus, który przyjechał do Sulechowa, dwukrotnie odwiedzając miasto w latach 1721 i 1727. Podczas pierwszego pobytu zamieszkał na zamku, który przy tej okazji wyremontowano¹⁹, zaś w trakcie drugiej wizyty zapadła decyzja o ustanowieniu w mieście Królewskiego Urzędu Domen i Sprawiedliwości; jego siedzibę umieszczono na zamku, gdzie zamieszkał również zarządca dóbr królewskich Heinrich von Klenke²⁰. Podczas wojny siedmioletniej (1756-1763), latem 1759 r., w zamku kwaterował sztab generała K. H. von Wedel, którego wojska poniosły klęskę w bitwie z wojskami rosyjskimi pod Kijami 23 VII 1759 r. Po bitwie Rosjanie dowodzeni przez generała hrabiego Rumiancewa zajęli Sulechów, grabiąc i demolując zamek²¹. Kiedy w 1794 r. ogłoszono w Królestwie Prus jednolity tekst Powszechnego Pruskiego Prawa Krajowego, w Sulechowie umieszczona została królewska instancja sądowa, na której czele stał zarządca dóbr królewski, mający swoją siedzibę na zamku²². Od 1794 r. na zamku urzędował starosta powiatu, zaś od 1816 r. starostowie sulechowsko-świebodzińscy, kiedy to doszło do połączenia powiatu sulechowskiego i świebodzińskiego²³.

W XVIII i XIX w. zamek uległ daleko idącym przekształceniom; należały do nich budowa nowego hełmu wieży w 1750 r., w miejscu zniszczonego zwieńczenia renesansowego, a także – przypuszczalnie na początku XIX stulecia – rozbiórka większości średniowiecznych zabudowań, w tym skrzydła północnego. Bryłę zamku po dokonanych zmianach ukazuje nam litografia Poppela i Kurza z 1850 r. [ilustr.], wykonana na wzór rysunku Schulina z 1836 r. Widoczny na niej gotycki donżon – wówczas otynkowany – podobnie jak dzisiaj nakryty był dachem namiotowym zwieńczonym kulą i masztem z chorągiewką. Na wschodniej elewacji wieży uwagę zwraca prostokątne okno, zapewne oszklone, a nad nim odcinkowy łuk z cegły odsłoniętej spod tynku, wyżej zaś wąskie okienko strzelnicze ujęte prostokątną opaską. Po lewej stronie donżonu widać elewację wschodnią barokowego skrzydła zamku, o oddanej w uproszczeniu artykulacji pilastrami i przerysowanych proporcjach (zbyt małe okna w stosunku do podziałów). Za wieżą dostrzegalny jest wysoki, trójspadowy dach i wieża kościoła zamkowego, przysłoniętego niezachowanym szachulcowym budynkiem gospodarczym.

Kolejna przebudowa objęła zamek ok. 1850 r. oraz w 2 poł. XIX w.²⁴, kiedy to zmieniono wnętrza skrzydła zachodniego, wzbogaconego o klasycyzujący szczyt południowy oraz prawdopodobnie – znany ze archiwalnej ikonografii – wsparty na słupach balkon ponad schodami wejścia [ilustr.] od strony wschodniej (rozebrany ok. 1994 r.). Nowy wystrój zyskały w tym czasie (1880) również wnętrza wieży²⁵.

Archiwalna ikonografia założenia zamkowego ukazuje nam także znaczne przekształcenia w otoczeniu budowli. Na pochodzącym prawdopodobnie z 1 poł. XIX w. rysunku [ilustr.], ukazującym kościół zamkowy od strony placu Zwycięstwa, widać mur odgradzający fasadę zboru od placu. Mur ten wyznaczał granicę założenia zamkowego, z którym świątynia była wówczas ściśle powiązana, zaś bujne drzewa i krzewy wokół budowli stanowiły część nieistniejących już w tym miejscu ogrodów zamkowych, których alejki i roślinność zaznaczono na mapie katastralnej Sulechowa z 1903 r. Liczne pocztówki wydawane od początku XX w. po lata 40. pokazują najczęściej zbór od strony placu Zwycięstwa (po 1945 r. Pl. Świerczewskiego) [ilustr.], zamek zaś od dzisiejszej Al. Wielkopolskiej [ilustr.], poprzedzony ozdobną, niezachowaną dziś bramą wjazdową w formie słupów zwieńczonych orłami pruskimi, zlokalizowaną bezpośrednio przy ulicy [ilustr.]. Z kolei karta pocztowa z 1915 r. [ilustr.] ukazuje bujną roślinność, alejki i altanę w parku wytyczonym na wschód od zespołu zamku i XIX-wiecznego budynku kasyna oficerskiego, na miejscu dawnych obwarowań zamkowych.

Zamek do czasu zniesienia monarchii w Niemczech w 1918 r. nazywany był Zamkiem Elektorsko-Królewskim; do 1926 r. mieścił się w nim Powiatowy Urząd Finansowy²⁶. Po przeniesieniu urzędu do nowej siedziby przejęta przez miasto budowla straciła na znaczeniu, służąc celom mieszkalno-magazynowym. Warto wspomnieć w tym miejscu o przebudowie kościoła zamkowego na Dom Gminy Ewangelickiej, realizowanej ok. lat 1910-1923 według projektów Curta Steinberga i Fischera²⁷. Zachowane rysunki projektowe pokazują, że już wówczas wnętrze zboru zostało podzielone na dwie kondygnacje. Na dolnej z nich [ilustr.] ulokowano szereg pomieszczeń – kuchnię, bibliotekę i sale katechetyczne – połączonych wspólnym korytarzem, na górnej zaś – salę zebrań i modlitw gminy. Na projektach widoczne są, zachowane podczas przebudowy, elementy XVIII-wiecznej architektury wnętrza kościoła, pierwotnie salowego; należały do ich przedsionek ujęty parą klatek schodowych prowadzących dawniej na empory (po przebudowie – do sali na piętrze), profilowane gzymsy koronujące ściany sali modlitw oraz umieszczone nad nimi kolebkowo-zwierciadlane sklepienie. [ilustr.]

W 1944 r. na krótko zakwaterowano w zamku francuskich jeńców wojennych, zatrudnionych przymusowo w sulechowskich zakładach pracy. W trakcie II wojny światowej kompleks nie doznał szkód i zaraz po zakończeniu działań wojennych dawny zamek ponownie przeznaczono na cele mieszkalne jako budynek wielorodzinny²⁸ [ilustr.], który popadał z czasem w coraz większe zaniedbanie, pomimo wpisania obiektu do rejestru zabytków 30 III 1963 r.²⁹. Po utworzeniu Sulechowskiego Domu Kultury i umieszczeniu jego siedziby w budynkach po północno-wschodniej stronie zamku, w latach 70. XX w. wykwaterowano lokatorów mieszkań komunalnych, następnie w latach 1978-1992 rozpoczęto prace remontowe, w ramach których już wtedy przewidywano adaptację zabytku na cele kulturalne, wznosząc w tym celu łącznik pomiędzy zamkiem a kościołem zamkowym, który miał być przebudowany na salę widowiskową³⁰. Prace te zostały jednak wstrzymane z braku funduszy, a przez następne dwadzieścia lat opuszczony kompleks popadał w ruinę [ilustr.], zaś podejmowane działania naprawcze miały jedynie doraźny charakter. W 1992 r. wyremontowano dach i wykonano wzmocnienia konstrukcyjne w zamku³¹. Kolejny rozdział w najnowszych dziejach zamku i kościoła rozpoczął się na początku XXI w., kiedy to przystąpiono do kompleksowego remontu i rewitalizacji obu obiektów³². Jako pierwszy renowacji poddany został dawny kościół zamkowy, dzięki uzyskaniu przez władze gminy Sulechów w 2005 r. dofinansowania ze Środków Unii Europejskiej (Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego) na adaptację obiektu na salę widowiskową. Rozpoczęte wówczas prace, zakończone w roku 2007, objęły m.in. remont dachu, elewacji z odtworzeniem ich pierwotnej kolorystyki, określonej w oparciu o badania stratygraficzne tynków i warstw malarskich. Podczas remontu dokonano przebudowy wnętrz oraz wykonano instalacje wewnętrzne wynikające z nowej funkcji budynku, w tym elektryczną i oświetlenia zewnętrznego (iluminację), a także zagospodarowano bezpośrednie otoczenie kościoła. W kolejnym etapie działań mających na celu odnowienie całego kompleksu, gmina pozyskała środki na remont zamku. W latach 2009-2011 w ramach realizacji projektu pt. „Renowacja i adaptacja zabytkowego obiektu zamkowego w Sulechowie przy Al. Wielkopolskiej na cele kulturalne wraz z zagospodarowaniem terenu” przeprowadzone zostały kompleksowe prace budowlane i konserwatorsko-restauratorskie w zabytku oraz jego bezpośrednim otoczeniu, poprzedzone badaniami archeologicznymi, architektonicznymi i konserwatorskimi. W trakcie prac remontowych m.in. wymieniono na nowe pokrycie dachowe wieży i skrzydła zachodniego, skuto wtórne tynki odsłaniając gotyckie, ceglane lico elewacji wieży oraz odremontowano elewacje skrzydła zachodniego, z przywróceniem zatartych form barokowych detali architektonicznych i konserwacją szczytu południowego, ponadto w wieży odtworzony został wykusz latrynowy i gotyckie okno szczelinowe. Od strony północnej dobudowano podjazd dla niepełnosprawnych i zewnętrzną klatkę schodową w konstrukcji drewnianej. Kompleksowy remont objął również wnętrza zamkowe, w których zamontowano nową klatkę schodową w miejscu historycznej w skrzydle zachodnim, wymieniono stolarkę okienną i drzwiową na nową, nawiązującą do historycznych wzorów, zgodnie z którymi wykonano także nowe drewniane parkiety i ceramiczne posadzki. Z kolei zachowane elementy wystroju wnętrz, w tym zwłaszcza dekoracja malarska tzw. sali czerwonej w wieży, poddane zostały konserwacji. Odnowione pomieszczenia budowli zagospodarowano na sale ekspozycyjne Izby Regionalnej, pracownie multimedialne, salę konferencyjną, taneczną, bilardową, punkt informacji turystycznej oraz miejsca imprez okolicznościowych w piwnicach, co pozwoliło na wydatne zwiększenie oferty kulturalnej Sulechowskiego Domu Kultury, obecnego gospodarza zabytkowego zespołu³³.