Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu. - Zespół pałacowo-parkowy w Szczepanowie - Szczepanów - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu.

Pałac jest murowany, z użyciem mieszanego, kamienno-ceglanego wątku oraz w całości tynkowany; w tynku opracowano również dekorację elewacji (obecnie miejscami poważnie uszkodzoną), obramienia okien i portali wejściowych, wyłączywszy część opasek okiennych z kamienia (na pierwszym i drugim piętrze). Założona na rzucie prostokąta trójkondygnacyjna budowla z ryzalitem i dwoma cylindrycznymi wieżo-alkierzami od południa ma zwartą i masywną bryłę [ilustr.], co widoczne jest zwłaszcza od strony fasady. Masywność bryły od strony południowej łagodzą addytywne elementy w postaci wieżo-alkierzy (o różnej średnicy) i wydatny ryzalit z tarasem widokowym. Optyczne wrażenie lekkości wzmagały pierwotnie niezachowane mansardy i hełmy ponad basztami, które dodawały pałacowi strzelistości. Północną część budynku nakrywa siodłowy dach ceramiczny, z którym łączą się dachy trójspadowe o kalenicach biegnących wzdłuż elewacji wschodniej i zachodniej [ilustr.]. Dach pozostałych partii budowli jest płaski, aktualnie (po niedawnym remoncie) przykryty blachą falistą. Pałac jest prawie w całości nisko podpiwniczony, wyłączywszy część centralną, stanowiącą do czasów XIX-wiecznej przebudowy wewnętrzny dziedziniec. [ilustr.] Jednolite w formie elewacje budowli artykułują pilastry kompozytowe w wielkim porządku [ilustr.], wsparte na masywnym gzymsie wieńczącym kondygnację przyziemia cokołowego. Ich optyczne dopełnienie stanowią zdwojone konsole wolutowe z dekoracją liściastą, umieszczone pod gzymsem. Pilastry dźwigają belkowanie z gładkim obecnie fryzem, pierwotnie ozdobionym dekoracją z motywami muszli i wici akantowej¹¹², częściowo pozostawioną na zachodnim wieżo-alkierzu oraz masek na narożach budynku, z których dwie zachowały się na ryzalicie południowym [ilustr.]. Ozdobą przyziemia są z kolei XIX-wieczne tynkowe bonie oraz starsze, barokowe maszkarony ponad oknami [ilustr.] [ilustr.]. Wszystkie okna (wyłączywszy piwniczne) mają identyczne uszate obramienia z łezką, o węgarach spoczywających na niskiej kostce, przy czym piano nobile zaakcentowane zostało przez wprowadzenie cokołów podokiennych z prostokątnymi, wgłębnymi płycinami oraz naprzemiennym rytmem trójkątnych i segmentowych naczółków wzbogaconych girlandami z liści lub owoców. Osie okienne po bokach ryzalitu południowego oraz pośrodku wieżo-alkierzy są blendowane. Siedmioosiową fasadę akcentuje XIX-wieczny portyk z otoczonym balustradą tarasem, zajmujący trzy środkowe osie [ilustr.]. Portyk budują dwie pary kolumn toskańskich (o kapitelach zaakcentowanych rozetką), flankujących wejście (dostępne po kilku stopniach), oraz na narożach – pary utworzone przez analogiczną kolumnę i filar. Z tego samego czasu pochodzi prosty portal wejściowy ujęty pseudokompozytowymi pilastrami z uproszczonymi girlandami kwiatowymi na głowicach. Po bokach znalazły się dwa pilastry toskańskie o dekoracji identycznej z kolumnami i filarami portyku. Całość wspiera gierowane belkowanie sięgające linii kasetonowego stropu wewnątrz przedsionka. Po lewej stronie głównego wejścia znajduje się tynkowy portal z 3 ćw. XVIII w., obecnie do połowy zamurowany i przywrócony do funkcji okna. Siedmioosiowa jest również elewacja ogrodowa, ujęta wieżo-alkierzami, których osie okienne wydzielone zostały za pomocą nie pilastrów, lecz płaskich lizen (poszczególne kondygnacje oddzielono tu obręczą gzymsu listwowego) [ilustr.]. Centralną część elewacji stanowi szeroki, pięcioosiowy ryzalit wysunięty na szerokość jednej osi okiennej oraz zwieńczony tralkową balustradą tarasu. Podobnie jak fasadę, ryzalit ów poprzedza dodany w XIX w. trójosiowy portyk wejściowy złożony z czterech prostych kolumn toskańskich podpierających taras z ażurową żeliwną balustradą, ozdobioną zwielokrotnionym ornamentem roślinno-geometrycznym [ilustr.]. Umieszczony wewnątrz portyku portal wejściowy [ilustr.] zachował połowę uszatego obramienia z profilowaną opaską na obrzeżu i łezkami. Uwagę zwraca wyjątkowo dekoracyjna, neorenesansowa kuta krata ozdobiona rozetami, głowami młodzieńczych wojowników i wiciowym ornamentem roślinnym. [ilustr.] Pierwotne rozplanowanie wnętrz barokowej budowli zostało w znacznym stopniu zatarte na skutek XIX-wiecznej przebudowy oraz wtórnych podziałów poszczególnych pomieszczeń po 1945 r. Pomimo tego czytelny jest zasadniczy dwutraktowy układ pokojów na wszystkich kondygnacjach, z dodatkowym małym traktem od południa, który tworzą wieżo-alkierze z połączonymi przestrzennie z nimi pomieszczeniami. W piwnicach nakrytych w większości XVII-wiecznymi sklepieniami koszowymi z lunetami (wyłączywszy XIX-wieczne sklepienia odcinkowe we wschodnim alkierzu i sąsiadującym z nim pomieszczeniu) zachował się wtórnie wmurowany portal kamienny z XVIII w.¹¹³ Parter, pomimo przekształceń w toku remontów w XIX i XX w. zachował wartościowe elementy zabytkowego wystroju, w tym zwłaszcza sztukaterii. Istotną część przyziemia tworzy klatka schodowa z lat 50. XIX w. [ilustr.], zajmująca znaczną część ryzalitu południowego. Szerokie schody prowadzące na dwie kondygnacje, z kasetonowymi sufitami podestów pięter posiadały pierwotnie tralkowe balustrady, obecnie zastąpione prostymi szczeblami¹¹⁴. Klatkę schodową od północy poprzedza na wszystkich kondygnacjach obszerny korytarz, powstały wraz z budową schodów w miejscu pierwotnego dziedzińca. Aktualnie wskutek przedzielenia korytarza w partii przyziemia wtórną ścianą (zapewne z ok. 1975 r.) północna część parteru dostępna jest wyłącznie poprzez wejście główne i całkowicie oddzielona od pomieszczeń południowych. Wtórnie zmniejszona po 1945 r. wąska sień pałacu od strony północnej ma obecnie bezstylowy charakter; w zachodnią ścianę zapewne w XIX stuleciu wmontowane zostało wspomniane renesansowe epitafium ze sceną Ukrzyżowania i wizerunkiem Heinricha von Schindla oraz datą „1566” [ilustr.]. We wtórnie podzielonej sali położonej na wschód od sieni [ilustr.] [ilustr.] zachowała się oryginalna sztukateria sufitu z lat 90. XVII w. Jej ramową dekorację urozmaicają rozmieszczone symetrycznie w czterech punktach ornamenty o stylizowanych formach kartuszowych oraz girland zwisów z pękami owoców podwieszonych na chuście przewleczonej przez pierścienie. Po przeciwnej stronie westybulu, w sali zlokalizowanej w północno-zachodnim narożniku pałacu (po 1945 r. użytkowanej jako świetlica) zachowała się natomiast rokokowa dekoracja sztukatorska z lat 1771–1772, dzieło Johanna Josepha Echtlera i Dominicusa Mercka [ilustr.]. Pomimo miejscowych ubytków czytelna pozostaje zasadnicza kompozycja dekoracji, charakteryzującej się subtelnością rysunku i wysoką klasą warsztatową. Centrum plafonu na niskiej fasecie zajmuje fantazyjna rozeta z kapryśnie wygiętych (miejscami na kształt ornamentu rocaille) bądź rozwichrzonych gałązek liści i kwiatów, ujęta delikatnym wieńcem winorośli z pękami owoców (gruszki i śliwki) [ilustr.]. Obrzeża plafonu zajmuje subtelna dekoracja ramowa w formie profilowanych listew przeplecionych gałązkami kwiatów (m.in. róży i margerytek) [ilustr.]. Narożniki oraz środkowe partie tej dekoracji wypełniają bogate, półplastyczne kompozycje rocaillowo-roślinne, z motywem kwiatów, ozdobnych drzew i elementów małej architektury, przywodzących na myśl rajskie ogrody [ilustr.]. Bogata dekoracja sali przypomina nieco późniejsze dekoracje sufitu dworu w Krajowie (również należącego do Schweinitzów) [ilustr.], przypuszczalnie autorstwa tych samych sztukatorów¹¹⁵. W sali tej zachowały się również trzy pary oryginalnych rokokowych drzwi; na drzwiach od strony sieni przetrwał ponadto autentyczny szyldzik.

Znacznie skromniejszy jest obecnie wystrój dwóch pięter, w większości zniszczony podczas remontu pałacu w latach 70. XX w. Na pierwszym piętrze, wewnątrz alkierza południowo-zachodniego zachowały się relikty neorokokowych sztukaterii w formie półkolistej dekoracji ramowej, ozdobionej perełkami i kokardami, z podwieszonymi girlandami kwiatowymi i motywami grzebieniowymi oraz pękami kwiatowo-owocowymi, dopełnionej w centrum kompozycją rocaillowo-kwiatową [ilustr.]. W sąsiednim pomieszczeniu na uwagę zasługuje przeszklona, secesyjna stolarka drzwiowa z początku XX w. [ilustr.] Stiuki neobarokowe na tym piętrze zachowały się także w drugim wieżo-alkierzu oraz sąsiadującym z nim pomieszczeniu. Obie dekoracje nawiązują do motywów XVII-wiecznych, przy czym większą finezją wykonania odznacza się opracowanie plafonu wewnątrz alkierza, w formie spłaszczonej konchy dopełnionej liśćmi dębu, ujętej w prostą, półkolistą ramę. Mniej wyrafinowana jest kompozycja plafonu w pokoju obok, złożona z koła ujętego z czterech stron muszlami spiętymi girlandą i wraz z nimi wpisanego w profilowany wałek zarysowujący motyw czwórliścia wzbogacony gałązkami liści [ilustr.]. Całkowicie pozbawione pierwotnego wystroju jest drugie piętro, wyłączywszy spłaszczone arkady pomiędzy pomieszczeniami wieżo-alkierzy a sąsiadującymi z nimi salami. [ilustr.] Jak już była mowa, nieznany jest architekt pałacu, w swoim zasadniczym kształcie wzniesionego w latach 90. XVII w. Zwarty, masywny charakter budowli zdeterminował renesansowy rdzeń starszego dworu, którego pozostałością są także narożne wieżo-alkierze. Architektura budynku zarazem wpisuje się w trendy śląskiej architektury rezydencjonalnej końca XVII stulecia; zdaniem Konstantego Kalinowskiego pilastrowa artykulacja elewacji nawiązuje do systemu podziałów pobliskiego klasztoru w Lubiążu, zarazem badacz wskazuje na nowatorstwo elementów architektonicznych, takich jak wyodrębniony ryzalit i konsolowe woluty podtrzymujące gzyms kordonowy oraz stanowiące atektoniczną podstawę dla ustawionych nad nimi pilastrów¹¹⁶. Według Marii Frankowskiej cechy stylistyczne bliskie szczepanowskiej rezydencji wykazują zrealizowane przez Christopha Hacknera pałace w Piotrkowicach Jaworskich oraz Leśnicy (również przebudowane ze starszego dworu, z wykorzystaniem narożnych wieżo-alkierzy), posiadające podobny wysoki cokół z tynkowymi pasami, jak też inne detale charakterystyczne dla twórczości wrocławskiego architekta (np. zastosowanie ryzalitu). Analogie te zdaniem autorki sugerują wykonanie projektu pałacu przez Hacknera, względnie w jego kręgu¹¹⁷. Pomimo przekształceń w XVIII i XIX w. zabytek zachował swoją zasadniczą bryłę z końca XVII w., jedynie częściowo zredukowaną w efekcie niefortunnego remontu w latach 70. XX w. Wystrój wnętrz, pomimo szczątkowego stanu zachowania, jest natomiast interesującym zapisem przemian artystycznych w trakcie kolejnych modernizacji założenia, począwszy od XVI–XVII stulecia, poprzez wiek XVIII oraz przebudowy w dwóch kolejnych wiekach.