Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu. - Zespół pałacowo-parkowy w Goszczu - Goszcz - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu.

Główny korpus pałacu [ilustr.] jest budynkiem murowanym, wzniesionym z cegły barokowej o układzie krzyżowym, z licznymi wstawkami kamiennymi (piaskowiec i kamień torfowy). Poszczególne detale, takie jak obramienia okien, otworów wejściowych, portyk, gzymsy oraz rzeźby na balustradzie i tympanonach są piaskowcowe; natomiast XIX-wieczne restauracje budowli wykonano w cegle maszynowej¹⁰⁷. Założony na rzucie prostokąta gmach pałacowy jest dwukondygnacyjny, podpiwniczony (piwnice obecnie niedostępne), pierwotnie z mieszkalnym poddaszem.

Piętnastoosiową fasadę pałacu akcentuje trójosiowy ryzalit środkowy oraz dwa jednoosiowe boczne. Znacznie wywyższony ryzalit środkowy wyróżniony został na tle płaskiej, zasadniczo pozbawionej wyrazistej artykulacji fasady bogatszym opracowaniem architektonicznym. W odróżnieniu od całości korpusu podziały pionowe ryzalitu wyznaczają pilastry kompozytowe, dźwigające bogate, zdwojone i gierowane belkowanie, z fryzem ozdobionym neorokokowymi stiukami oraz kartuszem herbowym hrabiów Reichenbach von Goschütz, pochodzącymi z czasów przebudowy pałacu w latach 1886–1888. Całość wieńczy ażurowa balustrada, na której umieszczone zostały cztery kamienne figury alegoryczne, obecnie poważnie uszkodzone (m.in. pozbawione głów). W dolnej kondygnacji ryzalitu, na osi środkowej znajduje się listwowy portal głównego wejścia, w obecnym kształcie neobarokowy, zamknięty od góry łukiem koszowym z uskokiem. W ościeżu portalu (u góry częściowo zamurowanego) zachowały się resztki oryginalnej stolarki drzwiowej w formie drewnianego łuku wklęsło-wypukłego z uskokiem. Po bokach prostokątne okna w uszatych tynkowych opaskach (aktualnie w dużej mierze zniszczonych) wieńczą neorokokowe stiuki, podobnie jak trzy duże i szerokie okna zamknięte łukiem pełnym w partii piano nobile. Ryzalit poprzedza kamienny, XIX-wieczny portyk kolumnowy z balkonem, powiększonym w przęśle środkowym około lat 1886–1888. Całość dodatkowo akcentują po bokach podwójne pilastry ujmujące dwie osie okienne sąsiadujące z ryzalitem. Analogiczne pilastry wyodrębniają jednoosiowe ślepe ryzality boczne, podkreślone (pierwotnie na tle dachu) trójkątnymi tympanonami z oculusami w bujnych rocaillowych kartuszach. Pozostałe płaszczyzny elewacji całego korpusu organizują szerokie, rustykowane tablatury, między którymi znajdują się okna (na parterze prostokątne, na piętrze zamknięte łukiem pełnym). Okna górnej kondygnacji, pomimo licznych uszkodzeń zachowały oryginalną rokokową dekorację sztukatorską w postaci rocaillowych „zworników” [ilustr.], z kolei w otwory okienne w partii przyziemia dopełniają neorokokowe stiuki z końca XIX w. (obecnie w wielu miejscach zniszczone). W analogiczny sposób opracowana została elewacja ogrodowa [ilustr.], przy czym trzy ryzality wyodrębnione tu zostały jedynie za pomocą pilastrów oraz trójkątnych tympanonów. Jedynie w wypadku tympanonu ponad trójosiowym ryzalitem środkowym zachowały się resztki rocaillowych stiuków wokół owalnego oculusa. Podobnie jak w wypadku fasady całość płaszczyzny elewacji koronuje szeroki gzyms podokapowy, wyłamany nad pilastrami. Pozostałością konstrukcji zniszczonego dachu są nakryte odcinkowymi naczółkami proste mansardy powyżej gzymsu po obu stronach korpusu, pochodzące przypuszczalnie z okresu budowy pałacu [ilustr.], względnie zbudowane na nowo podczas remontu budowli pod koniec XIX w. Z tego czasu pochodzą zachowane kominy, natomiast dziełem z początku następnego stulecia jest dobudowana przy południowo-wschodnim narożniku korpusu loggia balkonowa (na miejscu XIX-wiecznej) [ilustr.], złożona z dwóch kolumn i pilastrów kompozytowo-pseudorokokowych, dźwigających kolisty balkon (taras obecnie zawalony) z ozdobną, profilowaną kutą kratą neobarokową.

W zniszczonych obecnie wnętrzach budowli [ilustr.] nadal czytelny jest zasadniczo dwutraktowy układ amfiladowych pomieszczeń obu kondygnacji (pomimo częściowego zawalenia się niektórych ścian), z westybulem i umieszczoną nad nim dawną salą balową (Salą Srebrną) [ilustr.], symetrycznie ujętych pomieszczeniami niezachowanych klatek schodowych. Na parterze w niektórych salach fragmentarycznie zachowały się sklepienia kolebkowe, natomiast w pozostałych (dawnych) pomieszczeniach czytelne są ślady konstrukcji (miejsca mocowania drewnianych dźwigarów) niezachowanych sklepień lustrzanych. Poważnie zagruzowane (na wysokości przyziemia) wnętrza są obecnie niemal całkowicie pozbawione tynków i dekoracji sztukatorskich. Wyjątek stanowią ślady neobarokowych arkad, pilastrów i belkowania w partii westybulu oraz pozostałości XVIII-wiecznych podziałów architektonicznych Sali Srebrnej (w tym kapitele pilastrów) [ilustr.], jak również szczątki wysokiej klasy rokokowych sztukaterii (m.in. fragmenty panneaux z baldachimem „woliery” oraz odcinki fryzu kwiatowego), zasługujące na szczególną ochronę konserwatorską .

Do głównego korpusu pałacowego symetrycznie przylegają po obu stronach dwa parterowe skrzydła łącznikowe na planie wydłużonym i wygiętym łukowo (skrzydło lewe częściowo zniszczone) , zawierające boczne bramy wjazdowe na dziedziniec. Elewacje skrzydeł od strony dziedzińca organizują osie okien zamkniętych łukiem koszowym z uskokiem, oraz pilastry (w lewym skrzydle zachowane również tynkowe płyciny przy oknach), od strony ogrodowej zaś naprzemienny rytm okien w uszatych obramieniach przekutych w XIX w.¹⁰⁸ oraz tynkowych tablatur. W stosunkowo dobrze zachowanym skrzydle prawym oraz częściowo lewym osie okienne po obu stronach w partii dachu akcentują neobarokowe mansardy (wyżej zaś między nimi lukarny) z końca XIX stulecia. Z tego samego czasu pochodzą szczególnie okazałe mansardy ponad bramami przejazdowymi [ilustr.], ozdobione wydatnymi wolutami oraz zwieńczonym muszlą wolutowo-roślinnym kartuszem z literą „R” (Reichenbach) pośrodku. Oba skrzydła łączą się z budynkami oficyn i gospodarczych (obecnie w większości zamienionych na mieszkania), tworzących dwie symetryczne pierzeje boczne dziedzińca paradnego [ilustr.]. Bezpośrednio do budynków łącznikowych przylegają dwukondygnacyjne domy rezydenckie (kawalera) [ilustr.] o elewacjach podzielonych pilastrami kompozytowymi i rustykowanymi płycinami. Oś środkowa fasady każdego z budynków zaakcentowana została płytkim, ślepym ryzalitem zwieńczonym tympanonem z rokokową dekoracją sztukatorską. Zamknięte półkoliście otwory okienne przyziemia (zbliżone do górnego rzędu okien korpusu) zachowały się w pierwotnym kształcie w prawym domu kawalera (gdzie również ozdabia je neorokokowa krata) [ilustr.]; w budynku po przeciwległej stronie są one obecnie prostokątne, podobnie jak okna drugiej kondygnacji obu gmachów. Parę dwóch następnych budynków o zbliżonej, choć skromniejszej architekturze po obu stronach tworzy podłużna budowla parterowa oraz dom narożny: po lewej stronie dawna stajnia z maneżem [ilustr.], po stronie prawej – oficyna oraz dom ogrodnika. Wszystkie te budynki, podobnie jak domy rezydenckie i skrzydła łącznikowe, nakrywa dach mansardowy. Wnętrza dawnej stajni [ilustr.] zachowały XIX-wieczny strop Kleina; wraz z dawnym maneżem po ostatnim remoncie zostały zaadoptowane na potrzeby sal widowiskowej i wystawowej Centrum Edukacyjno-Kulturalno-Turystycznego. Dziedziniec zamyka od południowego zachodu – zarazem optycznie dopełnia rozbudowaną kompozycję zespołu pałacowego – podłużny budynek wozowni [ilustr.] z główną bramą wjazdową na plac, powiązany z bocznymi zabudowaniami poprzez ozdobne ogrodzenie z dwoma bramami. Dwukondygnacyjną wozownię na osi przejazdu akcentuje ośmioboczna sygnaturka na dachu, jak również ryzalit, wyodrębniony z płaszczyzny ścian pilastrami o kapitelach jońsko-roślinnych oraz zwieńczony tympanonem o dekoracji rocaillowej i roślinnej. Boczne osie elewacji znaczą natomiast od strony dziedzińca boniowane pasy; prostokątne okna piętra od strony dziedzińca i ulicy ujmują uszate obramienia w tynku.

W obecnym stanie zachowania założenia, oprócz zrujnowania corp-de-logis, brakuje rozebranych w latach 60. XX w. oranżerii oraz łącznika pomiędzy nią a pałacem [ilustr.]. Pomimo tych zniszczeń zespół pałacowy w Goszczu w dalszym ciągu prezentuje wybitne walory architektoniczno-urbanistyczne, jako jedno z najokazalszych założeń entre cour et jardin na Śląsku, porównywane przez Jana Wrabeca z czołowymi nowożytnymi polskimi rezydencjami magnackimi, takimi jak Białystok, Radzyń Podlaski czy Krystynopol¹⁰⁹.

Integralną częścią zespołu – dodatkowo podnoszącym walory artystyczne zabytku – jest poewangelicki kościół dworski [ilustr.], wzniesiony w latach 1743–1749 według projektu berlińskiego architekta Johanna Boumanna st. przez dyrektora budowlanego Jonasa Friedricha Arnolda i Ernsta Gottlieba Kalckbrennera¹¹⁰. Budowla rozwiązana na planie centralno-podłużnym, z dostawionym do dłuższego boku trójosiowym przedsionkiem z wieżą (od strony północno-zachodniej) oraz usytuowaną naprzeciwlegle aneksem zakrystii (pierwotnie przylegającym do oranżerii) [ilustr.] prezentuje cechy typowe dla późnobarokowego budownictwa protestanckiego północnych Niemiec. Przejawiają się one zwłaszcza w prostej artykulacji pilastrowej elewacji o płasko rustykowanych krawędziach i spokojnym rytmie półkoliście zamkniętych okien¹¹¹. Bryłę urozmaicają profilowane naroża oraz wieża wskazująca na południową tradycję budowlaną¹¹² [ilustr.]. We wnętrzu świątyni – również artykułowanym za pomocą pilastrów [ilustr.], z wkomponowanymi arkadami empor (w części północnej loża kolatorska z kominkiem) [ilustr.] – silny element dynamiki wprowadza natomiast owalna część środkowa nakryta sklepieniem pozornym [ilustr.]. Dużą wartość stanowią elementy oryginalnego wyposażenia – barokowa ambona z ok. 1750 r. oraz znacznie dziś uszkodzone późnobarokowo-rokokowe nagrobki członków rodu Reichenbachów [ilustr.] [ilustr.], m.in. budowniczego pałacu, Heinricha Leopolda von Reichenbacha (zm. 1775). Walory architektoniczne budowli niewątpliwie zadecydowały o jej oddziaływaniu zarówno na późnobarokowa formę katolickiego kościoła w Goszczu (1754–1779), jak i świątyń protestanckich – reminiscencje goszczańskiego zboru dostrzegalne są m.in. w opracowaniu wieżowej fasady oraz okien kościoła zamkowego w Sulechowie (1752–1782)¹¹³.