Opis parku. - Zespół pałacowo-parkowy w Goszczu - Goszcz - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

4. Opis parku.

Dopełnienie zespołu pałacowego stanowią dawne ogrody i park krajobrazowy. Zgodnie z regułami założenia typu entre cour et jardin północno-zachodnia (ogrodowa) elewacja pałacu pierwotnie otwierała się na niewielki ogród ozdobny na planie wydłużonego prostokąta, którego pozostałością jest płaski, plantowany teren (obecnie częściowo zarośnięty samosiewami) o wyraźnie formowanych granicach w kształcie nasypów [ilustr.]. Na nasypach tych poprowadzone były aleje obwodowe obustronnie obsadzone grabami. Ich śladem były zachowane jeszcze w latach 80. XX w. nieliczne egzemplarze tych drzew na północnej i zachodniej granicy dawnego ogrodu, a także pomnikowy grab od strony stawu¹¹⁴. Obecnie ze wspomnianych grabów pozostał jeden egzemplarz o cechach pomnika przyrody, zlokalizowany po stronie północnej, na linii bocznej elewacji pałacowego korpusu. Naturalną granicą terenu ogrodu ozdobnego od północnego wschodu jest również ciek wodny, którym spływała woda ze stawów.

Integralnym elementem tej części założenia była rozebrana w latach 60. XX w. barokowa oranżeria – w swej środkowej części pełniąca rolę ogrodowej sala terrena – po której pozostały ślady fundamentów pomiędzy korpusem pałacu a kościołem dworskim oraz pozostawiony obok profilowany kamienny cokół pod posąg Herkulesa. Posąg ten, umieszczony pierwotnie w stylizowanej grocie we wnętrzu budynku, obecnie znajduje się w parku miejskim w Twardogórze [ilustr.]. Dobrej klasy artystycznej późnobarokowa grupa rzeźbiarska Herkulesa walczącego z Hydrą Lerneńską zdaniem Krzysztofa Eysmonta wykazuje analogie w zakresie kompozycji i opracowania detali z twórczością świdnickiego rzeźbiarza Georga Leonharda Webera (1671–1739), w szczególności ze zrealizowaną przez niego personifikacją Ziemi dla ogrodu opackiego w Henrykowie (1702), co pozwala datować dzieło na początek XVIII w.¹¹⁵ Supozycję tą potwierdzają cechy formalne goszczańskiej rzeźby, takie jak charakterystyczne dla piaskowcowych rzeźb Webera połączenie kontrapostu i figura serpentinata, masywne opracowanie formy czy antykizująca idealizacja, zarazem ekspresja drobiazgowo oddanych detali anatomii i fizjonomii. Zbliżone rozwiązania formalne dostrzegalne są w posągach świdnickiego mistrza; obok wspomnianej personifikacji z Henrykowa wymienić można w tym kontekście figurę Jowisza w Bolesławcu (1701) i nieco późniejszą postać Atlasa z fontanny na rynku w Świdnicy (1718)¹¹⁶. W szczególności ta ostatnia wykazuje znaczne podobieństwa z goszczańską rzeźbą w masywnym potraktowaniu sylwetki postaci, przestrzennej draperii szaty na biodrach oraz wypracowaniu fizjonomii z charakterystycznymi, poddartymi łukami brwiowymi. Wskazane analogie pozwalają przypuszczać, iż wizerunek Herkulesa z oranżerii pałacu powstał w warsztatowym bądź artystycznym kręgu Georga Leonharda Webera – jednego z wiodących rzeźbiarzy śląskich pierwszych czterech dekad XVIII w. – zamówiony przez Reichenbachów już w początkach tego stulecia, być może pierwotnie jako wolnostojąca rzeźba ogrodowa, w późniejszym okresie wtórnie umieszczona wewnątrz oranżerii.

Zasadniczą częścią zespołu w obecnym stanie zachowania jest jednak przede wszystkim założony w XIX w. park krajobrazowy [ilustr.], położony w południowo-wschodniej części wsi, przy szosie prowadzącej z Twardogóry do Domasławic (ul. Twardogórska, ul. Sycowska). Od strony zachodniej i północnej styka on się z zabudową wsi, a od wschodu z polami (przy południowej części parku zamienionymi na stawy hodowlane). Od południa kompleks zamyka droga oddzielająca park od lasu (ul. Wilcza). Park w obecnym kształcie powstawał w dwóch etapach. Pierwszym z nich było założenie w pierwszej połowie XIX w. romantycznego parku, na który złożył się wielki staw przy północno-zachodnim narożniku pałacu posłużył oraz rozległa łąka dworska rozciągająca się po zachodniej stronie akwenu. Na łące tej zasadzone zostały drzewa w sposób soliterowy bądź zakomponowane w klomby i kręgi po kilka sztuk razem (buki, graby, dęby)¹¹⁷. W tym czasie na wyniosłości terenu po zachodniej stronie łąki wzniesiony został również pawilon parkowy na planie kwadratu o ściętych narożach, w których umieszczono głębokie nisze na posągi. Całość nakrywał dach zaopatrzony w latarnię. Ok. 1830–1840 r. pawilon przebudowano na klasycystyczną grecko-arkadyjską świątynię [ilustr.], dostawiając od strony stawu drewniany portyk dorycki¹¹⁸. Obiekt, sukcesywnie dewastowany po 1945 r., po 1990 r. uległ prawie całkowitemu zniszczeniu, w szczególności drewniane elementy budowli, m.in. portyk, którego jedyną pozostałością są kanelowane trzony dwóch kolumn, zabezpieczone w 1991 r. i wtórnie umieszczone na ekspozycji Izby Regionalnej SP nr 2 im. Jana Pawła II w Twardogórze¹¹⁹ [ilustr.]. W 2. poł. XIX w. istniejące założenie ogrodowo-parkowe poszerzono o naturalny las mieszany oraz łąki i zadrzewienia położone po wschodniej stronie stawu. Powiększony park poprzecinany został wówczas siecią dróg poprowadzonych głównie wokół stawu i wzdłuż granic, przy czym drogi te dostępne były z zewnątrz poprzez bramy (obecnie zachowana jedna brama po stronie południowej). W tym samym czasie powstała również dwurzędowa aleja lipowo-wiązowa wzdłuż wschodniej granicy założenia¹²⁰.

W obecnym stanie oś parku tworzą dwa stawy połączone rowem zasilającym w wodę. Na większym ze stawów znajduje się wysepka. Widoczna na dawnych mapach gęsta sieć alejek w przeważającej mierze uległa zatarciu; obecnie układ komunikacyjny tworzą dwie drogi – jedna w zachodniej, druga zaś we wschodniej części parku. Zachowała się natomiast rozległa polana parkowa w zachodniej części założenia, zagospodarowana do celów rekreacyjnych (boisko, plac zabaw). Przy jej zachodniej krawędzi znajdują się ruiny świątyni greckiej (zachowany kamienny cokół oraz częściowo dolne partie ceglanych ścian), poprzedzone od południowego-wschodu okazałym, wolnostojącym dębem szypułkowym o charakterze pomnika przyrody (obwód pnia 467,50 cm)¹²¹. Na polanie spotkać można również inne skupiska starszych drzew – pozostałość XIX-wiecznych nasadzeń – obecnie znacznie zagęszczone za sprawą licznych i znacznie młodszych samosiewów. Pozostałe mniejsze parkowe polany – istniejące jeszcze w 1980 r.¹²² – w aktualnym stanie są w przeważającej mierze zarośnięte samosiewami. W południowo-wschodniej części parku istnieje dwurzędowa aleja lipowo-wiązowa (na północnym odcinku czterorzędowa); południowy i wschodni fragment założenia zajmuje natomiast drzewostan o charakterze leśnym, rosnący na siedlisku lasu mieszanego z fragmentami olsu jesionowego. Głównymi gatunkami występującymi w drzewostanie (przeważnie w wieku od 70 do 140 lat) są lipa drobnolistna, dąb szypułkowy, jesion wyniosły, klon pospolity, świerk pospolity oraz kępowo olsza czarna¹²³.

Pomimo zatarcia po 1945 r. wielu pierwotnych elementów kompozycyjnych i zmian w szacie roślinnej, założenie ogrodowo-parkowe (w ostatnich latach częściowo uporządkowane i zaopatrzone w nową infrastrukturę, m.in. drewniane ławki i wiatę w pobliżu akwenów) nadal stanowi wartościowy fragment krajobrazu kulturowego i przyrodniczego Goszcza, służąc jako park publiczny i tereny rekreacyjne (dotyczy to zwłaszcza stawów – wykorzystywanych jako łowiska wędkarskie – oraz polany). Dopełnieniem parku są sąsiadujące z nim tereny leśne – dawne lasy dworskie. Na ich potrzeby powstał zachowany do dziś drewniany budynek dawnego leśnictwa dworskiego z końca XIX w. (służący później za dom zakonny diakonis) [ilustr.] o cechach architektury rosyjsko-tyrolskiej. Usytuowanie willi przy starej drodze do pałacu – kontynuującej oś kompleksu – podkreśla jej symboliczny związek z administracją dóbr zlokalizowaną w zespole pałacowym¹²⁴.