Dzieje zespołu i jego właściciele. - Zespół pałacowo-parkowy w Goszczu - Goszcz - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele.

Wieś Goszcz występuje w źródłach pisanych już w XII w. Najstarszym udokumentowanym świadectwem istnienia osady jest bulla papieża Adriana IV z 1155 r., która wymienia Goztech². Kolejne dokumenty wzmiankują miejscowość jako Gostech w 1245 r. (bulla Innocentego IV) oraz 1301 r. jako Goschec (dokument księcia głogowskiego Henryka III)³. Szczątkowe wzmianki w źródłach wskazują na pierwszych właścicieli wsi – rodzinę grafów von Wisenburg. Najstarszym znanym właścicielem majątku w Goszczu był Themo von Wisenburg, który zginął w 1227 r. na Pomorzu pomagając księciu Świętopełkowi (po nim majątek przejąć mieli synowie Bartusch i Heinczko)⁴. W dokumencie z 1335 roku pojawia się Peregrin von Wisenburg Herr von Goschütz⁵. Dzieje kolejnych właścicieli z rodziny Barschnitz są trudne do ustalenia; wzmianka z 1480 potwierdza, że dobra należą do potomka tego rodu⁶. W 1602 r. przedstawiciele rodu Melchior i Johann przekazują Goszcz w zastaw za długi zaciągnięte u Kaspra von Kochritz; majątek zostaje ostatecznie wykupiony w 1605 r. za cenę 50 tys. talarów. przez burgrafa Abrahama von Dohna z Sycowa⁷. W następnych latach dobra często zmieniają właścicieli: w roku 1656 przejmują jako posag Anny Elisabethy von Dohna Scharffenbergowie, po jej śmierci właścicielką zostaje jej siostra Eleonora Euzebia grafini von Wagensperg. W tym okresie część dóbr posiada grafiowska rodzina von Trautmannsdorf i generalny marszałek wojsk cesarsko-królewskich Gottfried von Heister⁸. W 1693 r. całość majątku nabyła księżna oleśnicka z dynastii Wirtembergów Anna Zofia dla swojego małoletniego syna Karola (z zastrzeżeniem cesarskiego Urzędu Zwierzchniego, że dobra goszczańskie nie zostaną włączone do księstwa oleśnickiego i jako wolne państwo stanowe podlegać będą zwierzchnictwu urzędu)⁹. Książę Karol przejmuje dobra goszczańskie w 1704 r., jednak już w 1717 r. sprzedaje je Melchiorovi Abrahamowi von Langenau Gellendorf Tscheschkowitz; po dziesięciu latach przejmuje je drogą licytacji, za cenę 90 tys. talarów śląskich, Heinrich Leopold von Reichenbach (1705–1775) z Piotrkowic Małych (Klein Peterwitz)¹⁰, postać kluczowa dla dalszych dziejów rezydencji w Goszczu. Wykształcony m.in. w gimnazjum św. Marii Magdaleny we Wrocławiu (1716–1722), odbywszy podróż kawalerską po Europie (1723–1726) robi błyskotliwą karierę w służbie cesarza, następnie króla pruskiego¹¹: w trakcie pobytu na dworze palatyna reńskiego Karola Filipa uzyskał godność podkomorzego, wkrótce po 1726 r. został mianowany asesorem sądu szlacheckiego księstw świdnickiego i jaworskiego; w 1730 r. decyzją cesarza Karola IV otrzymał, wraz bratem Christophem Heinrichem, tytuł hrabiowski. Zarazem już w 1734 r. został odznaczony orderem joannickim przez króla Prus Fryderyka Wilhelma I, a po wybuchu I wojny śląskiej poparł Fryderyka II, co zaowocowało licznymi zaszczytami ze strony pruskiego monarchy oraz bliskimi kontaktami hrabiego Reichenbacha z dworem królewskim w Berlinie i Poczdamie. Z nadania króla Fryderyka Wielkiego Heinrich Leopold uzyskał godność generalnego pocztmistrza Śląska z predykatem Excellenz, zaś dla dóbr Goszcz – status wolnego państwa stanowego; w 1751 otrzymał najwyższe pruskie odznaczenie państwowe – Order Orła Czarnego, a rok później godność pocztmistrzowską i związane z nią przywileje przyznano mu w dziedziczne posiadanie. W latach 1728–1749 hrabia Reichenbach poszerza swoją własność o sąsiednie majątki i ustanawia w Goszczu siedzibę administracji zarządzania wielkim majątkiem¹². Dużym sukcesem Heinricha Leopolda było nabycie w 1743 r. zespołu majątków oraz miasta Twardogóry (wraz z pałacem) od księcia oleśnickiego¹³. Zasadniczo ukształtowany przez hrabiego w latach 50. XVIII w. majątek Goszcz jako wolne państwo stanowe stał się majątkiem rodowym rodziny Reichenbachów, w których rękach pozostawał do 1945 roku. Członkowie rodu, dzięki przychylności pierwszego władcy pruskiego Śląska, uzyskali bardzo wysoką pozycję wśród śląskiego ziemiaństwa; Heinrich Leopold von Reichenbach pozostawał w bliskich stosunkach z królem Fryderykiem Wielkim, a jego następcy pełnili wysokie funkcje w państwie pruskim¹⁴.

Nieznane są wygląd i lokalizacja pierwszej rezydencji w Goszczu z okresu średniowiecza bądź XVI–XVII w.; najstarsze widoki pałacu stanowią dwie panoramy Friedricha Bernharda Wernhera, które ukazują wieś oraz pierwszy pałac Heinricha Leopolda von Reichenbacha, spalony w 1749 r.¹⁵ [ilustr.] [ilustr.] Obie ryciny musiały powstać na krótko przed pożarem, bowiem widać na nich obok gmachu pałacowego także budynki oranżerii oraz dworskiego kościoła ewangelickiego ukończonego w 1749 r. (zob. niżej). Pałac widoczny na rycinach tworzyły dwa prostopadłe względem siebie dwukondygnacyjne skrzydła – skrzydło główne z trzema wejściami oraz boczne – „łącznik” z oranżerią. Całą bryłę budowli wieńczyła ośmioboczna wieżyczka nakryta barokowym hełmem. Według doniesień starszej literatury Heinrich Leopold, chcąc stworzyć rezydencję na miarę epoki oraz swojego statusu, w latach 1730–1740 sprowadził do tego celu budowniczych z Włoch, wydatkując na prace budowlane 200 tys. talarów¹⁶. Marian Kutzner zwraca jednak uwagę, że zwarta i masywna bryła pałacu znanego z rycin Wernhera stylistycznie jest znacznie wcześniejsza, odpowiadając koncepcji pałaców 2. poł. XVII w., takich jak rezydencje w Żaganiu czy Zaborze¹⁷. Wspomniane wydatki mogły zatem dotyczyć modernizacji starego pałacu głównie poprzez zakup kosztownego wyposażenia oraz prac budowlanych w otoczeniu pałacu, wiadomo bowiem, że hrabia Heinrich Leopold w latach 30–40. XVIII w. wzniósł w Goszczu szereg nowych budynków, takich jak czworaki, zabudowania gospodarcze, manufaktura, papiernia i browar – częściowo widoczne na rycinie Wernhera¹⁸. W 3. ćw. XVIII w., w okresie rozbudowy wsi po pożarze z 1749 r., w goszczańskim majątku działały manufaktury cygar i jedwabiu, papiernia oraz warsztat karoc, browar, gorzelnia, warsztaty szewców, stolarza, rzeźbiarza, miedziorytnika i innych. W dobrach zamieszkiwało w tym czasie 465 osób, w tym znaczna liczba kolonistów niemieckich¹⁹. Duży napływ kolonistów wyznania ewangelickiego spowodował konieczność budowy świątyni ewangelickiej. Rodzina Reichenbachów pomimo wyznania protestanckiego nie miała możliwości wzniesienia ewangelickiego kościoła pod rządami katolickich Habsburgów na Śląsku. Dopiero po nastaniu panowania pruskiego Heinrich Leopold Reichenbach uzyskuje od Fryderyka Wielkiego zezwolenie na budowę ewangelickiego kościoła pałacowego [ilustr.], którą ukończono w 1749 r.²⁰ Kościół [ilustr.], który stał się również miejscem rodowego pochówku Reichenbachów (począwszy od osoby twórcy goszczańskiego państwa stanowego) [ilustr.] [ilustr.], zachował się do dnia dzisiejszego w postaci niemal identycznej jak na widokach Wernhera, z wieżową fasadą, bryłą zbliżoną do rzutu krzyża greckiego oraz artykułowanych pilastrami elewacjach o dwóch rzędach okien [ilustr.]. W zbliżonym czasie powstały pierwsze założenie ogrodowe w otoczeniu pałacu. Ryciny Wernhera dokumentują istnienie kwaterowego ogrodu ozdobnego (Orangeriengarten) naprzeciw budynku oranżerii (zarazem oddzielonego od zespołu pałacowego). Na widoku panoramicznym (przypuszczalnie późniejszym) dostrzegalne jest także niewielkie założenie ogrodowe z basenem (?) pośrodku, zlokalizowane pomiędzy kościołem, skrzydłem „łącznikowym” oraz oranżerią, stanowiące zapewne dopełnienie wspomnianego Orangeriengarten, choć oba zieleńce, oddzielone od siebie drogą oraz drewnianym płotem i ażurowym ogrodzeniem (to ostatnie wytyczone między pałacem a kościołem) nie stanowiły jedności kompozycyjnej. Drugie założenie ogrodowe znajdowało się w znacznym oddaleniu od pałacu i tworzyły je dwa prawie identyczne ogrody – warzywny (Kuschelgarten) i ozdobny, obsadzony drzewami (Baumgarten). Krzysztof Eysmont zauważa, że brak powiązania ogrodów z założeniem rezydencjonalnym, jak również stosunkowo skromne ich urządzenie odpowiadało jeszcze XVII-wiecznej tradycji ogrodowej, z elementami praktyk typowych już dla XVIII w. (uprawa roślin ciepłolubnych i wystawianie ich w donicach)²¹. Istotnym elementem ogrodów goszczańskiej rezydencji sprzed pożaru w 1749 r. był budynek oranżerii [ilustr.], zachowany podczas budowy nowego założenia pałacowego po 1749 r. Budowla na planie prostokąta, zwieńczona attyką i otwierająca się ku ogrodowi wysokimi arkadami została określona przez Wernhera jako sala terrena, choć Eysymontt wskazuje, że inaczej niż w wypadku włoskich pierwowzorów tego rodzaju ogrodowych urządzeń, oranżeria nie była ściśle powiązana z pałacem, lecz w dużym stopniu odpowiadała wolnostojącemu pawilonowi ogrodowemu – Lusthausowi²². We wnętrzach natomiast miała znajdować się figura Herkulesa walczącego z Hydrą, na co wskazuje wzmianka z 1754 r., mówiąca o tym przedstawieniu w sali terrena, gdzie Hydra w grocie statuy Herkulesa wypluwa wodę a delfiny z wielkiego srebrnego basenu wodnego wodę tą im oddają²³. Opisane przedstawienie Herkulesa utożsamiać można rzeźbą [ilustr.], jaka do lat 60. XX w. umieszczona była we wnętrzu w niszy stylizowanej na grotę (pierwotnie zapewne z fontanną), która została nabyta do rezydencji goszczańskiej przypuszczalnie jeszcze przed 1749 r.²⁴ Ocaloną z pożaru oranżerię przebudowano najpewniej w trakcie prac przy budowie nowego zespołu pałacowego, choć pilastrowa artykulacja wnętrza wraz z kominkiem, ujętym regencyjną aediculą, powstać mogła jeszcze przed 1749 rokiem. Sprzed pożaru pochodziło zapewne również opracowanie południowo-zachodniej (od strony niewielkiego ogrodu) elewacji budowli [ilustr.], artykułowanej pilastrami, między którymi znalazły się wysokie arkady (u góry dopełnione tynkowymi płycinami) oraz okazały portal wejściowy zwieńczony wolutowym naczółkiem z herbem Reichenbachów, podtrzymywanym przez hermowe pilastry. Tego rodzaju wystrój symbolicznie podkreślał rangę oranżerii, potraktowanej jako „ogrodowy pałac”²⁵.

Prawie całkowite zniszczenie starego pałacu przez pożar w 1749 r. zadecydowało o wzniesieniu w latach 1750–1755 na polecenie Heinricha Leopolda von Reichenbacha zupełnie nowej rezydencji²⁶, choć nie jest wykluczone, że przy jej budowie zachowano fragmenty skrzydła północno-zachodniego wcześniejszej budowli²⁷. Rezydencja w obecnym kształcie jest jednak dziełem z drugiej połowy XVIII w.; powstały wówczas jednolity stylistycznie zespół pałacu [ilustr.], dziedzińca honorowego, oficyn [ilustr.] [ilustr.] oraz ogrodu [ilustr.], stał się jednym z najwybitniejszych późnobarokowo-rokokowych założeń rezydencjonalnych na Śląsku, zarazem najpełniej realizujących francuski model entre cour et jardin. Zapewne już około 1749 r. musiał powstać rzut projektowy całego zespołu²⁸. Zaprojektowany plan założenia w zasadniczym kształcie odpowiada zrealizowanej rezydencji, a więc z prostokątnym korpusem pałacowym ze środkowym ryzalitem fasady, wyznaczającym główną oś budynku i poprzedzającym go rozległym cour d’honneur, a także symetrycznie rozmieszczonymi po bokach dziedzińca oficynami wraz ze stajnią i maneżem (w dwóch budynkach po stronie południowo-zachodniej) oraz wozownią z bramą wjazdową naprzeciw korpusu. Istotną różnicę stanowi jednak brak skrzydeł łącznikowych pomiędzy oficynami a corps-de-logis, ukazanym jako budowla wolnostojąca, powiązana z pozostałymi budynkami jedynie za pomocą murów na rzucie ćwierćkolistym z dwoma bramami. Rysunek sugeruje zatem, że w początkowym projekcie nie przewidywano budowy skrzydeł łącznikowych, choć nie można wykluczyć, że powstały one jeszcze w XVIII w., w następstwie modyfikacji planów, względnie rozbudowy założenia. Oba skrzydła w obecnym kształcie prezentują wprawdzie formy neobarokowe z czasów przebudowy pałacu w latach 1886–1888 (zob. niżej), jednakże budowę tych części pałacu co najmniej około 1755 r. sugerują ryciny Friedricha Bernharda Wernhera (zob. niżej) oraz fotografia rezydencji od strony dziedzińca honorowego sprzed 1886 r. [ilustr.] Na zdjęciu widoczny jest bowiem fragment lewego skrzydła łącznikowego w barokowym kształcie (bez XIX-wiecznych mansard i lukarn), zbliżonym do architektury korpusu. Za przypuszczeniem, iż omawiany plan założenia pałacowego stanowił niezrealizowany wariant projektu przemawiają zaznaczone podziały i dyspozycja wnętrz korpusu, częściowo odmienne w stosunku do zrealizowanego gmachu (zarówno względem pierwszej jak i drugiej kondygnacji). Najpoważniejszą różnicę stanowi rozwiązanie głównej klatki schodowej, na rysunku w formie paradnych schodów w układzie zwierciadlanym, zlokalizowanych w ryzalicie środkowym, miejscu, gdzie ostatecznie powstała rozległa sień, nad nią zaś reprezentacyjna sala balowa (tzw. Sala Srebrna). W archiwum pałacowym przed 1945 r. znajdował się również osobny, zrealizowany projekt corps-de-logis z rzutem przyziemia oraz rysunkiem fasady²⁹. [ilustr.] Zgodnie z tym projektem powstały amfiladowe pomieszczenia parteru o układzie dwutraktowym (z dodatkową poprzeczną amfiladą trzech pokojów w północno-zachodniej części korpusu) oraz dwie klatki schodowe po obu stronach westybulu na osi budynku. Również szkic piętnastoosiowej fasady z trzema ryzalitami (w tym trójoosiowym ryzalitem głównym), podobnie jak mansardowy dach, zasadniczo odpowiada zrealizowanej budowli. Na projekcie zaznaczona została także artykulacja ścian za pomocą płycin i pilastrów (ryzality) oraz sztukatorskie obramienia portali okiennych zarówno pierwszej, jak i drugiej kondygnacji (w partii piano nobile stiuki miały nadto ozdobić parapety okien). Z kolei w polach trójkątnych frontonów ryzalitów bocznych, zwieńczonych obeliskami flankowanymi przez postaci amorków (?), zaplanowane zostały oculusy w kształcie czwórliścia. Podobne dwa oculusy miały znaleźć się w partii fryzu belkowania głównego ryzalitu, pomiędzy nimi zaś okazały kartusz (herbowy?) ponad środkowym oknem. Wieńcząca ryzalit balustradowa attyka na rysunku otrzymała wystrój figuralny oraz dodatkowo pośrodku wolutowy szczyt zamknięty łukiem wklęsło-wypukłym. Porównanie projektu fasady z realizacją zdradza jednak istotne różnice w wystroju architektonicznym i ornamentalnym. Na dwóch rycinach Wernhera z ok. 1755 r. ukazujących nowo wybudowany pałac³⁰ – nie zostały odwzorowane detale sztukatorskie fasady oraz większość wystroju rzeźbiarskiego, choć na jednym z widoków czytelne są podziały elewacji za pomocą pionowych rustykowanych płycin oraz naszkicowane w projekcie cztery figury personifikacji wieńczące ryzalit środkowy. Na tej samej rycinie widać również, że w tympanonach bocznych ryzalitów odmienny kształt zyskały oculusy, z których zrezygnowano w ryzalicie głównym (podobnie jak z okazałego kartusza i wolutowego szczytu). Nieobecne na panoramach Wernhera detale wystroju fasady widoczne są natomiast na wspomnianym zdjęciu archiwalnym sprzed 1886 r. Fotografia ukazuje brakujące postaci amorków w zwieńczeniu naczółków ryzalitów bocznych (pozbawionych obelisków), jak również wystrój sztukatorski, który jednak zyskał inną niż w projekcie, rokokową formę stiuków, aplikowanych jedynie w zwieńczeniu okien pierwszego piętra, a także w obramieniu oculusów bocznych ryzalitów. Niemal całkowicie pozbawiony dekoracji (wyłączywszy figury personifikacji na balustradzie) był wówczas fronton pałacu. Choć nie można całkowicie wykluczyć niezachowania się części oryginalnego, XVIII-wiecznego wystroju fasady³¹, jest bardzo możliwe, że pierwotny projekt dekoracji uproszczono i zmodyfikowano już na etapie prac wykończeniowych wybudowanego pałacu, być może pod wpływem zatrudnienia projektantów i sztukatorów z Poczdamu (zob. niżej). Oszczędne rocaillowe sztukaterie na elewacjach o uproszczonym detalu architektonicznym nadają bowiem późnobarokowej budowli rokokowo-klasycystyczny charakter, typowy dla rezydencji króla Fryderyka II – z którym łączyła hrabiego Leopolda von Reichenbacha osobista przyjaźń – w Poczdamie, co z kolei odpowiada zrealizowanym dekoracjom wnętrz w duchu fryderycjańskiego rokoka.

Projekt fasady oraz ryciny Wernhera najprawdopodobniej przekazują natomiast pierwotny wygląd głównego wejścia do pałacu, który tworzył arkadowy portal wsparty na dwóch atlantach (przypuszczalnie zdemontowanych pod koniec XIX lub na początku XX w.³²), w obrębie ryzalitu flankowany przez pary pilastrów i dwa prostokątne okna. Na podstawie rycin trudno jest natomiast stwierdzić, czy w XVIII w. wzniesiony został kolumnowy portyk, bowiem w projekcie ryzalitowe okna pierwszego piętra ograniczają niewielkie balkony, zaś balustrada portyku widocznego na wspomnianym zdjęciu sprzed 1886 r. ma charakter neobarokowy. Identyczny na panoramach i fotografii jest za to pierwotny wygląd dachu pałacowego, zaakcentowanego mansardami zwieńczonymi odcinkowymi naczółkami³³ i analogicznymi jak w projekcie prostymi lukarnami oraz rzędem kominów na kalenicy. Widoki Wernhera przekazują również wygląd otoczenia corps-de-logis około 1755 r. Wynika z niego, że w tym czasie wraz z pałacem wybudowane zostało (być może z wykorzystaniem pozostałości starszej budowli) północno-zachodnie skrzydło łącznikowe pomiędzy korpusem a oranżerią (której główna część zachowana była jeszcze w swoim pierwotnym kształcie). W tym czasie ukończone były już zabudowania oficyn po prawej stronie dziedzińca honorowego, powiązane z corps-de-logis łącznikiem. Ta część założenia ukazana została na rycinach jako budynek na rzucie litery „L”, co najprawdopodobniej stanowi błąd rysownika³⁴. Uwagę zwraca brak analogicznego skrzydła łącznikowego i ciągu budynków po drugiej stronie cour d’honneur (w miejscu widocznej szopy), które powstały zapewne dopiero po 1755 r. Nakazuje to przesunąć przyjmowaną przez literaturę przedmiotu końcową datę robót budowlanych w Goszczu z 1755 r. przynajmniej na drugą połowę lat 50. XVIII w.

W dostępnych źródłach brakuje wiadomości na temat architekta pałacu (żaden z omawianych rysunków projektowych nie jest sygnowany); dotychczasowi autorzy wskazują przede wszystkim na inspirację architektonicznej formy korpusu berlińskim Palais Marschall, dostrzegalną zwłaszcza w kompozycji fasady z wydobytymi pilastrową artykulacją ryzalitami oraz podwyższeniem trójosiowego ryzalitu środkowego, a także wrocławską rezydencją królewską Fryderyka II (motyw półkoliście zamkniętych okien piano nobile)³⁵. Zdaniem Konstantego Kalinowskiego rozwiązanie ryzalitu, zwieńczonego masywną balustradową attyką z figurami, stanowi zarazem kontynuację form stosowanych w śląskich pałacach lat 30. XVIII w., czemu odpowiada również silniejsza plastyczność podziałów (częściowo także we wnętrzach budowli)³⁶. Do tradycji śląskiego budownictwa późnego baroku należy ponadto sposób artykułowania ścian fasady płycinami rustykowanymi³⁷. Wymienione cechy wskazują na śląskie pochodzenie budowniczego pałacu w Goszczu którym mógł być zdaniem Jana Wrabeca Karl Martin Frantz³⁸. Taką atrybucję sugerować może czas powstania obiektu, jak również niektóre formy architektoniczne (zwłaszcza motyw ryzalitu wejściowego z attyką), bliskie m.in. przebudowanemu w latach 1742–1745 pod kierunkiem Frantza zamkowi w Rydzynie. Twórca goszczańskiego pałacu niewątpliwie obeznany był również z wzorcami berlińskiej architektury, jednakże wpływ sztuki kręgu Berlina i Poczdamu zaznaczył się przede wszystkim w dekoracjach sztukatorskich elewacji oraz wystroju wnętrz.

Zrealizowany w zbliżonym czasie co budowa zespołu pałacu (względnie niedługo po jej ukończeniu) okazały, rokokowy wystrój elewacji oraz wnętrz corps-de-logis, stał się istotnym dopełnieniem architektury pałacu i powiązanych z nim budynków. Na ów wystrój złożyła się w pierwszym rzędzie bogata, w dużej mierze zachowana do dzisiaj (pomimo pożaru budowli po 1945 r.) dekoracja sztukatorska fasady i elewacji ogrodowej w postaci rokokowych kapiteli kompozytowych [ilustr.] oraz aplikowanych – na kształt zworników – ponad portale okien piano nobile kompozycji ornamentalno-roślinnych z plastycznych rocaillowych kartuszy, wzbogaconych pędami roślinnymi i gałązkami kwiatów (m.in. róż) lub winogron [ilustr.] [ilustr.]. Powiększonych rozmiarów ozdobne kartusze ramowały również oculusy w tympanonach ryzalitów bocznych (podobna dekoracja zachowała się obecnie na ryzalitach domów rezydenckich). Uzupełnieniem dekoracji sztukatorskiej były cztery piaskowcowe figury alegoryczne wieńczące balustradę ponad attyką głównego ryzalitu [ilustr.] [ilustr.] oraz pary amorków „przysiadających” na naczółkach ryzalitów bocznych. Największą ozdobą pałacu był jednak wykonany w latach 1753–1755 rokokowy wystrój wnętrz, który należał do najwybitniejszych – obok dekoracji pałacu królewskiego we Wrocławiu – kreacji fryderycjańskiego rokoka na Śląsku³⁹. Znana ze zdjęć archiwalnych, istniejąca przed 1945 r. dekoracja pałacowych pomieszczeń obejmowała przede wszystkim sale pierwszego piętra corps-de-logis, wśród nich zwłaszcza największą i najokazalszą z komnat Salę Srebrną (Silbersaal) [ilustr.] [ilustr.] oraz położoną tuż za nią galerię [ilustr.]. Zasadniczy wystrój zajmującego całą szerokość głównego ryzalitu Pokoju Srebrnego tworzyły niezwykle bogate, srebrzone bądź złocone sztukaterie w stylu wnętrz fryderycjańskich pałaców Poczdamu, aplikowane na ściany artykułowane za pomocą pilastrów korynckich dźwigających wydatne belkowanie, oraz na zwierciadlane sklepienie sali. Wyróżniający się element stanowiły motywy chinoiserie w formie scen rodzajowych zdobiących supraporty ponad trzema odcinkowymi portalami drzwiowymi. W każdym z przedstawień pojedyncza postać trzymała w dłoniach stylizowany chiński parasol bambusowy, tworzący rodzaj baldachimu wspartego po bokach na ozdobnych wolutach i liściach akantu, ramujących supraporty. Podobne „baldachimy” wieńczyły kompozycje roślinno-ornamentalne z motywem okrągłej pergoli wpisanej w rocaillowy kartusz ponad wypukło-wklęsłym profilem ram dwóch naprzeciwległych zwierciadeł ozdabiających marmurowe kominki. Dekoracje te dopełniały płyciny z drobniejszymi zwisami wolut i kwiatuszków (po bokach drzwi prowadzących do galerii) oraz panneaux pomiędzy pilastrami, utworzone przez delikatne listwy oplecione wicią akantową, u dołu spięte m.in. motywem muszli, u góry zaś przechodzące w fantazyjne, wolutowe „hermy”. Na ich głowach spoczywał iluzjonistyczny „baldachim” zasugerowanej w ten sposób „woliery” dla papug przysiadłych na wiszących uchwytach, dopełnionych kwiatową „trampoliną”. Z kolei fryz belkowania wypełniała charakterystyczna dla fryderycjańskiego rokoka na Śląsku (m.in. we wnętrzach wrocławskiego pałacu królewskiego, zamku w Leśnicy czy na ryzalicie pałacu w Bojadłach) girlanda ukwieconych łodyg, w tym wypadku występująca naprzemiennie z koszami owoców (w rodzaju „impostów” ponad pilastrami). Równie bogaty i wyszukany był wystrój sufitu nawiązujący do kompozycji Germaine’a Boffranda, w formie podwójnych kartuszy w narożnikach, z których dolny (wypełniony kiśćmi winogron wypadających z kosza oraz inicjałami) otaczała imitacja ażurowego parkanu „wspartego” na wolutach i rocaillach, górny zaś wypełniała kratka pergoli. Wypełnione kratką reliefowe dukty odchodzące od tych kompozycji zbiegały się w centralnym punkcie sufitu. Dekoracje ramowały rozmaite motywy roślinno-rocaillowe (wraz z postaciami ptaków) wyznaczające profilowane krawędzie plafonów, a także listwy, dodatkowo wybrzuszone i wzbogacone motywem pergoli z pędami roślin i owocami na głównych osiach pomieszczenia. Mniej wystawny, choć równie wyrafinowany był wystrój galerii zlokalizowanej na tyłach Sali Srebrnej, przy elewacji ogrodowej pałacu. Dostępna z dwóch bocznych pomieszczeń (w amfiladowym ciągu) podłużna galeria, z naprzemiennym rytmem okien i zwierciadeł naprzeciw malowideł ściennych i panneaux, stanowiła późnobarokowo-rokokową reminiscencję wersalskiej Galerii Zwierciadlanej, choć bezpośrednim wzorem dla omawianego wnętrza była dekoracja sali balowej (audiencyjnej) pałacu królewskiego we Wrocławiu (1752–1753)⁴⁰. Pałacową galerię uznać można wręcz za zminiaturyzowaną wersję wrocławskiej sali balowej, z niemal identyczną artykulacją pionową ścian oraz obrazami w naściennych ramach i supraportach o tematyce rodzajowej bądź myśliwskiej – na podstawie doniesień Grundmanna można przypuszczać, że ich autorem był berliński malarz Augustin Dubuisson, twórca malowideł wrocławskich⁴¹ – a także pojedynczymi złoconymi motywami rocaille na suficie. Różnicę w stosunku do wrocławskiego pierwowzoru – oszczędnego w dekoracjach – stanowił znacznie bogatszy detal ornamentalny, zarówno w postaci ram malowideł i ozdób płycin (w Goszczu proste łuki odcinkowe zastąpiły bujne, asymetryczne ramy rocaillowe), jak i stiuków sufitowych. Uwagę zwracały zwłaszcza spiralne rozety oraz rocaillowe kartusze dopełnione ukwieconymi krzewami róży w narożnikach, m.in. ponad dwoma narożnymi kominkami i lustrami.

Dostępne zdjęcia archiwalne wskazują także, że skromniejsza rokokowa dekoracja sztukatorska – w formie niewielkich rozet bądź rocaillowych kartuszy – zdobiła również inne, obecnie trudne do identyfikacji pomieszczenia. Wśród nich na uwagę zasługuje zwłaszcza pokój dekorowany bujnymi rocaillami w narożach faset, poniżej gzymsu dodatkowo ozdobiony ściennymi tapiseriami z okresu renesansu, pochodzącymi być może z wyposażenia pierwszej rezydencji⁴². Na fotografiach widać ponadto, że ściany tego pomieszczenia oraz innych sal wyłożone były kurdybanami bądź ozdobnymi tapetami, wykonanymi zapewne w tym samym czasie co pozostałe rokokowe elementy wystroju. Jednolita stolarka drzwiowa poszczególnych komnat prezentowała cechy późnobarokowo-regencyjne – kontrastujące z bardziej „nowoczesną”, rokokową stylistyką stiuków – co zdaniem Grundmanna wskazywało na wykonanie elementów stolarskich przez śląskiego rzemieślnika równocześnie z budową pałacu⁴³.

Podobnie jak w wypadku architekta pałacu, źródła milczą na temat autorów wysokiej klasy artystycznej wystroju sztukatorskiego goszczańskiej rezydencji, który dotychczasowa literatura przedmiotu wiąże z twórcami dekoracji wnętrz pałacu królewskiego we Wrocławiu – nadwornymi artystami króla Fryderyka II: sztukatorem Johannem Michaelem Merckiem (1714–1784) oraz braćmi Johannem Michaelem Hoppenhauptem Starszym (1709–1769) i Johannem Christianem Hoppenhauptem Młodszym (1719–1785)⁴⁴. Günther Grundmann wspomina o zachowanych przed 1945 r. w archiwum pałacowym rysunkowych projektach dekoracji ściennych wnętrz, których autorstwo przypisuje Hoppenhauptowi mł. (szkice Sali Srebrnej) oraz jego starszemu bratu (projekty galerii)⁴⁵. Spośród tych rysunków znane są obecnie fotokopie (w zbiorach Instytutu Herdera w Marburgu) dwóch projektów dekoracji ściennej, sporządzonych przypuszczalnie dla Pokoju Srebrnego, o czym świadczy wykreślona na obu rysunkach charakterystyczna dlań tektoniczna forma ściany artykułowanej za pomocą pilastrów dźwigających belkowanie. W stosunku do zrealizowanego wystroju sali oba rysunki wykazują jednak daleko idące różnice, zarówno w opracowaniu detali architektonicznych (inaczej niż w ostatecznym dziele belkowanie na szkicach jest gierowane i w całości architektoniczne), jak i sztukatorskiego wystroju, co sugeruje, że stanowiły one warianty projektowe, względnie studia koncepcyjne dekoracji. W pierwszym wariancie wystroju przeważają elementy architektoniczne, takie jak wydatne pilastry (względnie kolumny) – osadzone na wysokim cokole i zwieńczone impostami – oraz arkadowe wnęki, z których największa środkowa zawiera w sobie zamknięty łukiem odcinkowym portal wejścia i supraportę (?), mniejsze zaś wysmukłe nisze. Wspomniane detale, na rysunku zakomponowane na kształt łuku triumfalnego, nadają omawianemu projektowi późnobarokowo-klasycystyczny charakter (odpowiadający zewnętrznej architekturze goszczańskiego pałacu), natomiast rokokowa dekoracja ogranicza się jedynie do fantazyjnych kapiteli pilastrów i aplikowanych w zwieńczeniu arkad lub wokół nisz pojedynczymi motywami rocaille i pędami roślinnymi. Zyskuje ona przewagę w drugim projekcie – bliższym ostatecznej realizacji – w którym arkadowe wnęki zastąpił rozbudowany asymetryczny kartusz ponad portalem oraz dwa warianty panneaux, u dołu ozdobionych motywami rocaille oraz zwieńczonych wydatnymi rocaillowymi grzebieniami, spod których zwisają gałązki winogron lub bukiety kwiatów. Wystawna forma obu wariantów płycin wyraźnie nawiązuje do rokokowego wystroju Pokoju Koncertowego w pałacu Sanssouci projektu Johanna Augusta Nahla, zrealizowanego przez Hoppenhaupta st. i Johanna Michaela Mercka w latach 1746–1747, w szczególności rocaillowych ram luster o niemal identycznym zwieńczeniu. Na obu rysunkach projektowych czytelne są jednak przede wszystkim elementy dekoracyjne charakterystyczne dla twórczości Johanna Christiana Hoppenhaupta⁴⁶, co pozwala przypisać mu autorstwo tych projektów. On też przypuszczalnie odpowiadał za ostatecznie zrealizowaną (zapewne przy współpracy Mercka) formę dekoracji Pokoju Srebrnego, bowiem – jak zauważają Grundmann i Kalinowski – jego wystrój wykazuje bliskie analogie do elementów dekoracyjnych zastosowanych przez Hoppenhaupta mł. w Pokoju Woltera (1752–1753) w Sanssouci⁴⁷. Niemal identyczne w Goszczu i Poczdamie są zwłaszcza motywy papug na wiszących obręczach, girland bądź zwisów owocowo-kwiatowych, a po części zbliżone także płycinowe podziały ścian. Z kolei stylizowane hermy „podtrzymujące” baldachimy w zwieńczeniu panneaux stanowią powtórzenie identycznego motywu wprowadzonego przez Johanna Christiana w dekoracji drzwi Sali Marmurowej poczdamskiej rezydencji. Podobnie jak w wypadku omawianych rysunków, również w zrealizowanym wystroju Sali Srebrnej dostrzegalne są inspiracje poczdamskim Pokojem Koncertowym Nahla, które niewątpliwie wpłynęły na formę stiuków sufitowych, z motywami rocaille, owoców, kwiatów i stylizowanych pergoli. Rokokowe motywy ornamentalne obecne we wnętrzach poczdamskiej rezydencji Fryderyka II niewątpliwie oddziałały także na dekorację galerii pałacu w Goszczu, której forma architektoniczna – obok wspomnianych już nawiązań do sali audiencyjnej zamku królewskiego we Wrocławiu – przypomina rozplanowanie galerii pałacu Sanssouci, z dwoma narożnymi kominkami. Stiukowe motywy rocaille na suficie są jednak najbliższe wnętrzu z wrocławskiej rezydencji, dziełu Johanna Michaela Hoppenhaupta st. i Johanna Michaela Mercka, zapewne odpowiedzialnych również za realizację omawianego pomieszczenia w Goszczu. Do potencjalnych współwykonawców wystroju (zewnętrznego i wewnętrznego) zaliczyć można również rzeźbiarza Georga Franza Ebenhecha – częstego współpracownika braci Hoppenhauptów, niewykluczone, że autora delikatnych rzeźb personifikacji oraz puttów w zwieńczeniu trzech ryzalitów fasady – a także wrocławskiego sztukatora Dominicusa Mercka⁴⁸. Ten ostatni mógł być m.in. twórcą sztukaterii na pałacowych elewacjach, które w znacznym stopniu przypominają późniejsze samodzielne realizacje Dominicusa na pruskim Śląsku – stiuki w kaplicach wschodnich kościoła opackiego w Henrykowie (1761–1764), a zwłaszcza na elewacjach pałacu w Bojadłach (lata 60. XVIII w.)⁴⁹, a także pomocnikiem Johanna  Michaela Mercka przy realizacji sztukaterii wnętrz⁵⁰. Dostrzegalne analogie pomiędzy pracami obu sztukatorów sugerują powiązania warsztatowe między nimi; nie można wręcz wykluczyć, że twórcy ci byli ze sobą spokrewnieni, choć w obecnym stanie badań problem ten wymaga dalszego rozpoznania źródłowego.

Obecne niemal całkowite zniszczenie wystroju wnętrz goszczańskiego pałacu poważnie utrudnia szczegółowe analizy stylistyczno-krytyczne, jednakże porównanie znanych ze zdjęć archiwalnych stiuków Sali Srebrnej czy galerii z innymi, potwierdzonymi dziełami Johanna Christiana Hoppenhaupta i Johanna Michaela Mercka pozwala przypuszczać, że ich prace dla pałacu w Goszczu stanowiły ważny etap w artystycznej działalności obu twórców. Niektóre z rozwiązań formalnych dekoracji zastosowanych w Goszczu powtórzyli oni bowiem w wystroju wnętrz Nowego Pałacu w Poczdamie (1763–1769). Dobitnym przykładem jest Czerwony Pokój Adamaszkowy (Rote Damastkammer), którego dekoracja sufitu pod wieloma względami jest niemal identyczna z opracowaniem sklepienia Sali Srebrnej. Dotyczy to zwłaszcza narożnych kompozycji ornamentalnych (zbiegających się w centralnej rozecie) złożonych ze zdwojonych kartuszy, wolut i zróżnicowanych wariantów rocaille czy motywów pergoli. Przy górnych listwach ramujących fasety wprowadzone zostały ponadto analogiczne jak w Goszczu motywy roślinno-owocowe ujęte od dołu półkolistą „pergolą”, a u góry dodatkowo zwieńczone umownym baldachimem, przypominającym zwieńczenie supraport i zwierciadeł Pokoju Srebrnego. Zbieżności z dekoracją śląskiej rezydencji doszukać się tu można także m.in. w zdobiących ściany girlandach kwiatowych czy ukwieconych, „koszowych” wazonach w supraportach.

Równie wartościowe co wystrój sztukatorski i malarski wnętrz pałacu w Goszczu było jego wyposażenie ruchome znane ze zdjęć archiwalnych⁵¹, na które składały się przede wszystkim rokokowe meble, wśród nich m.in. bogato intarsjowane: witryna (wypełniona ozdobną porcelaną) i szafa oraz komody o urozmaiconym profilu, z rocaillowymi okuciami. Meble te niewątpliwie powstały w zbliżonym czasie co dekoracje pałacowych pomieszczeń; artystyczna forma oraz klasa wykonania tych pierwszych przywodzi na myśl również umeblowanie wnętrz rokokowych rezydencji królewskich w Poczdamie i Berlinie. Na fotografiach widoczne są także inne XVIII-wieczne elementy wyposażenia pałacu, takie jak późnobarokowe lustro weneckie w bujnej akantowej ramie z figurkami puttów, czy prostsze w formie intarsjowane krzesła i stoły, jak też różnego rodzaju obrazy, w tym portrety i weduty fantastyczne w stylu weneckim. Zachowane archiwalne inwentarze z lat 1762–1763 wskazują, że na wyposażeniu rezydencji w Goszczu znajdowały się nadto liczne wyroby i naczynia srebrne, w tym m.in. elementy zastawy stołowej, sztućce, talerze (w tym kredensowe), patery, serwisy do parzenia herbaty i kawy, jak również żyrandole czy różnej wielkości lichtarze pokojowe⁵². Część z tych sprzętów została zakupiona w 1759 r. we Wrocławiu, inne sprowadzono w roku 1763 z Augsburga⁵³. Przypuszczalnie starsze przedmioty (w tym złocona broszka należąca dawniej do hrabiny Amalii von Dohna) należały do pałacowych sreber sprzedanych w 1761 r.⁵⁴ Archiwalne fotografie wskazują, że jeszcze około 1944 r. na wyposażeniu pałacu pozostawały obiekty takie jak rokokowe świeczniki, lichtarze i ozdobne żyrandole, które po części można identyfikować z XVIII-wiecznymi nabytkami wymienionymi w inwentarzach, nadto starsze naczynia z XVII w. (być może ocalone z pierwszego pałacu). Do innych elementów wyposażenia należała waza w stylu klasycystycznym z pocz. XIX stulecia, jak też przykłady barokowego szkła artystycznego (np. grawerowane kielichy). Ze zdjęć wiadomo również, że w jednym z pomieszczeń pałacu znajdowała się zbrojownia z bogatym arsenałem broni palnej (zapewne z XVII–XVIII w.) oraz barokowymi zbrojami płytowymi i szablami. Wszystkie wspomniane elementy wyposażenia pałacu są obecnie zaginione; nie można jednak wykluczyć, że dziełem rzemieślników zatrudnionych przy dekorowaniu i wyposażaniu rezydencji w XVIII w. były także zbliżone stylistycznie elementy wyposażenia kościoła katolickiego w Goszczu – zachowane do dzisiaj in situ – takie jak np. rokokowe sakramentarium ścienne [ilustr.] w formie drewnianej, intarsjowanej szafki czy srebrna wieczna lampka [ilustr.] ozdobiona motywami rocaille.

Kompozycyjnym dopełnieniem późnobarokowo-rokokowego założenia rezydencjonalnego stał się parterowy ogród ozdobny na tyłach pałacowego korpusu, przypuszczalnie założony w czasie zbliżonym do budowy pałacu. Brakuje archiwalnej ikonografii pozwalającej rekonstruować wygląd owego Lustgarten, którego istnienie poświadczają jedynie ślady w terenie (zob. niżej). Niewielki ogród ozdobny (w XIX–XX w. zw. Naschgarten) założono również w północnej części założenia, pomiędzy korpusem, kościołem i oranżerią⁵⁵. W skład rezydencji Heinricha Leopolda von Reichenbacha wchodził ponadto drewniany pałacyk myśliwski [ilustr.] [ilustr.], wybudowany około lat 1750–1760 w lesie pod Twardogórą, w obrębie dóbr goszczańskich (Waldhaus bei Festenberg), zniszczony po 1945 r. Wzniesiony na rzucie ośmioboku pałacyk tworzyła wieżowa część centralna, nakryta dachem mansardowym, z czterech boków symetrycznie ujęta mniejszymi pawilonami o dachach tróspadowych. Skromne opracowanie deskowanych elewacji wyróżniały jedynie okna części centralnej – zamknięte łukiem odcinkowym – oraz trójkątne naczółki wieńczące ściany narożne pomiędzy pawilonami. Z prostotą architektury zewnętrznej kontrastował okazały wystrój reprezentacyjnego salonu wewnątrz oktogonu, wyposażonego w kominki, ozdobne portale drzwiowe i dekoracje ścienne (zapewne uzupełniane w XIX w.) oraz okalającą salę galerię o profilowanej balustradzie ozdobionej motywami trofeów myśliwskich, wreszcie późnobarokowe malowidła iluzjonistyczne, imitujące podziały architektoniczne górnych partii ścian oraz sklepionego sufitu⁵⁶. Unikatowa, centralna forma budowli w uproszczeniu przypomina rozwiązanie głównej części pałacu myśliwskiego Stupinigi (1729–1733) Filippa Juvarry, choć do bezpośrednich wzorów leśnej posiadłości Reichenbachów mógł należeć np. niezachowany pałac w pobliskim Pokoju (1752–1757), również zaplanowany jako budowla centralna⁵⁷.

Po śmierci Heinricha Leopolda w 1775 r. wolne państwo stanowe Goszcz objął jego najstarszy syn, hrabia Heinrich III von Reichenbach (1731–1790)⁵⁸. Heinrich III niewątpliwie był postacią o równie szerokich horyzontach i pozycji co jego ojciec; wykształcony w Akademii Rycerskiej w Legnicy, w 1750 wyruszył w podróż po Europie (odwiedzając m.in. Francję, Holandię i liczne dwory niemieckie); należał do zakonu joannitów, posiadał tytuł kanonika w Magdeburgu. Po ojcu odziedziczył godność pocztmistrza Śląska i predykat Excellenz, w 1775 uzyskał nadto polski indygenat⁵⁹. Przejąwszy rządy w Goszczu hrabia sukcesywnie powiększał odziedziczony majątek, m.in. o nabyte klucze dóbr Brzostowo (1779) i Kraśnice (1785), a także zakupione w 1789 dobra Drołtowice z koloniami Radzynie (Radine) i Zawadzie (Dyhrnfeld); z kolei w 1776 r. odziedziczył (po śmierci bratanka Heinricha Ernsta) klucz dóbr Branice (Branitz)⁶⁰. Za jego rządów dobra goszczańskie w dalszym ciągu przeżywały gospodarczy rozwój; w 1779 r. teren państwa stanowego zamieszkiwało 6042 poddanych, w tym 465 kupców, rzemieślników, artystów i profesjonalistów⁶¹. W 1787 r. Friedrich August Zimmermann odnotowuje, że w granicach wsi Goszcz znajdował się pałac – stała siedziba wolnego pana stanowego hr. Reichenbacha – folwark, owczarnia i 4 mieszkania oficjalistów dworskich (4 Offiziantenwohnungen), ewangelicki kościół dworski (1 evangelische Schloβkirche), katolicki kościół parafialny, 5 budynków należących do parafii (5 Pfarr- und Wiedemuthshäuser), szkoła, 2 gospodarstwa kmiece, 27 zagrodniczych (Frey- und Dreschgärtnerstellen), 1 gospodarstwo półkmiece (Halbbauer), 8 domów kolonistów, 7 wolnych parcel, leśniczówka, dom gminny, 3 młyny wodne, 1 dom chałupnika oraz fabryka jedwabiu; autor odnotował również przysiółek Troska (z młynem wodnym i 6 posesjami) i folwark Czodrok (Czodrock), złożony z folwarku, wytwórni sukna oraz 2 młynów papierniczych z zakładami przerobu szmat (na potrzeby papierni)⁶². Pośród rzemieślników zamieszkujących wieś wymienieni zostali: 4 młynarze, 2 papiernicy, 1 folusznik (Tuchwalker), 2 piekarzy, 1 browarnik, 1 gorzelnik, 1 bednarz, 1 rzeźnik, 4 tkaczy lnu, 1 malarz, 2 murarzy, 1 krupiarz (Gräupner), 2 czerwonoskórnicy (2 Rothgerber), 1 kowal, 2 krawców, 2 kominiarzy, 2 szewców, 1 siodlarz, 2 stolarzy i 1 garncarz; łącznie 99 „dymów” (Feuerstellen) i 676 mieszkańców⁶³.

W 1790 r. rządy w goszczańskim państwie stanowym objął najstarszy syn Heinricha III, hrabia Heinrich Gottlob von Reichenbach (1768–1816), dyplomata i urzędnik w służbie króla pruskiego, który obdarzył go w 1811 r. tytułem Excellenz⁶⁴. Rozwijał on przemysł papierniczy zarówno w Goszczu, jak i w papierniach Zalesie i Duchowe na terenie departamentu poznańskiego⁶⁵. W 1805 r. gospodarczy potencjał państwa stanowego tworzyły: papiernia w przysiółku Szczodrak (Czodorock), bielarnia w Moszycach, 2 zakłady przerobu sukna w Starej Twardogórze i Szczodraku, a także kuźnica miedzi w Goszczu i tartak w Wesółce⁶⁶. Za rządów kolejnego pana stanowego, hrabiego Heinricha Gottloba Gustava von Reichenbach (1801–1869, dziedzica majątku od 1816 r.) w 1845 r. w Goszczu odnotowane zostały: 2 pańskie folwarki, 1 browar, 1 gorzelnia, 4 młyny wodne, 2 młyny papiernicze, 1 wiatrak holenderski, 2 tartaki, 1 młyn kieratowy, 1 zakład darcia szmat, 1 zakład przerobu szmat, 1 pańska cegielnia, 14 krosien tkackich, 33 rzemieślników, 4 kupców, 1 piec do wyrobu smoły, 1 piec do wyrobu dziegciu oraz 1 młyn do wyrobu mączki kostnej i kartoflanej na miejscu dawnej kuźnicy miedzi⁶⁷.

Znaczącą postacią w dziejach goszczańskiej rezydencji i majątku był hrabia Heinrich Raphael von Reichenbach (1865–1946), wnuk Heinricha Gottloba Gustava, syn dyplomaty Bogdana Heinricha Ernsta (1827–1867). Wykształcony w gimnazjum francuskim w Berlinie, następnie (od 1883 r.) na studiach w Bonn i Getyndze, podjął pracę w administracji państwowej we Wrocławiu; miał tytuł generalnego pocztmistrza Śląska, był członkiem zakonu joannitów, od 1894 r. starszym ziemskim powiatu Goszcz, a od 1905 r. członkiem sejmu śląskiego⁶⁸. Spod jego pióra wyszła monografia historyczna rodu Reichenbach⁶⁹. Od 1869 r. był formalnym dziedzicem goszczańskiego majątku i państwa stanowego, w pełni samodzielny zarząd nad posiadłościami uzyskując w 1893 r.⁷⁰ Przed tym rokiem, w drugiej połowie XIX stulecia, dokonywano modernizacji gmachu pałacowego w drugiej połowie XIX stulecia. Prace te zapewne najpierw objęły częściową wymianę stolarki okiennej (na zdjęciu sprzed 1886 r. widoczne są XIX-wieczne, „neoromańskie” maswerkowe okna pierwszej kondygnacji) oraz być może dostawienie neobarokowego w formie portyku⁷¹. Potwierdzona w literaturze jest dokonana w latach 1886–1888 przebudowa i modernizacja pałacu pod kierunkiem wrocławskiego architekta i radcy budowlanego Karla Schmidta⁷² [ilustr.]. Wówczas powstały nowe lukarny na dachach pałacu i skrzydeł łącznikowych⁷³ oraz neobarokowe kamienne mansardy poddasza łączników; wzniesiono ponadto werandę o cechach architektury klasycznej przy południowo-wschodniej elewacji korpusu oraz przebudowano i urządzono na nowo wnętrze westybulu, który zyskał m.in. płyciny pod dekoracyjne tynki (w ościeżach wnęk okiennych)⁷⁴. W tym czasie rozbudowano również kolumnowy portyk wejściowy dostawiając mu partię frontową stanowiącą zadaszenie podjazdu⁷⁵. Hans Lutsch wspomina dodatkowo o XIX-wiecznych uzupełnieniach sztukaterii pałacowych, których ciężka forma zatarła oryginalny kształt rokokowych stiuków⁷⁶. Przywołane przez Lutscha uzupełnienia dekoracji stiukowych bez wątpienia dotyczą nieobecnych na zdjęciu sprzed 1886 r. neorokokowych sztukaterii fasady: ozdobnego kartusza herbowego ponad środkowym oknem ryzalitu oraz towarzyszących mu pseudorocaillowych form w partii fryzu, jak również stiuków ponad oknami dolnej kondygnacji [ilustr.]. Ozdoby te powstały najpewniej w trakcie modernizacji z lat 1886–1888; wówczas też przypuszczalnie uzupełniono uszkodzone stiuki ponad oknami piano nobile oraz w tympanonach ryzalitów bocznych. W ramach omawianych prac remontowych mogły zostać wykonane również neorokokowe sztukaterie niektórych wnętrz, widoczne na zdjęciach archiwale zbiorów Instytutu Herdera. XIX-wieczne przekształcenia rezydencji objęły również ogrody, które uzupełnione zostały o rozległy park krajobrazowy założony już w pierwszej połowie stulecia, następnie rozbudowany po 1850 r. [ilustr.] [ilustr.] (zob. rozdział Opis parku).

Kolejne zmiany w wyglądzie pałacu nastąpiły w pierwszej dekadzie XX w. Świadectwem prac remontowych z tego czasu jest kosztorys naprawy tynków i stiuków z 1908 r.⁷⁷. Wedle ustaleń Artura Kwaśniewskiego w tym czasie, obok naprawy stiuków, murów i tynków budowli, wzniesiono również nową neobarokową werandę przy elewacji południowo-wschodniej, dokonano naprawy bądź wymiany portali wejścia głównego i ogrodowego oraz dokonano daleko idącego remontu pomieszczenia westybulu; polegał on na wykonaniu nowych stiukowych głowic pilastrów oraz nowego neorokokowego kominka w północnym narożniku, przypuszczalnie z wykorzystaniem starszych barokowych rzeźb atlantów, być może pierwotnie umieszczonych po bokach głównego portalu wejściowego⁷⁸. Za rządów syna Heinricha Raphaela, hrabiego Christopha Heinricha (1900–1990) – wolnego pana stanowego w latach 1938–1945)⁷⁹ dokonano ostatniego znaczącego remontu goszczańskiej rezydencji w latach 20. i 30. XX w. Obejmował on m.in. wymianę niektórych elementów konstrukcyjnych wnętrz budowli, naprawy sztukatorskich stropów Sali Srebrnej i galerii a także wymianę stropu portyku na żelbetowy⁸⁰.

Pałac opuszczony w 1945 r. przez dotychczasowych właścicieli stał się miejscem czasowego stacjonowania wojsk radzieckich, następnie obiekt przejęły lokalne władze polskie⁸¹. W tym czasie postępowała stopniowa dewastacja i grabież wnętrz pałacowych. W grudniu 1947 lub 1948 r. w niewyjaśnionych okolicznościach wybuchł pożar (przypuszczalnie w wyniku celowego podpalenia, mającego zatuszować ślady plądrowania), który całkowicie strawił korpus pałacu oraz częściowo skrzydło łącznikowe po lewej stronie⁸². W latach 1945–1957 dewastacji uległy także oranżeria i poewangelicki kościół pałacowy⁸³ [ilustr.]. Pomimo tych zniszczeń pod koniec lat 50. XX w. podjęto prace mające na celu odbudowę pałacu na ośrodek wczasowo-szkoleniowy pracowników PGR⁸⁴. Inwestorem był Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków w Warszawie⁸⁵, który zlecił Przedsiębiorstwu Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków we Wrocławiu sporządzenie w latach 1957–1958 bogatej dokumentacji studialnej, pomiarowej i projektowej. W ramach tych prac w 1957 r. powstało studium historyczno-architektoniczne pałacu autorstwa Mariana Kutznera, przewidziane jako materiał pomocniczy i wskazówki do projektowanej odbudowy zabytku⁸⁶. W listopadzie tego samego roku opracowana została przez J. Rachwalskiego (głównego projektanta odbudowy) z zespołem dokumentacja inwentaryzacyjna wraz z dołączonymi szczegółowymi rzutami i rysunkami technicznymi korpusu pałacowego, skrzydeł łącznikowych i oranżerii⁸⁷.

Wymienione materiały (w szczególności załączone zdjęcia i rysunki pomiarowe elewacji oraz częściowo wnętrz) obrazują stan zachowania pałacu w 1957 r. Wynika z nich, że wypalony korpus oraz lewe skrzydło wskutek pożaru pozbawione były wówczas dachu, stropów, klatek schodowych, stolarki drzwiowej i okiennej oraz uzbrojenia (centralnego ogrzewania, kanalizacji itp.); miejscami przetrwały jednak sklepienia na parterze. W zagruzowanych wnętrzach zachowane były szczątki tynków oraz zniszczonej sztukaterii; w hallu istniały resztki dekoracji architektonicznej o podziałach znaczonych pilastrami z kapitelami kompozytowo-rokokowymi, a w północno-zachodnim narożniku pomieszczenia stał jeszcze omówiony wyżej neorokokowy kominek. Na piętrze w reprezentacyjnej Sali Srebrnej znacznie bardziej niż obecnie czytelne były pozostałości rokokowej sztukaterii w formie ściennych panneaux oraz dekoracji roślinnej fryzu, zaś w pobliżu północno-zachodniego narożnika sali znajdował się rokokowy kominek. Ślady rokokowego wystroju – gzymsowanie podstropowe, ślady panneaux na ścianie północnej, resztki obramień kominków i fragmenty rocailli w narożach resztek sklepienia – czytelne były również w galerii; ponadto pojedyncze ornamenty rocaille miały się znajdować nad otworami drzwiowymi wschodniej i zachodniej izby drugiego traktu na parterze⁸⁸. W omawianym okresie istniały również mury konstrukcyjne wypalonego łącznika pałacu z oranżerią, zachowaną w całości i użytkowaną jako magazyn budowlany⁸⁹. Rozległe połacie dachu budowli pozbawione były jednak pokrycia; nieszczelność dachu spowodowała częściowe przegnicie i zawalenie się drewnianych stropów. Zachowane wewnątrz stiuki były natomiast poobijane⁹⁰.

Dokumentacja związana z odbudową pałacu w Goszczu obejmuje także projekty budowlane, wśród nich projekt wstępny z 1957 r. wraz ze sporządzonymi na podstawie inwentaryzacji szczegółowymi rysunkami projektowymi⁹¹ oraz powstały rok później projekt konstrukcyjny, z dokładnymi obliczeniami statycznymi na potrzeby nowej więźby dachowej oraz stropów poszczególnych kondygnacji i pomieszczeń, a także dołączonymi rzutami budowli⁹². Projekt odbudowy pałacu autorstwa J. Rachwalskiego, przy współpracy J. Burka i St. Wojdona, przewidywał odtworzenie zewnętrznej bryły korpusu oraz lewego skrzydła łącznikowego w pierwotnym kształcie, z zastosowaniem dachów mansardowych (na wzór zachowanych w skrzydłach bocznych), a we wnętrzach corps-de-logis – rekonstrukcję dwóch klatek schodowych, sali balowej i galerii w uproszczonej formie, tj. poprzez zachowanie zasadniczego podziału architektonicznego i dostosowanie wewnętrznego układu funkcjonalnego do nowych potrzeb, przy skromnym wyposażeniu pozostałych wnętrz⁹³. W projekcie zaplanowano również funkcję poszczególnych wnętrz po odbudowie, w tym m.in. pomieszczeń parterowych na biura, na piętrze Sali Srebrnej na świetlicę – salę gier, galerii jako sali wystawowej, a także sale wykładowe, laboratoria, magazyny, kuchnię, umywalnie, sanitariaty oraz pomieszczenia mieszkalne dla zakwaterowania wczasowiczów (w skrzydłach bocznych)⁹⁴. Zaproponowany projekt odbudowy obiektu ostatecznie nie doczekał się realizacji; w materiałach konserwatorskich odnaleźć można jedynie informację o przeprowadzonych w latach 1957–1960 pracach zabezpieczających budynku pałacu, polegających na częściowym zabezpieczeniu korony murów i zamurowaniu otworów okiennych pierwszej kondygnacji⁹⁵. 

Wykonane w 1957 r. fotografie pałacu i jego otoczenia dowodzą jednak, że wraz z tworzeniem dokumentacji inwentaryzacyjnej i projektowej podjęto również roboty budowlane. Na zdjęciach widać bowiem, że wokół pałacowego korpusu (z prowizorycznie zamurowanymi oknami przyziemia) oraz lewego skrzydła łącznikowego wydzielono ogrodzony teren, na którym gromadzono w dużej ilości materiały budowlane, przede wszystkim drewniane belki oraz deski, przewidziane zapewne do wykonania nowej więźby dachowej i stropów. Z nieznanych powodów (być może braku wystarczających środków) prace te zostały przerwane najpóźniej ok. 1960 r.⁹⁶, zaledwie po odtworzeniu niewielkiego fragmentu dachu ponad bramą w lewym skrzydle łącznikowym.

Od tego czasu zrujnowany korpus pałacu systematycznie niszczał narażony na działanie czynników atmosferycznych oraz rozkradany zarówno z resztek dawnego wystroju (po 1957 r. z hallu zniknął m.in. neobarokowy kominek), jak i zwiezionych na miejsce materiałów do odbudowy (w tym także z cegieł w oknach parteru, później zamurowanych ponownie). Coraz większej dewastacji ulegała oranżeria, która w latach 60. XX w. popadła w ruinę – w 1966 r. całkowicie zniszczone były więźba i pokrycie dachowe⁹⁷. Przypuszczalnie w tym samym roku dokonano rozbiórki tej budowli (zapewne wraz z łącznikowym skrzydłem ogrodowym)⁹⁸, zachowując jedynie fundamenty oraz późnobarokowy posąg Herkulesa z wnętrza, przeniesiony do Twardogóry. Dalsze zniszczenia dotknęły również nieużytkowany i pozbawiony opieki kościół dworski, który utracił większość wyposażenia, m.in. neogotycki ołtarz i organy; ponadto rozbite i sprofanowane zostały barokowe sarkofagi Reichenbachów. Przed 1984 r. (być może już ok. 1960 r.) świątynię zabezpieczono poprzez zamurowanie otworów okiennych i drzwiowych⁹⁹. Niezniszczone, choć częściowo przekształcone zostały oficyny pałacowe (w tym prawe skrzydło łącznikowe) i budynki gospodarcze wokół dziedzińca honorowego, po 1945 r. w większości zaadaptowane na mieszkania dla pracowników PGR Goszcz, następnie Zakładu Rolnego Goszcz, ówczesnych właścicieli zespołu pałacowego¹⁰⁰, za wyjątkiem kościoła dworskiego¹⁰¹.

Stan degradacji zespołu pałacowego utrzymywał się przez lata 90. XX w. oraz pierwszą dekadę następnego stulecia, wyłączywszy prace zabezpieczające i konserwatorskie przeprowadzone w 1995 r. w kościele pałacowym. Wykonano wówczas przede wszystkim remont dachu polegający na naprawie i konserwacji więźby, która otrzymała nowe pokrycie papą, deskami i dachówką karpiówką. Ponadto dokonano uzupełnienia ubytków muru oraz sporządzono opaskę betonową wokół kościoła¹⁰². Kolejnych poważnych prac remontowych i konserwatorskich zespół pałacowy doczekał się dopiero w latach 2013–2015, kiedy to Gmina Twardogóra (obecny administrator zabytku) wyremontowała ze środków Unii Europejskiej budynki dawnej stajni i maneżu z przeznaczeniem na Centrum Edukacyjno-Kulturalno-Turystyczne¹⁰³. W 2017 r. gmina podjęła działania mające na celu utworzenie w części wyremontowanych pomieszczeń Interaktywnego Muzeum Fotografii. W ramach projektowanej instytucji założono udostępnienie i wyeksponowanie kolekcji historycznego sprzętu fotograficznego, stworzenie pracowni fotografii, organizowanie kursów i warsztatów fotograficznych, przygotowywanie wystaw czasowych, a także ekspozycji poświęconej historii goszczańskiego pałacu i regionu¹⁰⁴. Wspomniane działania podjęto z inicjatywy Mirosława Emila Kocha, związanego ze Stowarzyszeniem św. Marii Magdaleny z Zawoni, które w 2015 r. przejęło na okres 10 lat budynek kościoła dworskiego z przeznaczeniem na działalność kulturalną (m.in. utworzenie domu pracy twórczej, sali koncertowej i wystawienniczej oraz miejsca spotkań i pracy dla artystów) w ramach projektu „Świątynia artystów”¹⁰⁵. Od tego czasu stowarzyszenie stało się aktywnym animatorem licznych wydarzeń kulturalnych organizowanych we wnętrzu świątyni, takich jak spektakle, koncerty, wystawy, jak również przyczyniło się do przeprowadzenia znaczących prac remontowych i konserwatorskich w budowli, wśród nich m.in. odtworzenia barokowej stolarki okiennej, kolejnego remontu dachu (z częściową wymianą zniszczonej więźby) oraz renowacji barokowego hełmu dzwonnicy¹⁰⁶. W stanie ruiny pozostaje natomiast w dalszym ciągu korpus główny pałacu, jedynie prowizorycznie zabezpieczony betonowym ogrodzeniem od strony dziedzińca i parku przy okazji prac remontowych w oficynach. Wobec obecnego zniszczenia lub zaginięcia wielu elementów architektonicznych bądź wyposażenia pałacu godna odnotowania w tym miejscu jest również inicjatywa nauczycieli i uczniów Szkoły Podstawowej nr 2 im. Jana Pawła II w Twardogórze, którzy co najmniej od początku lat 90. XX w. gromadzą w Izbie Regionalnej szkoły materiały ikonograficzne, pamiątki i inne artefakty związane z goszczańską rezydencją, w tym także szczątki jej wyposażenia.