Opis architektury i wystroju architektonicznego dworu - Zespół dworsko-parkowy w Dziewinie - Dziewin - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego dworu

Dwór założony jest na planie podkowy z dołączonym budynkiem od wschodu [ilustr.]. Część założona na planie podkowy zajmuje stronę zachodnią dworu i jest budynkiem właściwie jedno-, lub półtoratraktowym, składającym się z ośmiu pomieszczeń. Część północno-wschodnia, złożona z dwóch sklepionych krzyżowo pomieszczeń oddzielonych od siebie dawnym szczytem (z datą 1566⁴⁷), przerobionym na ścianę kominową, stoi pół kondygnacji niżej niż pozostała część dworu na planie litery L. W partii wschodniej tej części zaznacza się duża sala reprezentacyjna założona na planie kwadratu⁴⁸ [ilustr.]. Od jej zachodniej strony znajduje się spora sień wejściowa z klatką schodową oraz długie i wąskie pomieszczenie [ilustr.]. Jako jedyne w tej części zostało ono sklepione kolebką. Pozostałe pomieszczenia dysponowały sklepieniem krzyżowym z dekoracją pasową zrobioną ze stiuku [ilustr.] [ilustr.], a tylko reprezentacyjna sala i sień były wyposażone w stropy. W drugiej z nich znajdował się zdobiony w odciskane ornamenty roślinne strop z XIX wieku. [ilustr.].

Środek dziedzińca zajmuje ganek oraz wysoka klatka schodowa o planie wydłużonego prostokąta. W podziemiach znajdują się piwnice, które w zasadzie powielają układ przestrzenny przyziemia, z tym, że nie ma piwnicy pod salą reprezentacyjną.

Druga część dworu to dostawiony od wschodu dwutraktowy, symetryczny budynek z centralnie umieszczoną klatką schodową i symetrycznie rozplanowanymi pomieszczeniami po bokach klatki. [ilustr.] [ilustr.]

Z zewnątrz dwór był dwukondygnacyjny (klatka schodowa trzykondygnacyjna), z bardzo wysokimi dwuspadowymi dachami w części o planie podkowy (obecnie zniszczonymi), i niższym czterospadowym nad częścią najbardziej wysuniętą na wschód. [ilustr.] [ilustr.] Wygląd zewnętrzny dworu kształtowało dziesięć szczytów o różnorodnych formach. Ich wspólną cechą była wysoka ozdobność i stromość. Szczyty północno-zachodni i zachodni miały charakter schodkowy ze spływami; były podzielone gzymsami na cztery kondygnacje. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] Szczyt północno-wschodni miał dekorację pilastrową. [ilustr.] [ilustr.] Wykrój dłuższych spływów był tutaj bardziej fantazyjny, z charakterystycznymi wycięciami. Niezachowany szczyt wschodni miał analogiczną dekorację, z zastąpieniem spływów zwijanymi wolutami. [ilustr.] [ilustr.] Południowe szczyty w dachu miały formy skromniejsze – pilastry dzieliły szczyt na osie, zwieńczone trójkątnie. [ilustr.]

Poniżej szczytów przebiegał gzyms konsolkowy, którego pozbawiona jest tylko partia wschodnia budynku. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.]

Materiałem budowlanym jest cegła, piaskowiec oraz głazy narzutowe. W części wysokiej klatki schodowej i ganku spotkać można tylko cegłę. Na poddaszu do budowy mniejszych szczytów użyto konstrukcji szachulcowej. Stosowanie różnych materiałów skutecznie uniemożliwia odczytanie wątku murów.

Z dekoracji rzeźbiarskich pałacu pozostały trzy portale:

1. Pierwszy, umieszczony w skrzydle południowym od strony dziedzińca, o prostych formach kanelowanych pilastrów i umieszczonej nad nimi tablicy inskrypcyjnej z napisem: DIS HAVS IST ANGEFANGEN VND/ GEBAVET DVRCH DIE EDLEN EREN/VESTEN LASSEL SIGMVNDT VND WOLF/ KANICZER VNGESVNDERTE GEBRVEDER ZVE/ DIEBEN 15 UND IM 58 IOR GOT GEBE VNS/ VNSERN NOCHKOMLIGEN SEINEN/ REICHEN SEGEN ALHIE ZEITLICH VND/ DORT EWIGLICH AMEN GOTTES WORT BLEIBET EW⁴⁹. Obok inskrypcji znajdują się cztery kartusze herbowe: od lewej Kanitz, Nibelschuetz, Glaubitz, Kreckwitz. Portal wykonano z piaskowca⁵⁰.

2. Drugi, umieszczony obecnie w elewacji północnej skrzydła wschodniego (wcześniej do 1881 roku, ale też zapewne nie pierwotnie umieszczony w murze zamykającym dziedziniec) również z tablicą inskrypcyjną wspartą na dwóch butelkowych półkolumnach. Inskrypcja otacza umieszczony centralnie herb Kanitzów; jest pisana gotykiem: Wo gott der Herr zum haus/ nicht gibt seine guenst/ So arbeit Iderman/ umb sonst [w tym miejscu mini herb Kanitzów] Lassel und Wolff von/ Kanitz ungesonder/ten Gebrueder/ 1566⁵¹. Wykonany z piaskowca⁵². [ilustr.]

3. Trzeci, umieszczony we wschodnim skrzydle barokowym, w elewacji północnej; ma proste wyłamane uszakowate obramieniu z inskrypcją pisaną gotykiem: Nicht zu pracht, nicht vor lust, noch immer hir zu leben/ wird durch den Neuen Bau erweitert dieser orth;/ man sucht bequaemigkeit u. traegt die wohnung fort,/ zum zeugnuess, das wir hir als Pilgers Leuthe leben/ Ao 1700⁵³. Portal z piaskowca⁵⁴. [ilustr.] [ilustr.]

Dokładne rozwarstwienie budowli renesansowej przeprowadzili Ewa Różycka-Rozpędowska⁵⁵ oraz Jakub Jagiełło⁵⁶. Punktem kluczowym dla podziału datowania są dwie daty – na belce stropowej i na dawnym szczycie przerobionym na ścianę kominową. Na belce był napis: Gottes segen macht Reich. Alles Dinges eine Weite 1561⁵⁷. Według przytoczonej wcześniej inskrypcji portalowej budowę rozpoczęto w roku 1558. Z tego wynika, iż pierwszą część budowli, o planie litery L, wybudowano w latach 1558–61. Cześć ta wyraźnie wyróżnia się od innych, przede wszystkim tym, że jest założona na innej wysokości niż pozostałe partie budowli. Od zewnątrz da się także zauważyć dosyć potężny szew przebiegający między dwoma szczytami wschodnimi. Dekoracja dużych szczytów tej części, których było trzy, była bardzo podobna do siebie. Druga część budowli – jednoizbowe skrzydło wschodnie, datowane jest na ok. 1566⁵⁸. Trudno z tym się nie zgodzić, mając na uwadze datę na dawnym szczycie: 1566⁵⁹. Do tej daty znakomicie pasuje drugi portal z butelkowatymi kolumnami i datą 1566. [ilustr.] Szczyty opisywanej części różnią od starszych przede wszystkim podziałem pilastrowym oraz wolutami.

Trzeci etap prac prowadzony był w latach 1566–ok. 1580⁶⁰, a może i nawet do ok. 1600 roku⁶¹. Polegał na dostawieniu drugiej części wschodniej, analogicznej do części pierwszej, oraz na przeprowadzeniu muru z wieżyczką, zamykającego przestrzeń dziedzińca od północy. Dekoracja szczytu jest inna od pozostałych i miała przesunięte w wyższej kondygnacji szczytu pilastry, silniejsze podzielenie gzymsami oraz fantazyjny wykrój spływów.

Rozpatrywanie dekoracji dworu w Dziewinie wypada zacząć od odróżnienia elementów oryginalnych, pochodzących z XVI wieku, od nałożonych przez restaurację w latach 1860–81. W odróżnieniu oryginalnych elementów od późniejszych naleciałości bardzo pomaga rycina Alexandra Dunckera z 1860 roku, sprzed neorenesansowej przebudowy dworu⁶². [ilustr.] Podczas tej restauracji usunięto wykusze, wyburzono mur zamykający dziedziniec, przeniesiono znajdujący się w nim portal z roku 1566 do nowo zbudowanej klatki schodowej. Starszy portal umieszczono w nowo zbudowanym ganku wejściowym. Ponadto zmieniono wykrój niektórych okien oraz dodano nowe obramienia i dekoracje kominów. Szczyty pozostały bez większych zmian, co doskonale widać porównując litografię Dunckera ze stanem sprzed kilkunastu lat. Zmieniono tylko małe szczyty nad dziedzińcem, dodając im nowe podziały. To właśnie dokonana przebudowa neorenesansowa dostosowuje się w jakimś stopniu do charakteru budowli: klatka schodowa została zaopatrzona w podwieszany gzyms konsolkowy nawiązujący do pozostałych części dworu. [ilustr.]

O ile wiemy już, że architektura zachowała sporo elementów dekoracji renesansowej, o tyle trudniejsza jest sprawa z portalami. Najstarszy z nich, z roku 1558 zawiera starą tablicę, która niezbyt pasuje do poniższej prostej struktury pilastrowej. Być może podczas przenoszenia portalu w XIX wieku reszta ucierpiała w znacznym stopniu i nie nadawała się już do wykorzystania. Podobny problem dotyczy portalu z 1566 roku, z tym, że w tym przypadku wiemy, że wyglądał on podobnie przed 1860 rokiem⁶³. Najbardziej zniszczone jego elementy– węgary wyglądają na oryginalne, w przeciwieństwie do dość gładko opracowanych kolumn. [ilustr.] Także tablicę inskrypcyjną należy uznać za pierwotną i zachowaną. Zresztą, wymienianie zerodowanych elementów portali renesansowych w XIX w. było często praktykowane na Dolnym Śląsku, czego dobrym przykładem jest portal południowy kościoła pw. św. Marcina w Jaworze⁶⁴.

Dekorację architektoniczną dworu w Dziewinie należy uznać za bogatą i stosunkowo rzadko spotykaną. Mam tu na myśli połączenie typowego śląskiego szczytu schodkowego, jakich wiele w dworach renesansowych na tym terenie, oraz bardzo rzadko spotykanego na Śląsku podwieszanego gzymsu konsolkowego, zresztą wykonanego tutaj na trzy różne sposoby. Dla najstarszych konsol właściwie jedyną analogią jest podwieszany gzyms ratusza w Prusicach z drugiej połowy XVI w. W części dworu dziewińskiego powstałej po 1566 r. znajdziemy znacznie delikatniejszy, bardziej płaski i profilowany gzyms z rzadziej rozmieszczonymi konsolkami. Ta redakcja bliższa jest z kolei rozwiązaniom parrowskiego ratusza w Brzegu z lat 1572–74. Trzeci rodzaj gzymsu podwieszanego to XIX–wieczna próba dostosowania się do charakteru budowli. Taki gzyms znajdziemy na klatce schodowej.

Sam fakt zastosowania takiej dekoracji przywołuje na myśl środowisko włoskie⁶⁵, a zwłaszcza pałace Florencji (Palazzo Strozzi), Brescii, Ferrary (Palazzo Diamanti), Wenecji, Werony i wielu innych miast w północnych Włoszech. Stosowane tam były na skalę masową w 2 połowie XV i 1 połowie XVI w. Na Śląsku gzymsy takie, obok wspomnianych wyżej analogii, pojawiły się właściwie tylko w ratuszu w Lwówku Śląskim. Na terenie Polski nie występują raczej przed 1575 rokiem (kolegiata w Zamościu), a powszechnie stosował je dopiero Santi Gucci (kaplica św. Anny w Pińczowie, ok. 1600).

Z kolei niektóre szczyty (z lat 1566–1600) dworu w Dziewinie również nawiązują architekturą do ratusza w Brzegu (pilastry). Czy w takim razie można przypisać autorstwo Jakuba Parra do ostatniej (1566–1600) lub przedostatniej (1561–66) renesansowej rozbudowy dworu w Dziewinie? Myślę, że jest to bardzo prawdopodobne. Nie ulega wątpliwości również włoska geneza najstarszej części dworu (1558–61), a jej projektanci mogli być również związani z warsztatem Parrów. Dzięki temu dwór w Dziewinie należał do wyjątkowych budynków łączących śląskie tradycje (szczyty) z tendencjami architektonicznymi wywodzącymi się z Włoch.

Warto wspomnieć o niezachowanym wystroju wnętrza. Jeszcze na początku XXI w. można było oglądać wszystkie sklepienia kolebkowo-krzyżowe ze stiukową dekoracją pasową, powstałą prawdopodobnie jeszcze w XVI w. lub nieznacznie późniejszą (analogiczne znajdują się na zamku i w ratuszu w Brzegu), obecnie zachowała się tylko ich część w zachodnim skrzydle. [ilustr.] [ilustr.] Istniał także XIX–wieczny strop drewniany ze sztancowaną dekoracją kwiatową. W latach 70. XX w. zachowane były drewniane drzwi i boazerie oraz kominek (XIX w.).

W okolicy dworu w Dziewinie zachowało się kilkanaście budynków folwarcznych i parkowych. [ilustr.] Na teren dziedzińca folwarcznego prowadzi brama z końca XVIII lub początku XIX w. [ilustr.] Do końca XIX w. dwór odgrodzony był od folwarku murem kurtynowym, który został rozebrany zapewne w czasie dużej rozbudowy folwarku.

Najbardziej stylowy jest pawilon ogrodowy, obecnie chlewik, stojący przy pałacu. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] Ewa Różycka-Rozpędowska datowała go na XIX wiek⁶⁶, a Karol Guttmejer nawet na 2 połowę XIX wieku⁶⁷. Tymczasem pawilon ten uwzględniony został już na planie z 1772 roku⁶⁸. Jeżeli wziąć pod uwagę fakt, iż szczyt pawiloniku ma ten sam rodzaj dekoracji, co szczyty najstarszej części pałacu, można wysunąć hipotezę, że pochodzi on z XVII, a może nawet z XVI wieku⁶⁹. Wskazuje na to także wątek ręcznie obrabianych cegieł użytych do budowy tego budynku. Przypuszczalnie mamy więc do czynienia ze starą kordegardą lub rodzajem budynku bramnego.

Drugi budynek, pełniący być może funkcję spichlerza, powstał zapewne w XVII lub w XVIII wieku⁷⁰, ale na pewno przed 1772 rokiem, gdyż także pojawia się na wspomnianym planie. Forma budynku jest dość nietypowa – ażurowa cienka ściana z kilkoma masywnymi skarpami grubości ponad 1,5 metra. Obecnie budynek jest w stanie daleko posuniętej ruiny. [ilustr.]

Dookoła dworu znajdują się poza tym⁷¹:

1. dwojak lub dom ogrodników z początku XX wieku
2. czworak z przełomu XIX i XX wieku
3. dom administratora z połowy XIX wieku [ilustr.]
4. dwie oficyny z 2 połowy XVIII wieku
5. stajnia koni wierzchowych, po 1935 roku⁷²
6. stodoła z 1 połowy XIX wieku
7. obora z przełomu XIX i XX wieku
8. zespół folwarczny w centrum wsi ok. 1868