Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół dworsko-parkowy w Dziewinie - Dziewin - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

Ustawienia

Środkowego Nadodrza
Fundacja Pałac Bojadła

Wyszukiwarka

Dziewin

Zespół dworsko-parkowy w Dziewinie

gm. Ścinawa, pow. lubiński

Jakub Jagiełło

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Osobny akapit należy się nazwie miejscowości, która miała dosyć różne warianty pisowni. Występowały wersje: Devin – 1250 r.1, Dobin – 1376 r.2, Debyn – 1493 r.3, Dieben – 16174, Dieban – do 1945r., Dybowo – po 1945r., inne wzmiankowane – Dybo, Dyban, Dewyn5. Także obecnie trudno ustalić jedną wspólną nazwę miejscowości: Dziewień, Dziewiń, Dziewin.

Decydujące znaczenie dla Dziewina miała istniejąca przez 422 lata (1508–1930) przeprawa promowa do przeciwległych Tarchalic (Tarxdorf). To, oraz usadowienie miejscowości nad samą rzeką (dziś koryto wygląda nieco inaczej, ale pozostały starorzecza), stanowiło o dosyć dużym znaczeniu tej w sumie niewielkiej miejscowości. Obecnie w Dziewinie mieszka około 110 mieszkańców.

Dziewin jest starą miejscowością, położoną na skarpie nadodrzańskiej, na lewym brzegu Odry. W odległości zaledwie 5 km w kierunku północnym znajduje się Ścinawa, niegdyś znaczący ośrodek miejski.

Według niepotwierdzonych źródeł osada Dziewin po raz pierwszy pojawiła się około roku 800 i była wzmiankowana jako słowiańskie osiedle rybackie6. Kolejne informacje pochodzą dopiero z XIII w. W 1209 roku książę głogowski Henryk II włączył miejscowość Dziewin wraz z innymi okolicznymi wioskami pod zwierzchnictwo kościoła farnego w Ścinawie7. Nie wiadomo, jak dużą miejscowością był wtedy Dziewin, ale możemy przypuszczać, iż nie miał jeszcze swojego kościoła. Z 1250 roku pochodzi wzmianka w księgach klasztornych Henrykowa o Dziewinie8. Wiemy natomiast, że w 1227 roku w Dziewinie przebywał wspomniany wcześniej książę, a w 1278 roku miejscowość należała do księcia głogowskiego Henryka III9. Przypuszczalnie wówczas istniał tu jakiś rodzaj rezydencji książęcej (wieża?). Dziewięć lat później Henryk III sprzedał włości („habitaculum Dewin”) Ottonowi von Zedlitz10. Z drugiej strony mamy niepotwierdzone wzmianki o właścicielu sprzed 1287 roku, von Nostitz z Dziewina11. W 1284 roku wzmiankowany był proboszcz Thomas w Dziewinie12. Ów proboszcz pokłócił się dwadzieścia lat później z Teodorykiem, synem Konrada o stragany z suknami i butami w Ścinawie13. W 1322 roku Dziewin kupił Johann von Ziegenberg14. Wiadomo, że przed 1357 rokiem majątek należał do braci Johanna, Konrada i Lutolda von Loeben15.

Następni znani właściciele pojawili się dopiero w XV w. W 1454 r. wymieniony był w dokumentach jako właściciel Nickel von Kanitz oraz jego potomstwo i rodzeństwo, zapewne jednak posiadał tylko część miejscowości16. Około 1479 roku Dziewin był w posiadaniu Christopha von Talkenstein (Krzysztofa z Podskala)17. Po nim majątek należał do Georga von Stein18, który w 1493 roku sprzedał go Georgowi von Schellendorf19. Według Janiny Eysymontt Kanitzowie posiadali miejscowość Dziewin w 1496 roku20, jednak zapewne dotyczy to nadal jedynie części miejscowości. W 1508 roku Friedrich i Sigmundt Kanitzowie dokonali wymiany dóbr z książętami ziębicko-oleśnickimi Albrechtem i Karolem21. Kanitzowie, zwani w dokumencie Nitzker, pochodzący z Parszowic, miejscowości położonej niedaleko Dziewina, otrzymali od książąt Dziewin w zamian za niewielką wieś po drugiej stronie Odry, zwaną Domsen (lub Dombsen), obecnie Domaszków. Kanitzowie przejęli miejscowość wraz z prawami, korzyściami i przyległościami. Dodatkowo mieli prawo wolnego promu przez Odrę z barkami i statkami, warsztat rzemieślniczy i karczmę. W zamian musieli służyć jednym koniem i osadzić wieś na prawie polskim (!). Przez około wiek gospodarzami Dziewina byli Kanitzowie i to właśnie oni poczynili największe inwestycje w tej miejscowości.

Najstarszą znaną osobą z rodu jest Wolf, wymieniany w 1451 r. Obok niego wzmiankowani byli także: Nickel, Hans, Anna, Ursula i Margaretha, ale nie wiadomo, w jaki sposób byli oni związani z Wolfem i jego synami – Friedrichem i Sigmundtem, zwanymi Nitzschke. Sigmundt zmarł w 1515 roku22, przypuszczalnie Friedrich był kontynuatorem linii rodowej. Jego syn Friedrich junior wymieniany był jako wójt w Lubiążu23 i ojciec dwanaściorga dzieci24. Z ważniejszych z nich można wymienić: Sigmundta (1543–1596), Lassla, Friedricha (zm. 1596), Hansa (1548–1594) i Wolfa (1558–1598)25.

Dwór renesansowy w Dziewinie powstał w latach 1558–6126, i – jak wskazują inskrypcje – był wykonany dla Lassla, Sigmundta i Wolfa von Kanitz27. Było to założenie na planie litery L, dwukondygnacyjne, z wysokim dachem i bogatymi szczytami. Drugą część, założoną na innym poziomie terenu, dobudowano w 1566 r.28, a zlecili jej budowę już tylko Lassel i Wolf von Kanitzowie29. Ostatnia część, założona podobnie jak poprzednia na planie niewielkiego prostokąta, miałaby powstać według Ewy Różyckiej-Rozpędowskiej w latach 1566–ok. 158030. Do tej dobudówki przewidziano również bardzo ozdobny szczyt. Dwór uzyskał wtedy plan podkowy, który zamknięto od północnej strony murem z bramą31.

Kwestią sporną jest, czy do budowy wykorzystano mury wcześniejszej rezydencji. Grubsze mury i gotyckie przejście zachowało się w dużej sali w narożniku południowo-wschodnim i mogłaby to być jedyna pozostałość po wcześniejszej siedzibie. [ilustr.] Drugą kwestią jest już wielokrotnie przeze mnie poruszana w różnych publikacjach sprawa prawdziwości informacji zawartych w inskrypcjach portalowych. Otóż budowę należy łączyć raczej z ojcem wymienionego w inskrypcji rodzeństwa, tj. z Friedrichem von Kanitz, gdyż bracia Sigmundt i Wolf mieli w chwili rozpoczęcia budowy lat: 15 i mniej niż 1. Wiek Lassla von Kanitza nie jest znany, ale przypuszczamy, że był młodszy od Sigmundta. Z kolei w czasie ukończenia pierwszej dobudówki wymieniany na portalu jako zleceniodawca Wolf von Kanitz miał tylko 8 lat.

O pozostałych osobach z rodzeństwa Kanitzów wiadomo niewiele: Friedrich fundował w 1594 roku część wyposażenia kościoła w Dziewinie (deska z inskrypcją obecnie wstawiona w ambonę), a Hans przeniósł się do Szczepanowa (Stephansdorf), gdzie jako jedyny z rodu doczekał się męskich potomków32. Ostatnim z linii dziewińskiej był młodo zmarły Hans von Kanitz ze Szczepanowa, żyjący w latach 1593–1617. Wystawiono mu jeden z najwspanialszych manierystycznych nagrobków na Dolnym Śląsku.

Pierwszym po Kanitzach właścicielem był od 1617 roku, albo i wcześniej, Hans von Kreischelwitz33. Wiemy, że do 1628 roku stan własnościowy się nie zmienił34. Przed 1650 rokiem właścicielem Dziewina był Fryderyk von Mütschelnitz35. Około 1700 roku Hans Friedrich von Mütschelnitz dobudował wschodnie dwukondygnacjowe skrzydło do dworu. Pozostał właścicielem aż do 1721 roku, kiedy sprzedał dobra rodzinie von Schweinitz und Krain36 (była ona w posiadaniu Dziewina aż do 1945 roku). Kolejnymi właścicielami byli: Hans Julius (w latach 1721 – po 1748), Hans Caspar, twórca majoratu dziewińskiego (w latach po 1748–1803), Hans Julius (1803–1870)37, Hans Tymotheus, cesarski radca ziemski (1870–1879)38 i Erich (1879–1945)39. Rodzina von Schweinitz und Krain tytułowała się od 1741 roku baronami, a siedem lat później jej przedstawiciele otrzymali tytuły hrabiowskie40.

Według planu miejscowości z 1772 roku wówczas w Dziewinie istniały dwa budynki w otoczeniu dworu: obecny chlewik (zapewne kordegarda) oraz spichlerz (?) umieszczony przy południowozachodnim narożniku dworu41.

W 1798 roku Hans Caspar założył majorat w Dziewinie, do którego przynależały dobra o wielkości 2266 ha, m.in. pobliskie Parszowice i Dłużyce42. Za jego czasów powstał angielski park krajobrazowy na południe od dworu. Pomiędzy 1860 a 1881 r. miała miejsce neorenesansowa restauracja dworu, podczas której wymieniono obramienia okienne, dobudowano klatkę schodową z ozdobnym szczytem, zmieniono nieco dekoracje mniejszych szczytów, założono nowe stropy we wnętrzach (samych wnętrz nie przekształcano). Zmieniono także otoczenie dworu: powstał dziedziniec folwarczny z zabudowaniami, zamknięty od północy bramą wjazdową (powstałą być może nieco wcześniej).

Po 1945 roku dwór w Dziewinie należał do PGR w Ścinawie. W 1959 roku określony był jako „zachowany w 80%”, w latach 60. jako „opuszczony”, w 1969 roku „zdewastowany, wymagający remontu”43. [ilustr.] [ilustr.] Jednak jeszcze w latach 70. był cały pod dachem i miał zachowane elementy wystroju wnętrz. W 1977 r. określany był jako „ruina”, miał jednak kompletnie zachowane dachy i stropy44. Po 1991 r. dwór przejęła AWR SP, a potem ANR SP, które dzierżawiły dwór prywatnym osobom. W końcu stulecia dwór miał w posiadaniu Animex, a następnie osoby prywatne (tak jest do chwili obecnej).

W 2002 r. była zawalona już część dachów i dwa ozdobne szczyty w narożniku południowo-wschodnim. Zachowane były sklepienia wraz z dekoracjami we wszystkich częściach budynku, a także (częściowo) drewniany strop malowany w holu wejściowym. Część zachodnia pomieszczeń była użytkowana przez mieszkającą w pobliżu osobę. W skrzydle barokowym połowa dachu była uszkodzona. W 2006 r. zawalił się najwspanialszy renesansowy szczyt, część zachodnia nadal była we względnie dobrym stanie i użytkowana na prywatny magazyn. W 2015 r. zawaliła się kolejna część dachów i szczytów, a także sklepienia.

Wyjątkowo bogate wyposażenie znajdowało się we dworze w końcu XIX w. (i zapewne do 1945 r.). Jego spis stworzył Hans Lutsch, za którym go podajemy:

1. wazy rokokowe, XVIII w.,
2. dwa egzemplarze dzielonych podwójnie drzwi, XVIII w.,
3. dwie szafy ścienne, intarsjowane;
4. inkrustowane i malowane skrzynie wyprawowe, XVIII w. i wcześniejsze;
5. szafa z 1670;
6. „wiele inkrustowanych przedmiotów”;
7. angielskie zegary;
8. szafeczka pokryta laką w stylu japońskim;
9. dwie sofy z tłoczonego zielonego zamszu;
10. sto sztuk miśnieńskiej i berlińskiej porcelany;
11. dwa niskie marmurowe świeczniki w brązowej oprawie;
12. kilka sztuk naczyń Wedgwooda;
13. dwieście sztuk pięknych naczyń szklanych o cechach weneckich;
14. szlifowane weneckie ramy lustrzane;
15. kielich z 1585 r. z dwugłowym orłem;
16. zbiór broni z końca XVIII w.;
17. alabastrowe figurki wojowników;
18. adamaszkowe pokrycia z 1695, 1710, 1743 i 1753 r.;
19. rodzime obrusy z herbami;
20. obraz: Herod i ścięcie św. Jana Chrzciciela, XVI w.;
21. obraz: księcia elektora Fryderyka Mądrego z Saksonii, XVI w.;
22. galeria portretów reformatorów (być może kopie), XVI w.
23. obrazy w stylu Rembrandta, XVII w.;
24. portrety imienne właścicieli, XVIII w.;
25. kilka obrazów malowanych na szkle;
26. biblioteka: 4954 dzieła, 7589 tomów;
27. inkunabuł z 1499 r.;
28. dwa miedziane talerze z drzewem genealogicznym, druga połowa XVII w.;
29. popiersie z wosku, XVIII w.45

Wg innych relacji z drugiej połowy XVIII w. w dworze miały się znajdować dzieła Rembrandta i Rubensa46.

 

Przypisy:

  1. 1) R. M. Łuczyński, Losy rezydencji dolnośląskich w latach 1945–1991, Wrocław 2010, s. 464. Powrót do przypisu 1
  2. 2) H. Neuling, op. cit., s. 45. Powrót do przypisu 2
  3. 3) R. Weber, op. cit., s. 8. Powrót do przypisu 3
  4. 4) Tablica fundacyjna kościoła w Zamienicach. Powrót do przypisu 4
  5. 5) W. Franz, op. cit., s. 18. Powrót do przypisu 5
  6. 6) W. Franz, Dieban. Unser liebes Heimatdorf, Duesseldorf 1990, s. 18. Trudno jednak uwierzyć w prawdziwość tej informacji. Powrót do przypisu 6
  7. 7) H. Neuling, Schlesiens aeltere Kirchen und kirchliche Stiftungen nach ihren fruehsten urkundlichen Erwaehnungen, Breslau 1884, s. 45. Powrót do przypisu 7
  8. 8) H. Weczerka, Handbuch der historischen Staedten: Schlesien, Stuttgart 1977, s. 83 Powrót do przypisu 8
  9. 9) Obie informacje za: J. Eysymontt, Studium historyczno-architektoniczne dworu w Dziewinie, pow. Wołów, Wrocław 1974, s. 6 Powrót do przypisu 9
  10. 10) E. Różycka-Rozpędowska, Dwór w Dziewinie – studium, Wrocław 1977, s. 2; H. Weczerka, op. cit., s. 83. Powrót do przypisu 10
  11. 11) W. Franz, op. cit., s. 27. Powrót do przypisu 11
  12. 12) H. Neuling, op. cit., s. 45. „Thomas Pfarrer in Dieben.” Powrót do przypisu 12
  13. 13) H. Schubert, Urkundliche Geschichte der Stadt Steinau an der Oder, Breslau 1885, Nachdruck Wiesbaden 1987, s. 7. Powrót do przypisu 13
  14. 14) W. Franz, op. cit., s. 27. W innych, bardziej profesjonalnych pracach, informacja ta nie pojawia się. Ziegenberg zwany jest także Czembekiem. Powrót do przypisu 14
  15. 15) R. M. Łuczyński, Zamki i pałace Dolnego Śląska. Przedgórze Izerskie, Pogórze Kaczawskie, Nizina Śląska – część zachodnia, Wrocław 1998, s. 55 Powrót do przypisu 15
  16. 16) J. Eysymontt, op. cit., s. 7; H. Schubert, op. cit., s. 25. Schubert wymienia także Małgorzatę, Urszulę, Annę i Hansa von Kanitz, jako rodzeństwo i potomstwo Nickela. Dokument dotyczy sprzedaży Konradowi Białemu majątku Nimkowitz. Powrót do przypisu 16
  17. 17) Ibidem; R. Weber, Schlesische Schloesser, Dresden 1910, Bd. II, s. 8; W. Franz, op. cit., s. 27 Powrót do przypisu 17
  18. 18) R. Weber, op. cit., s. 8. Weber powołuje się na dokument sprzedaży własności z archiwum zamkowego w Dziewinie – obecnie zaginione; W. Franz, op. cit., s. 27. Powrót do przypisu 18
  19. 19) R. Weber, op. cit., s. 8; W. Franz, op. cit., s. 27. Powrót do przypisu 19
  20. 20) Jest to stosunkowo mało prawdopodobne, żeby posiadali całą miejscowość, gdyż 12 lat później Kanitzowie otrzymali Dziewin od książąt ziębicko-oleśnickich na drodze wymiany. Powrót do przypisu 20
  21. 21) Bardzo wiele prac, najpełniej: H. Schubert, op. cit., s. 35. Powrót do przypisu 21
  22. 22) H. Lutsch, Die Kunstdenkmäler den Landkreise des Reg. Bezirk, Bd. II, Breslau 1889, s. 645–646. Płyta ta zaginęła lub została zamurowana. Powrót do przypisu 22
  23. 23) Sękowski R., Herbarz szlachty śląskiej, IV, Chorzów 2005, s. 349. Powrót do przypisu 23
  24. 24) Ibidem; także J. Eysymontt, op. cit., s. 8. Żoną jego była Zedlitzówna, córka Fabiana von Zedlitz (stąd ten herb na wszystkich płytach nagrobnych). Fryderyk musiał żyć jeszcze w 1558 roku, gdyż wtedy urodził się najmłodszy, jak sądzę, syn – Wolf Powrót do przypisu 24
  25. 25) Za J. Eysymontt, op. cit., s. 8; także badania własne płyt nagrobnych i inskrypcji. Pozostałe potomstwo to: Gotfryd, wzmiankowany 1552, Krzysztof, Helena, Barbara, żona Johanna von Reibnitz, Anna, Małgorzata i Zuzanna. Powrót do przypisu 25
  26. 26) Rozwarstwienie E. Różyckiej-Rozpędowskiej (E. Różycka-Rozpędowska, op. cit., s. 8) oraz badania własne (J. Jagiełło, Renesansowy dwór w Dziewinie, „Zeszyty Ścinawskie” nr 8, Ścinawa 2004). Powrót do przypisu 26
  27. 27) Co zresztą nie jest prawdą, ale o tym w kolejnych rozdziałach. Powrót do przypisu 27
  28. 28) E. Różycka-Rozpędowska, op. cit., s. 8; J. Jagiełło, Dwór..., s. 8–10. Powrót do przypisu 28
  29. 29) Inskrypcja na portalu, przytaczam w opisie budowli, zob. także J. Jagiełło, Renesansowe i manierystyczne portale Dolnego Śląska, Warszawa 2013, s. 91–93. Powrót do przypisu 29
  30. 30) E. Różycka-Rozpędowska, op. cit., s. 8. Powrót do przypisu 30
  31. 31) J. Jagiełło, Renesansowy..., s. 8–10. Powrót do przypisu 31
  32. 32) Błędne informacje podaje Sękowski (R. Sękowski, op. cit., s. 349). Uważa, że synowie Fryderyka nie pozostawili po sobie męskich potomków. Powrót do przypisu 32
  33. 33) Tablica fundacyjna kościoła parafialnego w Zamienicach, na której ów von Kreischelwitz jest wymieniany jako pan na Dziewinie. Nazwisko często przekręcane, np. u R. Łuczyńskiego, Zamki i pałace..., s. 55 pojawia się Kreiselwitz. Wymieniana przez powyższego autora rodzina von Muehlheim chyba nigdy nie była w posiadaniu Dziewina (brak jakichkolwiek wzmianek). Powrót do przypisu 33
  34. 34) H. Schubert, op. cit., s. 60. Powrót do przypisu 34
  35. 35) Dokumentuje to odkryte przeze mnie epitafium Fryderyka von Muetschelnitz, zmarłego w 1650 roku. Fryderyk tytułuje się „z Dziewina”. Epitafium znajduje się w przybudówce kościoła filialnego w Dziewinie. Powrót do przypisu 35
  36. 36) R. Weber, op. cit., s. 8; R. M. Łuczyński, Zamki i pałace..., s. 55. Powrót do przypisu 36
  37. 37) Zarządzał majątkiem aż 67 lat. Powrót do przypisu 37
  38. 38) Wszyscy powyżsi właściciele za: R. Weber, op. cit., s. 8 i W. Franz, op. cit., s. 28; por. także R. M. Łuczyński, Zamki i pałace..., s. 55. Powrót do przypisu 38
  39. 39) W. Franz, op. cit., s. 28. Powrót do przypisu 39
  40. 40) J. Jagiełło, Renesansowy..., s. 10. Powrót do przypisu 40
  41. 41) Plan patrz: J. Eysymontt, op. cit., s. 29. Powrót do przypisu 41
  42. 42) R. Weber, op. cit., s. 8. Powrót do przypisu 42
  43. 43) R. M. Łuczyński, Losy..., Wrocław 2010, s. 464. Powrót do przypisu 43
  44. 44) M. Frankowska, M. Kujawa, Park w Dziewinie, Wrocław 1977 [b.s.]. Powrót do przypisu 44
  45. 45) Por. H. Lutsch, op. cit., s. 639–640. Powrót do przypisu 45
  46. 46) J. Eysymontt, op. cit., s. 27; R. M. Łuczyński, Zamki i pałace..., s. 59. Powrót do przypisu 46

Informacja o ciasteczkach

Korzystając z naszego serwisu bez zmiany ustawień dotyczących ciasteczek wyrażasz zgodę na ich używanie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Akceptuję informację o ciasteczkachZamknij
Pałace i Parki Środkowego Nadodrza nie wspiera starszych wersji przeglądarek, które mogą nie obsługiwać wszystkich funkcjonalności serwisu. Prosimy o skorzystanie z najnowszych wersji przeglądarek Google Chrome, Firefox, Internet Explorer lub innych.
Nie pokazuj więcej tego komunikatu