Opis architektury i wystroju architektonicznego zamku - Zamek w Krośnie Odrzańskim - Krosno Odrzańskie - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego zamku

Zamek stanowi założenie czteroskrzydłowe na rzucie nieregularnego prostokąta [ilustr.], z wysuniętym budynkiem bramnym oraz wewnętrznym dziedzińcem niemal w pełni obudowanym prostokątnymi w planie skrzydłami, w większości o dwóch kondygnacjach, z podpiwniczeniem. Mur kurtynowy zamku jest kamienno-ceglany, natomiast wszystkie zabudowania wzniesione zostały z cegły. W stanie obecnym przykryty dachem i zrekonstruowany jest budynek bramy oraz przyległe doń: część skrzydła zachodniego (kaplica) i połowa południowego. Pozostałe partie budowli, obecnie w dużym stopniu pozbawione tynków, pozostają zabezpieczone w formie trwałej ruiny. Brama do zamku usytuowana została w południowej część skrzydła zachodniego (frontowego) [ilustr.]. Budynek bramny, również założony na rzucie prostokąta i trójkondygnacyjny, z parterową basteją w południowo-zachodnim narożniku oraz wieżą przylegającą pośrodku północnej ściany, nakryty jest dachem czterospadowym krytym karpiówką (podobnie jak pokrycie dachowe nad pozostałymi, odbudowanymi partiami zamku). Wieża na planie zbliżonym do połowy nieregularnego wieloboku i zwieńczona ostrosłupowym daszkiem (zrekonstruowanym wraz z najwyższą kondygnacją), mieści spiralną klatkę schodową, którą oświetlają trapezoidalne, rozglifione okienka (zapewne ujęte kamiennymi obramieniami, ukrytymi obecnie pod tynkiem) o gotycko-renesansowym charakterze. Elewacje budynku bramnego, zaakcentowane na narożach płaskim boniowaniem w tynku, wieńczy prosty gzyms koronujący. Od frontu po lewej stronie przyziemia znajduje się półkolisty przelot bramy, również ujęty ozdobnym boniowaniem [ilustr.]. Wyżej rozmieszczone zostały dwa rzędy prostokątnych okien w wydatnych uszatych obramieniach⁴⁰, wyznaczających cztery osie elewacji. W zbliżony sposób opracowana została elewacja dziedzińcowa [ilustr.], z analogicznym portalem bramnym, zarazem odmiennym systemem okien, złożonym z prostokątnego okienka z boku bramy, zaś na wyższych kondygnacjach czterech nieregularnie rozmieszczonych otworów okiennych zamkniętych odcinkowo.

Połowę skrzydła zachodniego, zaakcentowanego pośrodku wejściem od dziedzińca, stanowi odbudowana w ostatnich latach kaplica zamkowa. Jednokondygnacyjny budynek, nakryty dwuspadowym dachem, mieści salowe wnętrze (obecnie sala wystawowa), do którego prowadzi po schodach zamknięty odcinkowo portal wejściowy (ozdobiony uskokiem), usytuowany na osi elewacji dziedzińcowej kaplicy. Ponad wejściem znajduje się niewielkie prostokątne okno-świetlik z wydatnym podokiennikiem, ujęte prostą opaską delikatnie zaznaczoną w tynku. Podobną formę mają dwa okna po bokach oraz w elewacji południowej kaplicy, wydłużone jednak do wysokości ok. 2/3 wejścia. Przy północnej krawędzi elewacji dziedzińcowej (poniżej okna) zlokalizowany został zamknięty łukiem odcinkowym otwór wejściowy do piwnic. Pozostała część skrzydła [ilustr.] jest dwukondygnacyjna, pięcioosiowa (od dziedzińca), z pozostałościami sieni wejściowej i klatki schodowej od południa. Pomimo zniszczeń elewacje dziedzińcowe, zarówno omawianej partii budowli, jak i pozostałych nieodbudowanych skrzydeł (również dwukondygnacjowych), zachowały pierwotny układ osi okiennych i drzwiowych. W elewacji skrzydła zachodniego okna są prostokątne, zaś wejście zamknięte łukiem koszowym, ujęte podobnie jak świetlik powyżej opaską wykonaną w tynku (obecnie zachowaną szczątkowo). Skrzydło północne zbudowane jest na planie wydłużonego prostokąta z cegieł w wątku wendyjskim, w przyziemiu częściowo również z kamienia. Od zewnątrz do północnej ściany budynku przylegają pozostałości ryzalitu na rzucie prostokąta. Zbliżoną formę ma skrzydło wschodnie [ilustr.], o elewacji jedenastoosiowej od strony dziedzińca zaś od zewnętrz – szesnastoosiowej, przy czym rozległy fragment muru od strony południowej jest obecnie prawie całkowicie zniszczony i rozebrany [ilustr.]. W wystroju elewacji dziedzińcowej tego skrzydła wyróżnia się (w dziesiątej osi) renesansowy portal [ilustr.] o półkolistym wykroju z ozdobnymi niszami po bokach ościeża, natomiast akcentem ściany zewnętrznej jest półkolista wnęka (niegdyś brama wjazdowa) mieszcząca prostokątne, dostępne po schodach z metalową barierką (zapewne XIX-wiecznych) wejście do zamku z terenu dawnych fortyfikacji [ilustr.]. Na zewnętrznych elewacjach skrzydeł zachowały się ponadto w dużym stopniu wykonane w tynku obramienia wspomnianej wnęki oraz okien, a także boniowania na narożach. Największymi walorami artystycznymi odznacza się dziesięcioosiowe skrzydło południowe, złożone z dwóch prostokątnych budynków rozdzielonych rodzajem dwuprzęsłowego łącznika, który odbudowany został jedynie w części południowej (nakrytej płaskim dachem) przy murze kurtynowym. Natomiast przęsło łącznika od strony dziedzińca – stanowiące dawniej podstawę głównej wieży – jest obecnie całkowicie rozebrane, pozostał jedynie cokół przekształcony w ozdobny taras wejścia do odbudowanej części. Oszkarpowany budynek zachodni skrzydła pozostaje w ruinie [ilustr.], całkowicie zrekonstruowany zaś został renesansowy budynek wschodni, nakryty dachem czterospadowym, od strony dziedzińca poprzedzony dwoma arkadowymi podcieniami, dźwigającymi siedmioprzęsłową loggię z balustradą ponad profilowanym gzymsem [ilustr.]. Osadzone na cokołach, ośmiokątne filary arkad wieńczą profilowane kapitele, nad którymi osadzono łuki koszowe. Całość koronuje wydatny gzyms. Dodatkowy walor stanowi zachowany w podcieniach półkolisty portal wejściowy z dekoracyjnymi niszami w ościeżach [ilustr.], analogiczny do dziedzińcowego portalu w skrzydle wschodnim.

Spośród wnętrz zamkowych, pierwotnie w większości w układzie jednotraktowym, w oryginalnym stanie zachowały się sklepione kolebkowo (lub kolebkowo z lunetami) piwnice, z których udostępniono do zwiedzania piwnice pod skrzydłami zachodnim [ilustr.] i południowym, przeznaczone na lapidarium fragmentów detali architektonicznych bądź elementów wystroju, znalezionych w trakcie prac archeologicznych i porządkowych na terenie zamku oraz miasta, a także ekspozycję muzealną różnego rodzaju zabytków z regionu krośnieńskiego. Ponadto aktualnie odtworzone zostały wnętrza renesansowej części skrzydła południowego, z zachowanymi w przyziemiu sklepieniami krzyżowymi [ilustr.] o raz paleniskiem kuchennym (?) [ilustr.] – gdzie również mieści się ekspozycja architektonicznych spoliów – a także schodami w grubości muru zachodniego, prowadzącymi (podobnie jak współczesna klatka schodowa) do pomieszczeń pierwszego piętra z odtworzonymi stropami kasetonowymi [ilustr.] . Wnętrza skrzydła mieszczą izby muzealne z bogatym zbiorem regionaliów ukazujących historię Krosna Odrzańskiego. Odbudowane są również niewielkie pomieszczenia (obecnie biura) budynku bramnego, wraz z kamienną, spiralną klatką schodową w wieży. Kreację konserwatorów stanowi sala wystawowa wewnątrz kaplicy zamkowej [ilustr.], której współczesny wystrój (strop belkowy, empora) ma w przybliżeniu nawiązywać do wnętrza pierwotnej kaplicy. Interesującym elementem wyposażenia jest XIX-wieczna drewniana ława o malarskiej dekoracji scenkami rodzajowymi i sentencjami o tematyce winiarskiej, pochodząca z pałacu w Brzeźnicy.

W obecnym stanie trudne jest precyzyjne określenie stylistyki budowli, ponieważ jej liczne przekształcenia na przestrzeni stuleci w dużym stopniu zatarły pierwotne cechy stylowe zabytku. Według ustaleń badaczy zamek zawiera w sobie substancję średniowieczną, do której należą fragmenty muru ceglanego w wątku wendyjskim w północnej części muru zachodniego – prawdopodobnie relikty najstarszego zamku z XIII w. – oraz odkrytew skrzydle północnym pozostałości czworobocznego domu jednotraktowego z cegły w układzie gotyckim, datowane na XIV w.⁴¹. XVI-wieczną genezę mają natomiast skrzydła południowe oraz bramne, w tym zwłaszcza wieloboczna wieża mieszcząca schody⁴². Szczególną wartością odznacza się loggia na pierwszym piętrze skrzydła południowego, typowa dla loggii i krużganków powszechnie stosowanych w renesansowej architekturze rezydencjonalnej XVI w., m.in. w przebudowywanych starszych, średniowiecznym zamkach. Pozostałością budowli renesansowej są również analogiczne w formie półkoliste portale w przyziemiach. Z kolei cechy wczesnobarokowe (1 poł. XVII w.) reprezentuje kaplica zamkowa przy skrzydle bramnym, której potwierdzonym źródłowo budowniczym był Stenzel z Żar. Na ten sam czas datować można opracowanie elewacji w formie opasek okiennych (miejscami zwieńczonych kluczem) i boniowania w tynku, zachowane w większości skrzydeł zamkowych, niewątpliwie przebudowywanych również w XVIII-XIX w.