Dzieje zespołu i jego właściciele - Zamek w Krośnie Odrzańskim - Krosno Odrzańskie - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

Ustawienia

Środkowego Nadodrza
Fundacja Pałac Bojadła

Wyszukiwarka

Krosno Odrzańskie

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Pierwotny gród na terenie dzisiejszego Krosna Odrzańskiego wzmiankowany w 1005 r., przekształcony został za pierwszych Piastów w warownię, która w XI-XII w. odegrała kluczową rolę w systemie obronnym zachodniej granicy ówczesnego państwa polskiego. Położony na terenie nizinnym gród znajdował się w widłach Odry i Bobru1. Jak wykazują badania archeologiczne, przestał on funkcjonować na przełomie XII-XIII w. Funkcję obronną grodu przejął murowany zamek, wzniesiony na nowym miejscu przypuszczalnie już na początku XIII w., w sąsiedztwie rozwijającego się nowego ośrodka osadniczego, który otrzymał prawa miejskie prawdopodobnie z woli księcia śląskiego Henryka Brodatego (1202-1238) ok. 1233 r.2. Zamek stał się ważną przygraniczną warownią w systemie obronnym Śląska, a zarazem ulubioną siedzibą księcia, który często odwiedzał Krosno Odrzańskie. W czasie najazdu tatarskiego w 1241 r. schronienie na zamku znalazła księżna Jadwiga Śląska (po śmierci kanonizowana), dla której zamek stał się rezydencją wdowią po śmierci Henryka3. Wskutek licznych przekształceń zamku w późniejszych wiekach utrudniona jest rekonstrukcja pierwotnego wyglądu budowli. Najstarsze założenie, datowane na 1 poł. XIII w., składało się prawdopodobnie z murowanego, piętrowego budynku zlokalizowanego po północnej stronie prostokątnego dziedzińca, który otaczał z pozostałych stron kamienny mur obwodowy4. Jak pokazują rekonstrukcje planów średniowiecznego miasta, zamek miał odrębny system umocnień połączonych z obwarowaniami miejskimi5.

Od końca XIII w. Krosno znalazło się w granicach księstwa głogowskiego, pozostając w rękach piastowskich książąt do końca XV w.6. W XIV i XV w. książęta głogowscy rozbudowali zamek, który odtąd składał się z dwóch skrzydeł – północnego i południowego – oraz budynku bramnego z wieżą. Zasięg średniowiecznej budowli pokrywał się z zachowanym obecnie założeniem, reprezentującym typ zamku nizinnego o czworobocznym rozplanowaniu. Jeszcze w XV w. warownia dowiodła swoich walorów obronnych, kiedy w trakcie wojny o sukcesję po śmierci ostatniego z Piastów głogowskich, Henryka XI, książę Jan Żagański w ofensywie przeciwko Hohenzollernom bezskutecznie próbował trzykrotnie zdobyć zamek wraz z miastem w latach 1476-14787. Ostatecznie w końcu tego stulecia Krosno Odrzańskie przypadło Brandenburgii8.

W XVI w., warownia stała się siedzibą wdów po elektorach brandenburskich, na których potrzeby zamek poddano przebudowom udokumentowanym w źródłach XVI-wiecznych. W wyniku tych przekształceń budowla stopniowo zatracała cechy obronne na rzecz rezydencjonalnych. W 1510 r. wdowa po księciu Henryku XI, Barbara Hohenzollern przebudowała wnętrza zamkowe, zaś w latach 1571-1574 księżna Katarzyna von Braunschweig-Lüneburg (wdowa po Janie z Kostrzyna, dziedzicu Krosna od 1535 r.) – skrzydło południowe, które otrzymało wówczas renesansową loggię [ilustr.]. Prace budowlane objęły także budynek bramny, przy którym wzniesiona została wieżowa klatka schodowa9. Ok. 1570 r. wzniesiono nowe skrzydło po wschodniej stronie dziedzińca10. Kolejna faza intensywnej rozbudowy przypadła na czas, gdy do Krosna przybył w 1579 r. margrabia Jan Jerzy; w samym tylko 1590 r. zużyto do przebudowy zamku 41.000 sztuk cegieł11. Wdowa po margrabim i kolejna rezydentka krośnieńskiej warowni, księżna Elżbieta von Anhalt, kontynuowała prace, w ramach których w 1599 r. przekształcono wnętrza i elewacje oraz postawiono nowy most zwodzony12.

Zamek uległ częściowemu zniszczeniu wskutek wielkiego pożaru miasta w 1631 r.13. W czasie wojny trzydziestoletniej, w 1639 r. miasto wraz z zamkiem zajęli Szwedzi, ustanawiając komendantem Krosna Johanna Gunna. Przystąpił on do budowy fortyfikacji celem przekształcenia miasta w twierdzę. Szwedzi ufortyfikowali miasto i zamek systemem umocnień wodno-ziemnych, zarazem przekształcili warownię w wydzieloną z miejskich umocnień cytadelę, służącą jako ośrodek aprowizacyjny dla wojska14 [ilustr.]. W tym czasie zamek przypadł wdowie po elektorze Hansie Wilhelmie (zm. 1640), księżnej Elżbiecie Charlotcie, która objęła Krosno na mocy układu ze szwedzkim marszałkiem i w 1642 r. pobudowała zabudowania folwarczne na północ od zamku, rozpoczynając zarazem jego odbudowę po pożarze15. Po odejściu ostatniej załogi szwedzkiej w 1644 r. miasto wróciło w ręce brandenburskie16. W latach 1644-1650 przebudowano południową część skrzydła zachodniego na kalwińską kaplicę zamkową pod kierunkiem budowniczego Stenzla z Żar17. Kaplicę poświęcił w roku 1650 pastor Friedrich Thulmeier z Berlina18. Zbór wyposażony był w ambonę, wymienioną na nową ze środków miasta w 1750 r., oraz organy, które zastąpiono nowymi w 1771 r., a następnie w 1821 r.19 Kaplica służyła gminie ewangelicko-reformowanej do 1885 r.20.

Wygląd założenia zamkowego po przebudowach XVII w. przekazuje nam stosunkowo bogata ikonografia, do której należy zwłaszcza XVII-wieczny plan fortyfikacji Krosna z czasów wojny 30-letniej, ukazujący również bryłę zamku widzianą od północy [ilustr.], wraz z otaczającym ją systemem bastionów, nakreślonych bardziej schematycznie. Ich ślady zachowały się do dziś przy południo-wschodnim narożniku zamku [ilustr.]. Pomimo błędów w perspektywie rysownik stosunkowo dokładnie oddał architekturę budowli, już wówczas (po przebudowach XVII w.) stanowiącej założenie czteroskrzydłowe z w pełni obudowanym dziedzińcem. Na pierwszym planie widoczne są budynki folwarczne z 1642 r., wśród nich dwukondygnacyjny spichlerz, nakryty czterospadowym dachem przy północno-zachodnim narożniku zamku [ilustr.], zachowany jeszcze na początku XXI w., obecnie w większości rozebrany. Uwagę zwraca ryzalit nakryty dachem trójspadowym, znacznie wysunięty przed elewację północnego skrzydła zamkowego, oraz wysoka wieża (obecnie nieistniejąca), przylegająca pośrodku do dziedzińcowej elewacji skrzydła południowego. Wieża o podstawie kwadratu przechodzącego powyżej drugiej kondygnacji w mniejszy czworokąt lub wielobok nakryty baniastym hełmem z prześwitem, była dominantą całości. Po prawej stronie wieży rysownik oddał renesansową loggię oraz budynek bramny z drugą, wieloboczną wieżą-klatką schodową od północy.

Zamek w tej postaci widoczny jest wraz z fortyfikacjami z dalekiej perspektywy również na panoramie Krosna Doora van Calla z 1680 r. [ilustr.], a przede wszystkim sztychu Daniela Petzolda z 1711 r. [ilustr.] Ten ostatni ukazuje w znacznym uproszczeniu wieżyczkę budynku bramnego, natomiast z większą precyzją – wieżę dziedzińcową, oddaną w całości jako czworoboczna, która zaopatrzona była w tarcze zegarowe (?) na najwyższej kondygnacji.

Po śmierci Elżbiety Charlotty w 1660 r. zamek stracił na znaczeniu, stopniowo ulegając degradacji. Przewidziany na rezydencję dla wdów po kolejnych elektorach brandenburskich nigdy już nie pełnił tej roli ze względu na zły stan techniczny21; od połowy XVIII w. ostatecznie zatracił funkcję rezydencjonalną. W tym okresie zaczęło użytkować go wojsko22. W 1740 r. Fryderyk II, przygotowując się do aneksji Śląska, urządził w budowli centrum aprowizacyjne dla swojej armii23. W 1816 r. Krosno zostało ustanowione miastem garnizonowym, zamek zaś przeznaczono na koszary, funkcjonujące w nim do 1911 r.24 [ilustr.]. Zabudowania zamkowe przystosowano w tym okresie na magazyny i prochownię, lecz adaptacja ta nie wpłynęła na zewnętrzną bryłę zamku25, wyłączywszy likwidację wieży dziedzińcowej, której brak w widoku zamku i miasta na litografii F. Hubnera z 1 poł. XIX w. [ilustr.] Z kolei zdjęcia zamku z końca XIX w. i okresu międzywojennego ukazują przekształcenia dziedzińca, polegające głównie na likwidacji dawnej kaplicy zamkowej, najprawdopodobniej po jej opuszczeniu przez gminę ewangelicko-reformowaną w 1885 r.26 obniżonej i zamienionej na magazyn nakryty dachem pulpitowym.

W 1919 r. w zamku została umieszczona Śląska Kasa Oszczędności (do 1939 r.), seminarium nauczycielskie oraz mieszkania prywatne, zaś w 1929 r. otwarto w jednym ze skrzydeł zamkowych muzeum regionalne27 [ilustr.]. Do I wojny światowej istniała tu kaplica, z odnotowanym w źródłach kaznodzieją zamkowym, pastorem Doyle z Gorzowa Wlkp. (Landsberg a/W)28. Układ przestrzenny najbliższego otoczenia zamku piastowskiego został ostatecznie uporządkowany w 1 poł. XIX stulecia, kiedy to na dawnym terenie fortyfikacji wzniesiono budynki i założono zieleńce29, widoczne na zdjęciach archiwalnych i pocztówkach. [ilustr.] [ilustr.]

Podczas działań wojennych zamek w 1945 r. został całkowicie splądrowany i spalony30. Zdjęcia ruin zamku wykonane w 1947 r. przez Gwidona Chmarzyńskiego ukazują pozbawione dachów i stropów całkowicie wypalone wnętrza górnych kondygnacji [ilustr.] oraz klatki schodowej w wieży [ilustr.]. Pożar przetrwały natomiast mury kapitalne budowli, miejscami o silnie uszkodzonych koronach (zwł. renesansowa galeria na pierwszym piętrze skrzydła południowego) [ilustr.], część pomieszczeń parteru i piwnic z zachowanymi w większości sklepieniami, a miejscami również widocznymi na zdjęciach pozostałościami stolarki okiennej i drzwiowej. Praktycznie w całości zachował się parterowy magazyn (dawna kaplica zamkowa) przy skrzydle bramnym od strony dziedzińca31. W opisanym stanie ruiny zamek dotrwał do końca lat 50. XX w., kiedy to w latach 1958-1959 budowla została zabezpieczona ze środków wojewódzkiego konserwatora zabytków32. Przeprowadzone wówczas prace objęły nakrycie części budynku dachem dwuspadowym, natomiast w latach 1964-1966 zabezpieczono korony murów33 [ilustr.]. W 1966 r., przy okazji obchodów 1000-lecia państwa polskiego uporządkowano dziedziniec, na którym nakręcona została jedna ze scen filmu „Krzyżacy”34. W latach 70. XX w. wyremontowano część budynku bramnego, którego wnętrza zostały adaptowane na pomieszczenia muzealne i wystawiennicze35. [ilustr.]

Pod koniec XX w. renowacja założenia zamkowego nabrała tempa, otwierając nowy rozdział w jego historii. W 1996 r., gdy sporządzono wytyczne konserwatorskie, powzięty został zamiar częściowej rekonstrukcji zamku36, której początkiem były prowadzone przez Gminę Krosno Odrzańskie (właściciela obiektu) w latach 1997-2003 prace remontowe budynku bramnego (wykonanie dachu i remont elewacji) oraz skrzydła południowego, nad którym odtworzono czterospadowy dach, zabezpieczając ocalałe sklepienia. W skrzydle tym założono również ściągi i zabezpieczono stalowo-drewnianą konstrukcją ścianę południową37. W 2005 r., w ramach obchodów 1000-lecia miasta, nastąpiło udostępnienie zamku zwiedzającym, poprzedzone kolejnymi pracami zabezpieczającymi, m.in. zabezpieczeniem kratami części budowli wyłączonych ze zwiedzania. Dwa lata później podjęto prace adaptacyjne skrzydeł południowego i zachodniego do celów muzealnych. W południowym skrzydle roboty objęły remont wnętrz i elewacji oraz wzmocnienie dachu; budowla otrzymała w tym miejscu nowe tynki wapienno-cementowe, z odtworzeniem gzymsów międzykondygnacyjnych i boniowania na narożach w sposób tradycyjny, tzw. „wolnej ręki”. Wewnątrz wzmocnione i częściowo przemurowane zostały sklepienia nad piwnicami i parterem, ponadto zrekonstruowano nad piętrem stylizowane stropy belkowe i kasetonowe, zaś poddane konserwacji fragmenty ceglanych murów przeznaczono do wyeksponowania. W ramach prac powstała również nowa klatka schodowa, zamontowano windę oraz wstawiono nową stolarkę okienną i drzwiową na wzór historycznej. Z kolei roboty budowlane w skrzydle zachodnim skoncentrowane były na rekonstrukcji dawnej kaplicy zamkowej (wozowni), której mury nadbudowano do pierwotnej wysokości (ok. 3 m) i nakryto dachem dwuspadowym zgodnie z jego pierwotną formą. Wewnątrz kaplicy, obecnie przeznaczonej na salę wystawienniczą, położono nowe tynki oraz zamontowano nową stolarkę okienną i drzwiową. Rewitalizację obu skrzydeł zakończono w 2008 r.38. W odrestaurowanych pomieszczeniach zamku, obok izb muzealnych znalazły miejsce Punkt Informacji Turystycznej oraz Krośnieńskie Stowarzyszenie „Homo Artifex”. W lutym 2010 r. zamek stał się także siedzibą Centrum Artystyczno-Kulturalnego „Zamek”, animatora szeregu imprez kulturalnych organizowanych na odnowionym dziedzińcu zamkowym39.

Przypisy:

  1. 1) B. Bielinis-Kopeć, Prace zabezpieczeniowe i remontowo-konserwatorskie adaptacja zabytku na cele muzealne i kulturalne, [w:] Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2006-2007, t. 4, red. B. Bielinis-Kopeć, Zielona Góra 2007, s. 25. Powrót do przypisu 1
  2. 2) J. Muszyński, Krosno Odrzańskie. Przeszłość i teraźniejszość, Warszawa-Poznań 1972, s. 50-55. Powrót do przypisu 2
  3. 3) M. Błażejewska, Krosno Odrzańskie, [w:] Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego, red. B. Bielinis-Kopeć, B. Skaziński, Zielona Góra 2007, s. 142, por. J. Muszyński, op. cit., s. 54. Powrót do przypisu 3
  4. 4) B. Bielinis-Kopeć, op. cit., s. 25. Powrót do przypisu 4
  5. 5) J. Muszyński, op. cit., s. 63. Powrót do przypisu 5
  6. 6) Ibidem, s. 75-81, por. B. Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s. 187. Powrót do przypisu 6
  7. 7) B. Bielinis-Kopeć, op.cit., s. 25. Powrót do przypisu 7
  8. 8) Ibidem. Powrót do przypisu 8
  9. 9) Ibidem, s. 26. Powrót do przypisu 9
  10. 10) M. Błażejewska, op. cit., s. 143. Powrót do przypisu 10
  11. 11) J. Muszyński, Krosno Odrzańskie, Zamek książęcy, karta ewidencyjna biała, wrzesień-październik 1997, archiwum WUOZ Zielona Góra. Powrót do przypisu 11
  12. 12) W. Jung et al., Die Kunstdenkmäler des Kreises Crossen, Berlin 1921, s. 70. Powrót do przypisu 12
  13. 13) B. Bielinis-Kopeć, op. cit., s. 26. Powrót do przypisu 13
  14. 14) Ibidem. Powrót do przypisu 14
  15. 15) J. Muszyński, Krosno Odrzańskie, Zamek książęcy, karta ewidencyjna biała, por. B. Bielinis-Kopeć, Prace zabezpieczeniowe…., s. 26. Powrót do przypisu 15
  16. 16) B. Bielinis-Kopeć, op. cit., s. 26. Powrót do przypisu 16
  17. 17) Ibidem. Powrót do przypisu 17
  18. 18) Ibidem, por. W. Jung et al., op.cit., s. 60. Powrót do przypisu 18
  19. 19) W. Jung et al., op.cit., s. 62. Powrót do przypisu 19
  20. 20) Ibidem. Powrót do przypisu 20
  21. 21) J. Muszyński, op. cit. Powrót do przypisu 21
  22. 22) B. Bielinis-Kopeć, op. cit., s. 26. Powrót do przypisu 22
  23. 23) M. Błażejewska, op.cit., s. 142-143. Powrót do przypisu 23
  24. 24) Z szuflady Tadeusza Słomińskiego, red. M. Magda-Nawrocka, A. Nawojska, Krosno Odrzańskie 2010, s. 17-18. Powrót do przypisu 24
  25. 25) J. Muszyński, Krosno Odrzańskie, Zamek książęcy, karta ewidencyjna biała… Autor twierdzi, że dobudowano wówczas skrzydło ukryte za murem kurtynowym, nie precyzując jednak, w którym miejscu miałoby ono być zlokalizowane. Powrót do przypisu 25
  26. 26) W. Jung et al., op. cit., s. 62, 70-72. Powrót do przypisu 26
  27. 27) J. Szymczak, M. Ciesielski, Zamek Piastowski w Krośnie Odrzańskim, Krosno Odrzańskie 2008, s. 36-37. Powrót do przypisu 27
  28. 28) B. Bielinis-Kopeć, op.cit., s. 26. Powrót do przypisu 28
  29. 29) J. Muszyński, Krosno Odrzańskie. Przeszłość…, s. 99. Powrót do przypisu 29
  30. 30) B. Bielinis-Kopeć, op. cit., s. 27. Powrót do przypisu 30
  31. 31) Na zdjęciu budynku bramnego widać również mury zabudowań pomiędzy wieżą schodową a skrzydłem zachodnim, później rozebrane. Powrót do przypisu 31
  32. 32) Ibidem. Powrót do przypisu 32
  33. 33) M. Błażejewska, op.cit., s. 144. Powrót do przypisu 33
  34. 34) B. Bielinis-Kopeć, op. cit., s. 27. Powrót do przypisu 34
  35. 35) Ibidem. Powrót do przypisu 35
  36. 36) M. Błażejewska, op. cit., s. 144. Powrót do przypisu 36
  37. 37) Tu i dalej informacje na temat prac konserwatorskich i adaptacyjnych w zamku podaję za: B. Bielinis-Kopeć, op. cit., s. 27. Powrót do przypisu 37
  38. 38) http://cak-zamek.pl/historia-zamku/historia-zamku/ [data dostępu: 25.07.2015]. Powrót do przypisu 38
  39. 39) Ibidem. Powrót do przypisu 39

Informacja o ciasteczkach

Korzystając z naszego serwisu bez zmiany ustawień dotyczących ciasteczek wyrażasz zgodę na ich używanie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Akceptuję informację o ciasteczkachZamknij
Pałace i Parki Środkowego Nadodrza nie wspiera starszych wersji przeglądarek, które mogą nie obsługiwać wszystkich funkcjonalności serwisu. Prosimy o skorzystanie z najnowszych wersji przeglądarek Google Chrome, Firefox, Internet Explorer lub innych.
Nie pokazuj więcej tego komunikatu