Dzieje zespołu i jego właściciele - Zamek w Krośnie Odrzańskim - Krosno Odrzańskie - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Pierwotny gród na terenie dzisiejszego Krosna Odrzańskiego wzmiankowany w 1005 r., przekształcony został za pierwszych Piastów w warownię, która w XI-XII w. odegrała kluczową rolę w systemie obronnym zachodniej granicy ówczesnego państwa polskiego. Położony na terenie nizinnym gród znajdował się w widłach Odry i Bobru¹. Jak wykazują badania archeologiczne, przestał on funkcjonować na przełomie XII-XIII w. Funkcję obronną grodu przejął murowany zamek, wzniesiony na nowym miejscu przypuszczalnie już na początku XIII w., w sąsiedztwie rozwijającego się nowego ośrodka osadniczego, który otrzymał prawa miejskie prawdopodobnie z woli księcia śląskiego Henryka Brodatego (1202-1238) ok. 1233 r.². Zamek stał się ważną przygraniczną warownią w systemie obronnym Śląska, a zarazem ulubioną siedzibą księcia, który często odwiedzał Krosno Odrzańskie. W czasie najazdu tatarskiego w 1241 r. schronienie na zamku znalazła księżna Jadwiga Śląska (po śmierci kanonizowana), dla której zamek stał się rezydencją wdowią po śmierci Henryka³. Wskutek licznych przekształceń zamku w późniejszych wiekach utrudniona jest rekonstrukcja pierwotnego wyglądu budowli. Najstarsze założenie, datowane na 1 poł. XIII w., składało się prawdopodobnie z murowanego, piętrowego budynku zlokalizowanego po północnej stronie prostokątnego dziedzińca, który otaczał z pozostałych stron kamienny mur obwodowy⁴. Jak pokazują rekonstrukcje planów średniowiecznego miasta, zamek miał odrębny system umocnień połączonych z obwarowaniami miejskimi⁵.

Od końca XIII w. Krosno znalazło się w granicach księstwa głogowskiego, pozostając w rękach piastowskich książąt do końca XV w.⁶. W XIV i XV w. książęta głogowscy rozbudowali zamek, który odtąd składał się z dwóch skrzydeł – północnego i południowego – oraz budynku bramnego z wieżą. Zasięg średniowiecznej budowli pokrywał się z zachowanym obecnie założeniem, reprezentującym typ zamku nizinnego o czworobocznym rozplanowaniu. Jeszcze w XV w. warownia dowiodła swoich walorów obronnych, kiedy w trakcie wojny o sukcesję po śmierci ostatniego z Piastów głogowskich, Henryka XI, książę Jan Żagański w ofensywie przeciwko Hohenzollernom bezskutecznie próbował trzykrotnie zdobyć zamek wraz z miastem w latach 1476-1478⁷. Ostatecznie w końcu tego stulecia Krosno Odrzańskie przypadło Brandenburgii⁸.

W XVI w., warownia stała się siedzibą wdów po elektorach brandenburskich, na których potrzeby zamek poddano przebudowom udokumentowanym w źródłach XVI-wiecznych. W wyniku tych przekształceń budowla stopniowo zatracała cechy obronne na rzecz rezydencjonalnych. W 1510 r. wdowa po księciu Henryku XI, Barbara Hohenzollern przebudowała wnętrza zamkowe, zaś w latach 1571-1574 księżna Katarzyna von Braunschweig-Lüneburg (wdowa po Janie z Kostrzyna, dziedzicu Krosna od 1535 r.) – skrzydło południowe, które otrzymało wówczas renesansową loggię [ilustr.]. Prace budowlane objęły także budynek bramny, przy którym wzniesiona została wieżowa klatka schodowa⁹. Ok. 1570 r. wzniesiono nowe skrzydło po wschodniej stronie dziedzińca¹⁰. Kolejna faza intensywnej rozbudowy przypadła na czas, gdy do Krosna przybył w 1579 r. margrabia Jan Jerzy; w samym tylko 1590 r. zużyto do przebudowy zamku 41.000 sztuk cegieł¹¹. Wdowa po margrabim i kolejna rezydentka krośnieńskiej warowni, księżna Elżbieta von Anhalt, kontynuowała prace, w ramach których w 1599 r. przekształcono wnętrza i elewacje oraz postawiono nowy most zwodzony¹².

Zamek uległ częściowemu zniszczeniu wskutek wielkiego pożaru miasta w 1631 r.¹³. W czasie wojny trzydziestoletniej, w 1639 r. miasto wraz z zamkiem zajęli Szwedzi, ustanawiając komendantem Krosna Johanna Gunna. Przystąpił on do budowy fortyfikacji celem przekształcenia miasta w twierdzę. Szwedzi ufortyfikowali miasto i zamek systemem umocnień wodno-ziemnych, zarazem przekształcili warownię w wydzieloną z miejskich umocnień cytadelę, służącą jako ośrodek aprowizacyjny dla wojska¹⁴ [ilustr.]. W tym czasie zamek przypadł wdowie po elektorze Hansie Wilhelmie (zm. 1640), księżnej Elżbiecie Charlotcie, która objęła Krosno na mocy układu ze szwedzkim marszałkiem i w 1642 r. pobudowała zabudowania folwarczne na północ od zamku, rozpoczynając zarazem jego odbudowę po pożarze¹⁵. Po odejściu ostatniej załogi szwedzkiej w 1644 r. miasto wróciło w ręce brandenburskie¹⁶. W latach 1644-1650 przebudowano południową część skrzydła zachodniego na kalwińską kaplicę zamkową pod kierunkiem budowniczego Stenzla z Żar¹⁷. Kaplicę poświęcił w roku 1650 pastor Friedrich Thulmeier z Berlina¹⁸. Zbór wyposażony był w ambonę, wymienioną na nową ze środków miasta w 1750 r., oraz organy, które zastąpiono nowymi w 1771 r., a następnie w 1821 r.¹⁹ Kaplica służyła gminie ewangelicko-reformowanej do 1885 r.²⁰.

Wygląd założenia zamkowego po przebudowach XVII w. przekazuje nam stosunkowo bogata ikonografia, do której należy zwłaszcza XVII-wieczny plan fortyfikacji Krosna z czasów wojny 30-letniej, ukazujący również bryłę zamku widzianą od północy [ilustr.], wraz z otaczającym ją systemem bastionów, nakreślonych bardziej schematycznie. Ich ślady zachowały się do dziś przy południo-wschodnim narożniku zamku [ilustr.]. Pomimo błędów w perspektywie rysownik stosunkowo dokładnie oddał architekturę budowli, już wówczas (po przebudowach XVII w.) stanowiącej założenie czteroskrzydłowe z w pełni obudowanym dziedzińcem. Na pierwszym planie widoczne są budynki folwarczne z 1642 r., wśród nich dwukondygnacyjny spichlerz, nakryty czterospadowym dachem przy północno-zachodnim narożniku zamku [ilustr.], zachowany jeszcze na początku XXI w., obecnie w większości rozebrany. Uwagę zwraca ryzalit nakryty dachem trójspadowym, znacznie wysunięty przed elewację północnego skrzydła zamkowego, oraz wysoka wieża (obecnie nieistniejąca), przylegająca pośrodku do dziedzińcowej elewacji skrzydła południowego. Wieża o podstawie kwadratu przechodzącego powyżej drugiej kondygnacji w mniejszy czworokąt lub wielobok nakryty baniastym hełmem z prześwitem, była dominantą całości. Po prawej stronie wieży rysownik oddał renesansową loggię oraz budynek bramny z drugą, wieloboczną wieżą-klatką schodową od północy.

Zamek w tej postaci widoczny jest wraz z fortyfikacjami z dalekiej perspektywy również na panoramie Krosna Doora van Calla z 1680 r. [ilustr.], a przede wszystkim sztychu Daniela Petzolda z 1711 r. [ilustr.] Ten ostatni ukazuje w znacznym uproszczeniu wieżyczkę budynku bramnego, natomiast z większą precyzją – wieżę dziedzińcową, oddaną w całości jako czworoboczna, która zaopatrzona była w tarcze zegarowe (?) na najwyższej kondygnacji.

Po śmierci Elżbiety Charlotty w 1660 r. zamek stracił na znaczeniu, stopniowo ulegając degradacji. Przewidziany na rezydencję dla wdów po kolejnych elektorach brandenburskich nigdy już nie pełnił tej roli ze względu na zły stan techniczny²¹; od połowy XVIII w. ostatecznie zatracił funkcję rezydencjonalną. W tym okresie zaczęło użytkować go wojsko²². W 1740 r. Fryderyk II, przygotowując się do aneksji Śląska, urządził w budowli centrum aprowizacyjne dla swojej armii²³. W 1816 r. Krosno zostało ustanowione miastem garnizonowym, zamek zaś przeznaczono na koszary, funkcjonujące w nim do 1911 r.²⁴ [ilustr.]. Zabudowania zamkowe przystosowano w tym okresie na magazyny i prochownię, lecz adaptacja ta nie wpłynęła na zewnętrzną bryłę zamku²⁵, wyłączywszy likwidację wieży dziedzińcowej, której brak w widoku zamku i miasta na litografii F. Hubnera z 1 poł. XIX w. [ilustr.] Z kolei zdjęcia zamku z końca XIX w. i okresu międzywojennego ukazują przekształcenia dziedzińca, polegające głównie na likwidacji dawnej kaplicy zamkowej, najprawdopodobniej po jej opuszczeniu przez gminę ewangelicko-reformowaną w 1885 r.²⁶ obniżonej i zamienionej na magazyn nakryty dachem pulpitowym.

W 1919 r. w zamku została umieszczona Śląska Kasa Oszczędności (do 1939 r.), seminarium nauczycielskie oraz mieszkania prywatne, zaś w 1929 r. otwarto w jednym ze skrzydeł zamkowych muzeum regionalne²⁷ [ilustr.]. Do I wojny światowej istniała tu kaplica, z odnotowanym w źródłach kaznodzieją zamkowym, pastorem Doyle z Gorzowa Wlkp. (Landsberg a/W)²⁸. Układ przestrzenny najbliższego otoczenia zamku piastowskiego został ostatecznie uporządkowany w 1 poł. XIX stulecia, kiedy to na dawnym terenie fortyfikacji wzniesiono budynki i założono zieleńce²⁹, widoczne na zdjęciach archiwalnych i pocztówkach. [ilustr.] [ilustr.]

Podczas działań wojennych zamek w 1945 r. został całkowicie splądrowany i spalony³⁰. Zdjęcia ruin zamku wykonane w 1947 r. przez Gwidona Chmarzyńskiego ukazują pozbawione dachów i stropów całkowicie wypalone wnętrza górnych kondygnacji [ilustr.] oraz klatki schodowej w wieży [ilustr.]. Pożar przetrwały natomiast mury kapitalne budowli, miejscami o silnie uszkodzonych koronach (zwł. renesansowa galeria na pierwszym piętrze skrzydła południowego) [ilustr.], część pomieszczeń parteru i piwnic z zachowanymi w większości sklepieniami, a miejscami również widocznymi na zdjęciach pozostałościami stolarki okiennej i drzwiowej. Praktycznie w całości zachował się parterowy magazyn (dawna kaplica zamkowa) przy skrzydle bramnym od strony dziedzińca³¹. W opisanym stanie ruiny zamek dotrwał do końca lat 50. XX w., kiedy to w latach 1958-1959 budowla została zabezpieczona ze środków wojewódzkiego konserwatora zabytków³². Przeprowadzone wówczas prace objęły nakrycie części budynku dachem dwuspadowym, natomiast w latach 1964-1966 zabezpieczono korony murów³³ [ilustr.]. W 1966 r., przy okazji obchodów 1000-lecia państwa polskiego uporządkowano dziedziniec, na którym nakręcona została jedna ze scen filmu „Krzyżacy”³⁴. W latach 70. XX w. wyremontowano część budynku bramnego, którego wnętrza zostały adaptowane na pomieszczenia muzealne i wystawiennicze³⁵. [ilustr.]

Pod koniec XX w. renowacja założenia zamkowego nabrała tempa, otwierając nowy rozdział w jego historii. W 1996 r., gdy sporządzono wytyczne konserwatorskie, powzięty został zamiar częściowej rekonstrukcji zamku³⁶, której początkiem były prowadzone przez Gminę Krosno Odrzańskie (właściciela obiektu) w latach 1997-2003 prace remontowe budynku bramnego (wykonanie dachu i remont elewacji) oraz skrzydła południowego, nad którym odtworzono czterospadowy dach, zabezpieczając ocalałe sklepienia. W skrzydle tym założono również ściągi i zabezpieczono stalowo-drewnianą konstrukcją ścianę południową³⁷. W 2005 r., w ramach obchodów 1000-lecia miasta, nastąpiło udostępnienie zamku zwiedzającym, poprzedzone kolejnymi pracami zabezpieczającymi, m.in. zabezpieczeniem kratami części budowli wyłączonych ze zwiedzania. Dwa lata później podjęto prace adaptacyjne skrzydeł południowego i zachodniego do celów muzealnych. W południowym skrzydle roboty objęły remont wnętrz i elewacji oraz wzmocnienie dachu; budowla otrzymała w tym miejscu nowe tynki wapienno-cementowe, z odtworzeniem gzymsów międzykondygnacyjnych i boniowania na narożach w sposób tradycyjny, tzw. „wolnej ręki”. Wewnątrz wzmocnione i częściowo przemurowane zostały sklepienia nad piwnicami i parterem, ponadto zrekonstruowano nad piętrem stylizowane stropy belkowe i kasetonowe, zaś poddane konserwacji fragmenty ceglanych murów przeznaczono do wyeksponowania. W ramach prac powstała również nowa klatka schodowa, zamontowano windę oraz wstawiono nową stolarkę okienną i drzwiową na wzór historycznej. Z kolei roboty budowlane w skrzydle zachodnim skoncentrowane były na rekonstrukcji dawnej kaplicy zamkowej (wozowni), której mury nadbudowano do pierwotnej wysokości (ok. 3 m) i nakryto dachem dwuspadowym zgodnie z jego pierwotną formą. Wewnątrz kaplicy, obecnie przeznaczonej na salę wystawienniczą, położono nowe tynki oraz zamontowano nową stolarkę okienną i drzwiową. Rewitalizację obu skrzydeł zakończono w 2008 r.³⁸. W odrestaurowanych pomieszczeniach zamku, obok izb muzealnych znalazły miejsce Punkt Informacji Turystycznej oraz Krośnieńskie Stowarzyszenie „Homo Artifex”. W lutym 2010 r. zamek stał się także siedzibą Centrum Artystyczno-Kulturalnego „Zamek”, animatora szeregu imprez kulturalnych organizowanych na odnowionym dziedzińcu zamkowym³⁹.