Dzieje zespołu i jego właścicieli - Zespół pałacowo-parkowy w Iłowej - Iłowa - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właścicieli

Początki majątku w Iłowej sięgają średniowiecza, kiedy to w 1356 r. ówczesny król czeski, a zarazem cesarz rzymski Karol IV nadał w lenno połowę wsi braciom Kuntze i Witowi von Kottwitz (linia Halbau), którzy wznieśli dwór o charakterze obronnym w miejscu dzisiejszego pałacu.¹ Już w XV w. Iłowa stanowiła istotny ośrodek rzemiosła włókienniczego, wytapiano tu również żelazo pozyskane z tutejszych złóż rudy darniowej.² Jednak faktyczny rozwój miejscowości nastąpił w II poł. XVI w., kiedy to Iłową wraz z przyległościami zakupił Christoph von Schellendorf, podejmując starania związane z rozwojem osadnictwa na tym terenie.³ Po jego śmierci w 1583 r. majątek przejął syn Karol Magnus, który formalny akt nadania lenna otrzymał w 1593 r.⁴ W 1602 r. cesarz Rudolf II włączył go do stanu szlacheckiego (Freiherrenstand), a w 1619 r., na początku wojny 30letniej, został on jednym z defensorów organizujących obronę kraju.⁵ Karol zmarł w 1621 r., a wówczas jego syn Christoph odziedziczył Iłową.

Wzniesienie obecnego pałacu w Iłowej datowane jest na 1626 r., zgodnie z inskrypcją zawartą na tablicy kamiennego portalu głównego, która głosi, że Christoph von Schellendorf w tymże roku „dom ten na nowo zbudował”. Należy więc przypuszczać, że obiekt zbudowano na reliktach wcześniejszej zabudowy, wzniesionej przez władających Iłową od XIV w. rycerzy rodu von Kottwitz. Późnorenesansowa budowla stanowi główny trzon obecnego pałacu. Założono wówczas obiekt na rzucie prostokąta, z wydatnym ryzalitem wieżowym na osi fasady, mieszczącym główne wejście do pałacu. Bryła zwarta, dwukondygnacyjna, wyróżniona została wieżą na osi. Reprezentacyjny, piaskowcowy portal główny prowadził do wielkiej sieni, pełniącej w pałacu funkcję reprezentacyjną, przesklepionej wysoką kolebą z lunetami, wspartą na szerokich toskańskich wspornikach. Sklepienie sieni i otwierającej się do niej wielkiej izby zostało ozdobione ornamentem okuciowym. Z wielkiej sieni komunikacja na wyższą kondygnację prowadziła klatką schodową w ryzalicie wieżowym, doświetloną z trzech stron oknami, na każdej z kondygnacji.⁶ Otoczenie dworu w owym czasie było typowo obronne. Budowla usytuowana została na wyspie, otoczona kanałami rzeki Małej Czernej. Po południowej stronie pałacu znajdował się staw z wyspą, obok którego założono ogród warzywny. Przed dworem istniał wówczas regularny dziedziniec gospodarczy.⁷ Hrabia założył również park po zachodniej stronie zamku, pogłębiając fosę i rzekę Czerną Małą, zakładając dreny oraz dokonując nasadzeń głównie dębów i grabów.⁸

Christoph von Schellendorf zmarł w 1666 r., a wówczas posiadłość przejął jego brat – Wolf. W 1669 r. majątek odziedziczył Maksymilian, syn Wolfa. Wówczas to dobra lenne Iłowa, na mocy przywileju elektora saskiego, stały się lennem dziedzicznym, a jedynymi ograniczeniami wobec władztwa terytorialnego stanowiły obowiązki natury wojskowej.⁹ Pod koniec tegoż roku Maksymilian von Schellendorf zapisał Iłową w darze swej żonie Joannie Małgorzacie z domu von Friesen, która w 1678 r. dobra te odsprzedała matce – Marii Małgorzacie von Friesen z domu von Lützelburg.¹⁰ Podjęła ona skutecznie starania o nadanie Iłowej praw miejskich. Wówczas miejscowość stanowiła już znaczący ośrodek produkcji rzemieślniczej i wymiany handlowej, których podstawy stanowiło sukiennictwo oraz produkcja wytapianego tu od czasów średniowiecza żelaza.¹¹ W 1682 r. Iłową przejął hrabia Baltazar Erdmann von Promnitz, a po jego śmierci syn Fryderyk, który umierając w roku 1712 spadkobiercami uczynił dwoje swych dzieci – Baltazara Fryderyka i Agnieszkę Marię Fryderykę.¹² Agnieszka przekazała swoją część bratu, po śmierci którego w 1744 r. posiadłość odziedziczyła wdowa po nim – Anna Zofia Katarzyna z domu von Erbach.

W okresie od lat 80. XVII w. do lat 40. XVIII w. dobra iłowskie należały do rodziny von Promnitz, z którą związana jest barokowa przebudowa założenia. Podjęte przez Promnitzów działania w sposób istotny zmieniły zarówno formę pałacu jak również charakter przyległego parku. W 1 poł. XVIII w. od strony zachodniej dobudowano barokowe skrzydło, tworzące z wcześniejszym obiektem rzut zbliżony do litery L. Widok pałacu z parkiem z tego okresu znany jest z ilustracji A. Dunckera.¹³ [ilustr.] Skrzydło wzniesiono jako dwukondygnacyjne, zwieńczone dwuspadowym dachem. Elewacje zakomponowano symetrycznie, z prostą dekoracją opasek okiennych, z podziałem wertykalnym w formie pilastrów ujmujących naroża i rozczłonkowujących elewacje. Wnętrza tej części zakomponowano w układzie korytarzowym, jako półtoratraktowe. Reprezentacyjną salę balową ulokowano w południowym skraju skrzydła zachodniego, na osi głównego przejścia z wielkiej sieni. Większość prac prowadzona była w okresie kiedy właścicielem dóbr był Fryderyk von Promnitz, stąd też wielce prawdopodobne jest autorstwo Juliusza Simonettiego, który budował dla rodu Promnitzów pałac w Żarach oraz kościół w Iłowej (w latach 1720-1725).¹⁴ Położenie pałacu między dwoma ramionami rzeki stanowiło o jego charakterze obronnym, a jednocześnie w sposób malowniczy wiązało go z krajobrazem naturalnym. W tym okresie otoczenie pałacu przeobrażono w założenie parkowe, komponowane w oparciu o aleję główną, dębową, od której koncentrycznie rozchodziły się aleje boczne. Wówczas główna część parku utrzymanego w stylu swobodnym założona została na planie zbliżonym do okręgu. Układ ten otaczała obwodnica stanowiąca granice parku. Na całym terenie wprowadzono regularne i swobodne grupy drzew. Wówczas również wprowadzono w granice założenia staw z wyspą, wokół którego zakomponowano ścieżkę.¹⁵

 

Anna Zofia Katarzyna z domu von Erbach w 1744 r. poślubiła hrabiego Fryderyka Augusta von Kospoth. Tym sposobem majątek w Iłowej przeszedł z rąk rodu Promnitzów na rzecz rodu von Kospoth. Po jej śmierci w 1759 r. Fryderyk August ożenił się z Amelią Heleną Charlottą z domu von Reichenbach-Gostütz, która to w 1782 r. odziedziczyła po mężu majątek w Iłowej.¹⁶ Na początku XIX w. miejscowość straciła na znaczeniu i ponownie stała się gminą wiejską.¹⁷ Rodzina von Kospoth miała w posiadaniu Iłowę aż do połowy XIX w., kiedy to wdowa po zmarłym Erdmannie sprzedała posiadłości Conradowi von Reck.¹⁸ W tym okresie w Iłowej powstała fabryka tkacka i huta szkła, co w znaczący sposób wpłynęło na rozwój miejscowości. Od 1894 r. majątek iłowski był w posiadaniu porucznika Lanwery Kurta von Hollebena, który w 1901 r. sprzedał posiadłość hrabiemu Fryderykowi Maksymilianowi von Hochberg, który to z rozmachem prowadził szeroko zakrojone prace w obrębie zespołu, przeobrażając zarówno pałac jak i park w Iłowej w kompozycję zgodną z duchem czasu.¹⁹

Hrabia von Hochberg miał szczególnie istotny wpływ na wygląd zespołu pałacowo-parkowego w Iłowej, który w swej obecnej formie stanowi realizację jego wizji i odzwierciedlenie szerokich zainteresowań oraz dogłębnej znajomości panujących wówczas mód i tendencji w sztuce, architekturze i ogrodnictwie. Fryderyk von Hochberg urodził się w 1868 r. na zamku Książ koło Wałbrzycha i był synem Jana Henryka XI księcia von Pless i Marii von Kleist.²⁰ Pełnił on funkcję ambasadora Rzeszy w Japonii, a także realizował się jako podróżnik i entuzjasta azjatyckiej kultury. Hrabia odbył wiele dalekich, egzotycznych podróży, z których wspomnienia spisał w formie dziennika wydanego w 1910 r. Opisał w nim swoje doświadczenia z eksploracji m.in. Australii, Nowej Zelandii, Indii, Japonii, opatrując teksty akwarelami i fotografiami.²¹ Hrabia posiadał artystyczne zainteresowania. Realizował się jako malarz, ale i znawca sztuki, kolekcjoner. W Anglii, gdzie pogłębiał swoją znajomość koncepcji tamtejszych orientalizujących założeń ogrodowych, nabył posiadłość Minstead Manor w hrabstwie Hampshire, a w 1905 r. poślubił Angielkę Karolinę Burke-Roche. ²² Na przestrzeni lat, w których hrabia był właścicielem dóbr w Iłowej pałac odwiedzała kilkakrotnie znamienita osobistość, która podzielała jego zainteresowania małżonka jego brata Jana Henryka XV księcia von Pless – Maria Teresa Oliwia Cornwallis-West, znana jako księżna Daisy. ²³

W momencie zakupu rezydencji przez Fryderyka majątek stanowił wzniesiony w 1626 r. późnorenesansowy dwór, rozbudowany w XVIII w. o skrzyło zachodnie, zrealizowane w duchu baroku, wraz z przyległym parkiem. W latach 1903 – 1905 hrabia Hochberg zrealizował szeroko zakrojone prace, obejmującej m.in. rekonstrukcję baniastego hełmu z latarnią na wieży frontowej, rozbudowę skrzydła zachodniego o ryzalit wieżowy oraz dobudowę ganku przed wejściem głównym do obiektu. [ilustr.] Pałac ujęto tarasem, z którego można było podziwiać przyległy park. [ilustr.] Wówczas wykonano również neobarokowy, sztukatorski wystrój elewacji. Przeprowadzono także znaczącą modernizację wnętrz, zmieniając ich charakter, jako wyraz neostylowej, silnie dekoracyjnej koncepcji, zgodnie z duchem czasu. [ilustr. 01-a-000] Wystrój projektował prof. Philippi, a bogate plastycznie sztukaterie o wysokiej wartości artystycznej są dziełem C. Giovanettiego. [ilustr.] Istotny element wystroju stanowiły hebanowe boazerie z bogatymi malowanymi laką i intarsjowanymi dekoracjami, z przedstawieniami flory i fauny, autorstwa Toyoschoma Zennouko oraz Daininon Kiyto.²⁴ We wspaniałych wnętrzach hrabia Fryderyk eksponował swoje liczne zbiory zgromadzone podczas dalekich podróży, dzieła sztuki oraz niezwykle bogaty księgozbiór. [ilustr.]

Hrabia Hochberg jako wielbiciel i znawca ogrodnictwa, w przypałacowym parku zrealizował koncepcję stanowiącą obraz jego licznych, dalekich podróży oraz wielkiej znajomości panujących w tej dziedzinie tendencji i mód. Park w Iłowej podzielony został tematycznie, na części. Stworzono ogród różany, ogród dalii, ogród roślin wrzosowatych, w tym ogród macierzanek i łąka kwietna.²⁵ [ilustr.] Najważniejsze – unikalne w skali kraju są: ogród japoński z gajem różaneczników oraz ogród chiński, przy zakładaniu których hrabia Hochberg współpracował z ogrodnikami-planistami Ertelem i Anlaufem.²⁶ [ilustr.] Jako najznamienitsze dzieło sztuki ogrodowej zrealizowane w parku uznać należy zakomponowany z wykorzystaniem istniejącego układu wodnego unikatowy ogród japoński, w którym wprowadzono mostki wysoko wysklepione, dokonano nasadzeń drzew i krzewów z Dalekiego Wschodu, zbudowano kamienne latarnie, domki-herbaciarnie oraz liczne elementy małej architektury i kompozycji naturalnych nawiązujące do kultury i filozofii wschodu.²⁷ [ilustr.] Natomiast w ogrodzie chińskim, założonym w zachodniej części parku, którego istotne elementy stanowiły tzw. „bramy księżycowe”, zakładano stałe lub czasowe wystawy ogrodowe. Do najsłynniejszych zaliczona jest wystawa dalii z 1936 r.²⁸ W dalszej części parku znajdował się bindaż, stanowiący korytarz z roślin, a prowadzący wprost do zakomponowanego w formie chińskiej pagody tzw. „mostku miłości”, zbudowanego nad obecną ul. Ogrodową, a prowadzącego do ogrodu warzywnego należącego do pałacu. [ilustr.] Budowla ta stanowiła owoc konfliktu pomiędzy Hochbergiem a iłowskim fabrykantem Winklerem, o prawo do korzystania z drogi, które hrabia skutecznie tym sposobem obszedł.²⁹ Tuż za zabudowaniami gospodarczymi, przed dziedzińcem pałacu, w 1905 r. założono ogród różany, niezwykle modny na początku wieku. Powstał wówczas geometryczny układ kwater z krzewów różanych z treliażami i basenami otoczony z trzech stron murem o miękkiej, secesyjnej linii. [ilustr.] Zakomponowano także polany z rododendronami. Na wschód od rezydencji wzniesiono niezwykle malownicze zabudowania gospodarcze w konstrukcji szkieletowej, pełniące funkcję psiarni, warsztatów rzemieślniczych, pomiędzy którymi zakomponowano reprezentacyjną bramę wjazdową oraz przejazd bramny w budynku stajni dla rasowych koni. [ilustr.] W pobliżu tych obiektów hrabia założył psi cmentarz, do dziś niezachowany.³⁰

Fryderyk hrabia Rzeszy von Hochberg zmarł w 1921 r., wskutek wypadku na budowie jego willi w Monachium.³¹

 

Od 1914 r. do 1918 r. dobra pozostawały w posiadaniu brata Fryderyka – Jana Henryka von Pless. Natomiast ostatnim przedwojennym właścicielem majątku był Paweł Jertzig, księgarz i wydawca prasy z Berlina.³² W I poł. XX w. wprowadził on niewielkie zmiany w parku, wg projektu ogrodnika Ertela, w ramach których powiększono park w kierunku północnym oraz wzbogacono go o nowe grupy drzew iglastych i liściastych.³³

 

Po zakończeniu II wojny światowej, po zajęciu miasta przez wojska radzieckie pod koniec lutego 1945 r., władza administracyjna w Iłowej przeszła w ręce polskie. Od 1949 r. w pałacu swą siedzibę miały różne placówki edukacyjne, zawodowe. W latach 1949 – 1959 funkcjonowało tu Państwowe Technikum Ogrodnicze. Młodzież szkolna opiekowała się również pałacowym parkiem, utrzymując tutejsze komponowane formy zieleni w dbrym stanie.³⁴ W 1977 r. powołano Zespół Szkół Rolniczych, w skład którego wchodziło Liceum Ekonomiczne i Policealne Studium Zawodowe kształcące przyszłych techników ekonomistów. W 2002 r. w placówkę przekształcono w funkcjonujący do dziś Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych. Obecnie właścicielem pałacu wraz z wyspą jest Starostwo Powiatowe w Żaganiu administrujące mieszczącą się w pałacu placówką oświatową. Właścicielem pozostałej części parku jest natomiast Gmina Iłowa. Stanowi więc on teren powszechnie dostępny, jako miejsce rekreacji dla mieszkańców Iłowej. Od 2012 r. prowadzone są prace związane z jego rewitalizacją, w ramach której przeprowadzono meliorację kanałów zbiornika i kanałów wodnych w ogrodzie japońskim, wytyczono drogi spacerowe z mineralną nawierzchnią, wprowadzono nasadzenia odtwarzane na podstawie źródeł historycznych oraz uzupełniano i odtwarzano w części elementy małej architektury. Do 2013 r. zrealizowano projekt, w ramach wspólne działania podejmowali mieszkańcy Gminy Iłowa i z partnerskiej Gminy Wachau, a także wolontariusze z partnerskiego Stowarzyszenia Seifersdorfer Thal z Drezna.³⁵