Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu - Zespół pałacowo-parkowy w Brzezince - Brzezinka - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu

Pałac wzniesiony z murów ceglanych z użyciem zaprawy wapiennej⁶⁹ jest budynkiem dwukondygnacyjnym na planie wydłużonego prostokąta [ilustr.] z wyodrębnionym ryzalitem pośrodku, podwyższonym o mezzanino [ilustr.]. Budowla została nakryta dachem dwuspadowym, obecnie w wielu miejscach poważnie uszkodzonym; całkowitemu zniszczeniu uległ dach ryzalitu w kształcie ściętej kopuły zwieńczonej latarnią. Elewacje pokrywa barwiony tynk barankowy, natomiast detale architektoniczne (pilastry, portale okienne i wejściowe, gzymsy i boniowane narożniki) – tynk gładki⁷⁰.

Głównym akcentem horyzontalnej, trzynastoosiowej fasady budowli od strony podjazdu (dawnego dziedzińca honorowego) [ilustr.] jest podwyższony o mezzanino trójosiowy ryzalit środkowy, artykułowany kompozytowymi pilastrami w wielkim porządku, w narożach ozdobiony boniowaniem na całej wysokości. Podziały dolnej części kontynuuje kondygnacja mezzanina powyżej uproszczonego belkowania, zaakcentowana lizenami o trzonach udekorowanych zwisami kampanulowymi. Całość wieńczy trójkątny naczółek z oculusem ujętym uszatą ramą. Podobną pilastrową artykulację otrzymały dwa pseudoryzality z boków fasady [ilustr.], nakryte odcinkowymi naczółkami ozdobionymi motywem muszli. W kontraście do wyróżnionych elementów pozostałe partie fasady mają skromną dekorację, ograniczoną do prostej listwy kordonowej – przebiegającej na całej długości elewacji – oraz uszatych obramień prostokątnych okien obu kondygnacji (analogiczny wystrój otrzymały elewacje boczne, zaakcentowane dodatkowo boniowanymi lizenami). Centralnym elementem kompozycji fasady jest wejście pośrodku ryzalitu [ilustr.], ujęte balkonowym portykiem, z którego obecnie pozostały jedynie dwie pary kolumn toskańskich dźwigających fragmentarycznie zachowane odcinki belkowania na linii łuku. Po bokach zachowały się jeszcze kamienne podjazdy, pozbawione jednak ozdobnych balustrad i figur lwów w stanie pierwotnym. Portal wejściowy tworzą uszate ramy z klińcem, nad którym dawniej znajdował się wolutowy kartusz z herbem Kospothów dekorowany girlandami kwiatowymi⁷¹. Po bokach portal ujmują masywne hermowe atlanty [ilustr.] [ilustr.] (prawa postać pozbawiona większości głowy i prawej ręki) [ilustr.], dźwigające wolutowe wsporniki balkonu. Powyżej na drugiej kondygnacji usytuowany jest portal balkonowy, zamknięty łukiem wklęsło wypukłym (z zagłębieniem pośrodku), ujęty pilastrami z impostami, na których spoczywają woluty. Pomiędzy nimi umieszczony został dekoracyjny kartusz z herbami Kospothów [ilustr.].

Podziały elewacji ogrodowej stanowią odzwierciedlenie fasady, wyłączywszy brak naczółków nad dawnymi pseudoryzalitami oraz urozmaiconą dekorację ryzalitu, zwieńczonego półkolistym naczółkiem w partii dachu. W porównaniu z fasadą artykulacja ryzalitu od strony ogrodu jest zdecydowanie bardziej dynamiczna, o czym decydują zwłaszcza wklęsłe, boniowane naroża oraz antyklasyczny sposób zakomponowania detali architektonicznych: linia gzymsu koronującego oraz belkowania, którego odcinki wspierają po bokach dwa masywne pilastry wielkiego porządku, została przerwana w trzech ryzalitowych osiach; oś środkową ujmują pary mniejszych pilastrów (ukośnie dostawionych do elewacji) na wysokości pierwszego piętra i mezzanina [ilustr.]. Dynamikę tej części elewacji wzmaga oprawa portalu wejściowego, którą tworzą ukośne dostawione kolumny i pilastry zrujnowanego portyku [ilustr.], podtrzymujące odcinki belkowania o wygiętych gzymsach. Uszate obramienie portalu wieńczy kliniec z wyrytą datą „1725”, ponad którym umieszczony został okazały wolutowy kartusz z herbami Maltzanów i Erbachów [ilustr.]. Powyżej okna kondygnacji pierwszego piętra zostały zakomponowane na kształt serliany, z arkadowym porte-fenêtre wychodzącym na nieistniejący dziś balkon [ilustr.]. Arkadę wejścia dopełnia kartusz herbowy z koroną, podtrzymywany przez putta na tle dekoracji cęgowej. Zróżnicowany kształt otrzymały również okna w partii mezzanina – pośrodku prostokątne, po bokach w kształcie czterokonchowym z uskokiem. Ukoronowaniem architektoniczno-rzeźbiarskiego wystroju ryzalitu w tym miejscu była umieszczona ponad oknem środkowym dekoracja złożona z wolut, maski, kratki i kampanuli oraz orła z rozpostartymi skrzydłami, obecnie niemal całkowicie zniszczona.

Zdewastowane wnętrza pałacu na obu kondygnacjach (oraz w piwnicach pod westybulem) mają w większości zawalone stropy i sklepienia, co zadecydowało o niemal całkowitym zniszczeniu oryginalnej dekoracji stiukowej sufitów w stylu regencji. Wyjątek stanowią pomieszczenia piwnic po bokach ryzalitu, nakryte sklepieniami beczkowymi (miejscami zastąpionymi XIX-wiecznym stropem Kleina) oraz nakrycia pomieszczeń na parterze: krzyżowe sklepienia alkierzy w narożnikach budowli [ilustr.] od strony dziedzińca i strop pomieszczenia w południowo-zachodnim narożniku, z uszkodzonymi sztukateriami o motywach owalnego czwórliścia, wstęgi, liści akantu i palmet [ilustr.]. W tym samym pomieszczeniu na jednej ze ścian zachował się ślad dawnego kominka w formie kotarowego naczółka wspartego na wolutowych konsolkach, dopełnionego dekoracją cęgową. W strukturze ścian – w większości pomieszczeń pozbawionych tynków – widoczne są liczne ubytki [ilustr.]; prawie całkowicie zniszczone zostały zachowane jeszcze po 1945 r. elementy drewniane, takie jak schody w sieni oraz stolarka drzwiowa i okienna. Pomimo tych zniszczeń w dalszym ciągu czytelny jest niemal identyczny na obu kondygnacjach dwutraktowy układ pomieszczeń (na krańcach budynku trzytraktowy) w amfiladzie, poddany ścisłym rygorom symetrii [ilustr.]. Częściowo zachowały się również wykonane ze sztucznego marmuru oraz stiuku dekoracje ścian i kominków poszczególnych sal, w tym zwłaszcza reprezentacyjnego ciągu wnętrz w środkowym ryzalicie.

W pierwszym trakcie na parterze centralnie umieszczona jest sień, mieszcząca dawniej zwierciadlane schody prowadzące do sali balowej na pierwszym piętrze. Na wprost wejścia znajduje się portal prowadzący do reprezentacyjnego salonu (sali myśliwskiej) od strony ogrodu [ilustr.]. Prostokątny otwór wejściowy ujmują profilowane odrzwia ze sztucznego marmuru, zaakcentowane wolutowym klińcem (odłupanym w dolnej części). Z obramieniem łączą się poddarte do góry odcinki gzymsu tworzące rodzaj wolutowego naczółka, na którym „przysiadają” półplastyczne postaci puttów. Podtrzymują one liściaste girlandy opadające na odrzwia z dekoracyjnego wazonu usytuowanego na postumencie pomiędzy amorkami, względnie „zawieszonego” na podsufitowym gzymsie. Jeszcze okazalszą postać ma portal wejścia do sali balowej na wysokości pierwszego piętra [ilustr.]. Profilowane odrzwia prostokątnego otworu wejściowego flankują hermowe pilastry podtrzymujące gierowany gzyms, na którym umieszczona została supraporta w formie pary kartuszy z herbami Maltzanów i Promnitzów, utworzonych przez fantazyjnie zawijające się woluty. Całość koronuje odcinek gzymsu wypiętrzony w łuk i zakończony wolutami na krawędziach, pośrodku dodatkowo zaakcentowany maską w kartuszu. Całą tę strukturę dopełniają po bokach przysiadające ponad pilastrami personifikacje Nocy (po lewej) i Dnia (po prawej), będące swobodną, późnobarokową interpretacją analogicznych figur Michała Anioła z nagrobka Giuliana Medici w Sagrestia Nuova kościoła San Lorenzo we Florencji (dokonaną zapewne na podstawie wzoru graficznego). Finezja wykonania portalowych stiuków oraz pełnych swady figur puttów i plastycznych personifikacji świadczy o wysokich umiejętnościach twórcy, być może Johanna Albrechta Siegwitza współpracującego z zatrudnionymi do prac we wnętrzach włoskimi sztukatorami.

Położony za westybulem salon na planie prostokąta o ściętych narożach jest największym pomieszczeniem parteru [ilustr.]. W miejsce pierwotnego sufitu ozdobionego sztukaterią pomieszczenie nakrywa obecnie prowizoryczny strop betonowy. Na osi każdej ze ścian zostały symetrycznie rozmieszczone portale wejściowe w uszatych, profilowanych ramach (portal na ścianie od strony ogrodu niezachowany) [ilustr.]. Z pierwotnego wystroju wnętrza zachowały się dekoracje trzech ścian, złożone z płycin po bokach portali i supraport ujętych w profilowane ramy ze sztucznego marmuru o wielołukowych zamknięciach, wzbogaconych aplikowaną dekoracją stiukową o motywach kampanuli i wolut [ilustr.]. W czterech narożnikach sali ocalały również kominki złożone z profilowanego obramienia paleniska, wyżej dopełnione nasadą w formie profilowanej ramy zamkniętej łukiem wklęsło-wypukłym, wzbogaconej parą wolut i ornamentami roślinnymi ze stiuku.

Elementy pierwotnego wystroju sztukatorskiego czytelne są także w pomieszczeniach traktu południowego parteru, po obu stronach salonu. W sali przylegającej doń od południowego wschodu [ilustr.] uwagę zwracają pozostałości ozdobnego fryzu z motywem lambrekinu oraz dwa narożne kominki [ilustr.] złożone z prostego, profilowanego obramienia, na którym spoczywa wysoka nasada zwieńczona parą zderzających się wolut wspartych na fragmentach belkowania z poduszkowym fryzem i fantazyjnych pilastrach [ilustr.], u dołu również podwiniętych w woluty, uzupełnione ornamentem cęgowym [ilustr.]. Pomiędzy pilastrami znajdują się płyciny o profilowanych krawędziach, u góry dodatkowo wyłamane w trójkąt. Wystrój dopełniają stiukowe ornamenty wstęgowo-cęgowe oraz roślinne z motywem suchego akantu i zwisów kampanulowych. Pośrodku płyciny prawego kominka dodatkowo zachowała się delikatna, stiukowa płaskorzeźba ukazująca ptaka na gałęzi [ilustr.]. Zbliżoną formę mają dwa narożne kominki w kolejnej sali [ilustr.], wyróżniające się częścią paleniskową, ujętą lizenami z poduszkowymi impostami nakrytymi gierowanym gzymsem, pośrodku wyłamanym w łuk [ilustr.]. Wertykalna nasada zwieńczona została profilowanym gzymsem, wyłamanym w trójkąt, pierwotnie wzbogaconym wazami⁷² [ilustr.]. Ściany pomieszczenia zdobi ponadto prosta faseta, pierwotnie dopełniona bogatymi stiukami regencyjnymi niezachowanego sufitu. W sąsiednim pomieszczeniu narożnym – obecnie niedostępnym od środka – również zachowały się resztki fasety oraz nasada zniszczonego kominka, ujęta zdwojonymi pilastrami, zwieńczonymi wolutami, które akcentują kule [ilustr.]. Pole nasady oraz trzony pilastrów ozdobione zostały bogatą dekoracją o motywach cęgowych.

Profilowane fasety oraz pary okazałych narożnych kominków zdobią także dwa pomieszczenia po przeciwnej stronie salonu [ilustr.]. Wzniesione z wielobarwnego sztucznego marmuru kominki w pierwszej z sal, składają się z paleniska ujętego odcinkiem łuku wspartego na hermowych pilastrach [ilustr.] oraz trapezoidalnej nasady ujętej wolutami i zwieńczonej kotarowym naczółkiem z wolutami, wypełnionej owalną płyciną [ilustr.]. Całość uzupełnia stiukowa dekoracja, m.in. w postaci kampanul i ornamentów wstęgowo-cęgowych. Prostszą formę zyskały kominki następnej sali [ilustr.], z prostokątnym obramieniem paleniska i zbliżoną do trójkąta nasadą zwieńczoną płasko położoną wolutą, dopełnioną identycznymi motywami ornamentalnymi [ilustr.].

Odmienną postać ma wystrój pomieszczeń w trakcie północnym, utrzymany w stylach XIX-wiecznego historyzmu. W drugim pomieszczeniu po lewej stronie sieni zachowały się dwa narożne kominki w formie wielołukowego obramienia paleniska i wspartej na konsolkach nasady, ujętej parą hermowych pilastrów, kratką regencyjną i girlandami kwiatowymi [ilustr.]. Wymienione detale mają charakter neobarokowy, podobnie jak ząbkowany fryz z tryglifami, ozdobiony ornamentami malowanymi za pomocą patronów. Po prawej stronie westybulu znajduje się duża sala powstała w XIX w. z połączenia dwóch pomieszczeń. Ich pierwotny podział zaznaczony był belką biegnącą przez środek sufitu, podtrzymywaną przez dwie kobiece hermy. W obecnym stanie dekoracja belki jest całkowicie usunięta, podobnie jak hermy; ślady lokalizacji jednej z nich są czytelne na ścianie w przejściu pomiędzy dwoma dawnymi pomieszczeniami [ilustr.]. Na ścianach sali szczątkowo zachowały się natomiast resztki prostokątnych panneaux ze stiuku, ozdobionych kimationem [ilustr.]. Na przeciwległych ścianach znajdowały się dwa neorenesansowe portale (oryginalnie malowane) złożone z pilastrów dźwigających fragment belkowania z przerwanym naczółkiem odcinkowym, ozdobione neorenesansowym ornamentem roślinnym [ilustr.] [ilustr.]. Aktualnie zachował się jedynie prawy portal, na przeciwległej ścianie widoczne są natomiast naszkicowane na murze miejsca mocowania niezachowanego drugiego [ilustr.]. Podobnie jak w wypadku pomieszczeń po lewej stronie sieni ich dekoracja ma charakter historyzujący i powstała po 1820 r., najpewniej w drugiej połowie XIX w.

Pozbawione posadzek i sufitów pomieszczenia pierwszego piętra w obecnym stanie są niemal całkowicie zrujnowane; niedostępna dziś sala balowa, odgrodzona od parterowego salonu prowizorycznym stropem betonowym, na skutek braku odpowiedniej konserwacji i zabezpieczenia po 1945 r. utraciła sklepienie wraz z pokryciem dachowym [ilustr.]. Pomimo tych zniszczeń oraz wystawienia wnętrza na działanie czynników atmosferycznych na ścianach sali – wyłączywszy ścianę okienną – stosunkowo dobrze zachowała się jeszcze dekoracja architektoniczna w postaci gzymsów, pilastrów, portali wejściowych i profilowanych obramień mieszczących niegdyś obrazy Franza de Backera [ilustr.]. W pozostałych wnętrzach tej kondygnacji – głównie w trakcie południowym [ilustr.] – zachowały się fasety i znacznie uszkodzone kominki narożne wykonane z wielobarwnego sztucznego marmuru, podobnie jak obiekty z parteru reprezentujące estetykę późnego baroku i regencji [ilustr.]. Większość istniejących kominków składa się z profilowanego otworu paleniskowego ujętego łukiem kotarowym lub wklęsło-wypukłym oraz architektonicznej nasady ujętej pilastrami i kotarowym lub wolutowym naczółkiem o różnych kształtach [ilustr.]. Kompozycje dopełniają różnego rodzaju stiukowe detale, takie jak konsole wolutowe, zwisy kampanulowe, ornamenty roślinne lub wstęgowo-cęgowe; w płycinach niektórych nasad widoczne są także ślady stiukowych reliefów, obecnie zniszczonych. Miejscami zachowały się ponadto ślady imitującej marmoryzację dekoracji malarskiej ościeży otworów wejściowych i glifów okiennych, a także ślady dawnej stolarki [ilustr.].

Pomimo znacznego stopnia zniszczenia pałac w Brzezince wraz z pozostałościami dawnego wystroju wnętrz w dalszym ciągu prezentuje wybitne walory architektoniczne, o których decyduje w większości niezmieniony kształt budowli od chwili jej powstania około lat 20–30. XVIII w. Wyrafinowana architektura budowli czerpie z wzorców sztuki francuskiej, którą budowniczy mógł poznać za pośrednictwem dostępnych na Śląsku wzorników graficznych i traktatu Sturma⁷³, choć rezydencja w Brzezince wydaje się być dziełem architekta spoza śląskiego środowiska artystycznego, niewykluczone, że z kręgu sztuki saskiej. Wartość zabytku podnosi częściowo zachowany wystrój sztukatorski i rzeźbiarski – zrealizowany zapewne przy udziale Siegwitza, wybitnego rzeźbiarza wrocławskiego – dopełniony dekoracjami pomieszczeń północnego traktu parteru, stanowiącymi zapis przekształceń pałacu w XIX w.